Taryh ylymlaryň kandidaty
goliarne@yahoo.com
Türk hakany Madaý hanyñ (Mete hanyñ-Alp är Tunganyñ) Media/Mad patyşasy Keýhosrow tarapyndan namartlyk bilen öldürilmegi we Ferdowsiniñ şahnamasyna syn
Bu waka Türkmeniň taryhynda eneçeme gezek
gaýtalandy, her gezeginde-de pajygaly tamamlandy, ýöne ondan
sapak alara biziň henizem gözümiz açylmadyga meňzeýär.
Türki halkynyň baş hakany Maday hany,
Midia şasy Keýhosrow namartlyk bilen öldürdi, Kuroşuň ýanyna
ilçi bolup baran Tumar hanymyň ogluny, bu zalym patyşa hilegärlik bilen
öldürdi. Parslardan bolan aýaly, gije uwklap ýatan Aba
serdaryň başyny aldy, jany-teni bilen Agamämet gajara gulluk eden
Hojamberdi hana awy berip öldürdiler, Kümüşdepeli Ata hany, Astrabadyň
häkimi namartlyk bilen atyp öldürtdi, Tumaç we arakadaşlaryny, Tahran
režimi baryp ýatan namartlyk bilen öldürdi...
Söweş güni asly ýada bil baglasak, beýle ýagdaýyň gaýtalanmajayna kim kepil geçip biler?
Türki halkalarynyñ taryhynda gaty kän hökümdarlaryñ atlary saklanyp,
bakylyga siñip galypdyr. Olaryñ biri, Maday-Hytaý çeşmelerinde bu at
Mode görnüşinde görnüşinde ýazylýar.[1] Ol atly Hakan bolup biziñ
eýýamymyzdan öñki 7-njy asyrda ýaşap geçipdir we Türki
halkalaryny birleşdirip, «Skit-kimmer» ady bilen şöhrat gazanan ägirt uly
döwleti esaslandyrypdyr. Häzirki geografik karta boýunça göz öñüne
getirilse, onuñ emperiýasy Hytaýdan Kawkaz respublikalaryna,
Orsýden Kiçi Aziýa topraklaryny öz içine aýlar.
Madaýyñ adynyñ yzyna «gara» lakamy dakylypdyr. Gadymy Türki dilde
bolsa, bu söz «batyr» manyny berýär eken. Şeýle-de Türki halklar
Madaýa «Alp är Tunga»-da diýipdirler. Bu diýldigi,
«ýolbars ýaly batyr, gaýdusyz» diýldigi eken.
Pars-täjikler bolsa oña «Afrasiýab» diýipdirler. Gadymy Pahlevi,
parfiýa çeşmelerinde ol «Frasiýab» görnüşinde ýazylypdyr.
«Fra, şan-şöhratly» bolup, «siýab, siýah» gara diýmekdir.
Aslynda ol Afrasiýab däl-de, «Afre-siýah» görnüşinde bolmaly we
ol Madaý hanyñ parsça adydyr.
İñ gadymy Türki kowumlaryndan bolan Altaýlylaryñ arasynda
«Madaý gara» ady bilen dessanlar toplumy biziñ günlerimize çenli
saklanyp galypdyr.
Herodotyñ bize galdyran maglumatlaryna görä, Maday gara, Alp är Tunga,
Afrasiýabyñ Kiçi Aziýanyñ halklarynyñ üstünden hökümdarlygy 28
ýyl dowam edipdir. Madaý hanyñ Midia eden hüjümi bolsa pajygaly
tamamlanypdyr. Bu waka şeýle bolupdyr:
Medianyñ şasy Forat, Assiriýalar bilen bolan urşda
ýeñilýär we özi-de ölýär. Onuñ ogly
Kiaksar-Keýhosrow[2] atasynyñ goşuny
ýañdan toplap, tertibe salýar we Assiriýalaryñ üstüne
çozup Nim şäherini gabaýar. İne şol mahalam Madaý hanyñ ägirt uly
goşuny Midianyñ üstüne dökülýär. Kiýhosrowyñ olary öz
ýurtlarynyñ çäklerinden kowup çykarmaga güýji ýetmänsoñ
hilä ýüz wurýar. Madaý hana ýaraşmagy teklip
edýär. Onuñ bu teklibi kabul edilýär we ýaraşyk mejlisi
başlanýar. Midia şasy Madaýa we onuñ esgerlerine bihuş ediji
derman goşulan şerap berýär we şol mejlide-de olary tygdan
geçirýär.
Midia-Eýranyñ şasy Keyhosrow bilen Turanyñ hökümdary
Madaý-Alp är Tunganyñ özara urşlary, Keýhosrowyñ hilegärlik,
namartlyk bilen Madaý hany öldürişi baradaky wakalar pars-täjik we Türki
halklarynyñ folklorlarynda, Ferdosynyñ «Şahnama» eserinde hem öz
beýanyny tapypdyr. Ýöne Şahnamada Madý
hanyñ-Afrasiýabyñ ölümi başgaçarak beýan edilýär,
ýagny Keýhosrow ony söweşde ýeñýär we jezalandyryp
öldürýär. Gadymy Türkiler bolsa Alp är Tungany öldüren Keýhosrowy
näletläp, dessanlar, aýdymlar, rowaýatlar döredipdiler.
Şeýle dessanlaryñ birinden bölekler Mahmyt Kaşgarynyñ «Diwan lugat Türk»
eserinde-de getirlipdir.
Alp är Tunga zäherli badany içirip, onuñ pajygaly takdyrynyñ üstünden
gülýän Keýhosrow şeýle diýýär:
«Onuñ işin bitirdim,
Dostumny gaçyrdym,
Ölüm zährin içirdim,
İşte ýüzün tüýkürdim.»
Alp är Tunganyñ ölümi bilen agylary M.Kaşgarly öz kitabynda getiripdir.
Ol 14 setirden ybaray bolup, şu günki Türkmen zenanlarynyñ öz ýakyn
adamlary ýogalandaky agylaryna gaty meñzeş. Şondan birnäçe setir:
«Alp är Tunga öldümi,
Ýaman dünýä galdymy,
Ýaman öjün aldymy,
İndi ýürek ýyrtylar.
Böri bolup öldüler,
Ýaka ýyrtyp durdular,
Aglap-aglap ýördüler,
Göz ýaşlary syl boldy.
Ýüregim täk-täk boldy,
Biten ýaramy dildi,
Geçmiş hatyra galdy,
Tün-tün ony küýsedim.
***************
Pars edebiýatçylary şahnama poeziýasyny pars
mifologiýasy esasynda dörän uly manumental diýip
gürleýärler. Eseriñ döreýşi barasynda şeýle maglumat bar:
«Türk hökümdarlary Gaznaly soltan Mahmyt "Eýran-Turan" taryhy hakynda bir eser
ýazylmagyny buýrupdy. İlki şahnama eserini 996-njy ýylda
Maryly "Mesudi Märwäzi" ýazyp başlaýar, ondan
soñ "Dakyky" bu işi dowam edýär, Dakyky
ölenden soñ Ferdowsi iş başyna geçýär. Parslaryñ toslan
rowaýatlaryna görä soltan Mahmyt eseriñ her beýtine bir altyn
berjegini wada berenmiş. Ferdowsi öz "şahnamasyny" ýazyp soltana
hödürleýär. Soltan Mahmyt eser bilen tanyş bolanda soñ, ony halaman,
altyn ýerine kümüş derem (derhem) berenmiş, Ferdowsi muny görüp,
soltanyñ adyna ýazgaryjy goşgy goşup, sora gorkusyndan başga ýere
gaçyp gidenmiş. Aradan bir näçe wagyt geçenden soñ, soltan öz eden işinden puşman
bolup altynlary ýollaýar. Ýükli kerwen şäheriñ bir
derwezesinden girende, dünýäden öten Ferdowsini jaýlamak üçin,
adamlar şäheriň ol bir derwezesinden çykyp baran, şahyryñ gyzy bolsa
iberilen altynlary yzyna gaýtaranmyş.»
Pars edebiýatçylaryñ toslap tapan bu rowaýaty bu
ýerde bitýär. Ýöne bu
rowaýat bilen baglanşykly birnäçe sorag ýüze
çykýar:
1- Şahnama dogrudan pars
mifologiýa esasynda ýazlylanmy?
2- Näme üçin soltan Mahmyt Ferdowsa
altyn bermändir, soltan bu işi bilen nämäni añlatmak isläpdir?
Şahnamanyñ
Türki halklarynyñ mitologiýasy esasynda dörändigi barasynda Çiniň
çeşmelerinde maglumat bar. Ferdowsiniñ düzen eseri şol ynançlara daýanyp
ýazylan. Ferdowsi «ussatlyk» bilen rowaýatyñ orginalyny
degişdirip, ony pars ruhuna uýgun äheñde ýazýar. Ol pars
mifologiýasyndan peýdalanyp, Rüstemeniñ atasynyñ bir simrug guşy
tarapyndan beslenendigini we ş.m-ler beýan edýär.
Ferdowsi
öz eserinde parslary jomart, batyr, türkleri bolsa wagşy, zelil, gorkak
diýip häsýetlendirýär. Söweşlerde mydam parslar üstün
gelip, türkler bolsa ýeñilýär. Ferdowsi türklere: "Bu
siziñ alyn ýazgydyñyz, öz pesligiñzi boýun alyñ, parslaryñ
beýikligini, türkleriñ elleriniñ astyndygyna ynanyñ, pars päliwany
Rüstemi, hiýç bir türk päliwany ýeñip bilmez, ýeñse ony
diñe öz ogly (Sohrap) ýeñer" diýip, eserinde türkleri ruhy
taýdan basgylaýar. Bulara sin etseñ Ferdowsiniñ şahnamasy
ynsanlary kemsidiji, baryp ýatan şownistik ideýadan ylham alan
eserdigi mese mälim.
Eseriñ
dili arassa pars dili diýlip öwülýär. Pars diliniñ
lekstologiýsynyň üstünde işlän rus alymy Peysiokowyñ hasaplamagyna görä häzirki pars dilinde 250 müñ söz
bar, onuñ 175 müñi arap dilinden alnan sözle, dimek, pars dilindäki sözleriñ
75%-i arapça, galan 25% sözler bolsa türk, mongol we Ýewropa dillerinden
alnan sözler. Esasan pars dilindäki sözleriniñ 10-dan 9-i alynma söz.
Parslar
tarapyndan "dünýäniñ
uly mitologiýasyny beýan edýän " hökmünde
öwlüp arşa çykarylan şahnamada diñe 4 müñ sözden peýdalanylypdyr.
Deñeşdirme hökmünde aýytsak rus dilinde 200 müñ söz bolsa, Puşkin öz eserinde 17 müñden artyk
sözden peýdalanypdyr. Göwrüm taýdan beýle uly bolan
şahnamada 4 müñ sözden peýdalanylan bolsa, bu, eseriñ poetik mazmunyny
aç-açan orta çykarýar.
Muña
garamazdan Ferdowsiniñ öñe süren şowunistik äheñli 60-müñ beýitli
eserinde başga dillerden ýekeje-de söz alynman, arasynda çäre bolmansoñ
diñe bir näçi arap sözlerinden peýdalanany üçin ol, öz okyjylaryndan
ötünç soraýar.
Ferdowsi
öz eserinde diñe türkleri däl, edil şol bir wagtyñ özünde araplary hem
kemsidip, olary "düýe
südüni içip, paşlak etini iýip ýören wagşylar"
diýip kemsidýär. Ferdowsi pars we umuman bütin gündogar
edebiýatynda şowunistik dünýägaraýyşly ýeke-täk
«şahyr». Ne Ferdowsiden öñ, ne-de ondan soñ gündogar edebiýatynda 2-nji
bir şowunist söz ussadyna gabat gelinmeýär.
Gaznaly soltany Mahmyt Ferdowsä şahnama eseri ýazmaga
buýruk berende, Eýran-Turan söweşleriniñ obeýektiw
görnüşini beýan edilmegini talap edipdir. Eser düzlüp, soltana hödürlenende,
maslahatlaşylan zatlaryñ terisine gabat gelinýär. Soltan Mahmyt özüni "Alp
är Tunga"-nyñ
(Ferdowsi ony Afrasiýab adyna ütgedýär) hakyky mirasdüşeri
saýärdy. Ol döwürde Alp är Tunganyñ gahrymançylykly keşbi il arasynda
giñden ýaýrapdy. Bu milli dessanda Alp är Tunganyñ mertligi,
başarjañlygy, il-gün hem toprak üstünde görkezen batyrlygy wasp edilýär.
Bu milli destan türkleriñ arasynda giýñden ýaýran, hatta
aradan ýüz ýyllar geçse-de türkleriñ Alp är Tungany
ýüreklerinde ebedileşdirmekleri barasynda 11-nji asryñ uly Türk dilçi
alymy Kaşgarly Mahmyt öz "Diwan-e
logat-e türk"
eserinde Alp-är Tunganyñ ölümi barasynda agylary ýerleşdiripdir.
Şeýle-de 11-nji asryñ uly türk şahyry, "Gutadgubilik"
(bagyt beriji ylym) eseriñ ýazyjysy Balasagunly "Ýüsüp
hajeb-e has"
hem öz eserinde Alp är Tungany hormat bilen ýatlaýar.
Ferdowsi
öz şahnamasynda türkleriñ milli gahrymany Alp är Tunganyñ adyny
Afrasiýaba üýtgedip, ony ýüregi gara, erbetligiñ yzynda
bolan adam hökmünde sypatlandyrýar. Ferdowsidan soñam pars
edebiýatynda ony şeýle tandyp gelýärler.
Ferdusiniñ ýaşan döwri(934-1020) Eýran, Gaznaly türk
häkimiýeti astyndady. Ferdowsiniñ öz eserini şeýle şowunistik
ruhda ýazmagy, türkleriñ hökümetine çydap bilinmedik reaksiýa,
garşylyk we onuñ netijesidi. Gaznaly soltanyñ we türk halkynyñ Ferdowsi
tarapyndan kemsidilmegi geçip bolmajak günädi. Şoña görä soltsan Mahmyt altyn
ýerine kümüş ýollaýar. Muña meñzeş başga bir hadysa hem Omar Haýýamyñ döwründe
bolýar. Haýýam "Nowruz-nama" eserinde
parslary batyr halk edip görkezmäge synanşýar.
Haýýam öz eserini Seljulky soltan "Börük-ýaryga"
hödürläp, uly serpaýa garaşýar, emma soltan ony sowuk garşy
alýar. Haýýam eden ýalñyşyna düşnüp galýar.
Şahnamanyñ ýazylmagyndan 300 ýyldan köp geçenden soñ türkleriñ
beýik serdary "Emir
Temir"(agsak
Teýmur) Ferdowsiniñ mazarynyñ üstüne baryp: "Gal
aýaga, gorkoklygyna gülüp, masgaralan Türki gör" diýenmiş.
Bu faktiñ özi Ferdowsiniñ pars şowunizmine gullhk edendigini görkezýär.
Parslaryñ orta atan rowaýatynda göýe soltan Mahmyt
soñundan puşman bolup, eseriñ gadryny bilip şahyra altyn ýollandygy
aýdylýar. Bu düýbünden ýasama we toslanyp tapylan
gürrüň. Soltan Mahmyt puşman bolar ýaly hiç bir ýalñyş iş
etmändi.
Ferdowsiniñ ýazan şahnamasynyñ galplaşan destanlaryny ýüze
çykaran şahyr Ahmat Şamlu (Şamly),
1994-nji ýylda Amerikanyñ Berkli uniwersitetinde
gyzykly çykyş etdi. Onuñ pikirine görä "demirçi
Kave" we gerişlerinden aždarha çykyp duran "Zahhak"
destany düýbünden tersine. Zalym diýlip görkezilen Zahhak
ýuwrtda baý-feodallaryñ bähbitlerini howpa salýan,
garyp-gasarlaryñ peýdasyna reformlar geçireni üçin, tagytdan agdarylan Ferýdun şanyñ küşgürmegi bilen
demirçi Kave aýaga galyp, Zahhaky agdaryp, Ferýduny tagta
çykarýar. Ferdowsi şahnamasynda Zahhaky baryp ýatan ýawuz
adam hökmünde sypatlandyrýar, gerişlerinden çykyp duran aždarlaryny
köşetmek üçin her gije iki ýigidi öldürip, onuñ beýnisini
aždarlaryna idirýän adam görnüşinde beýan edilýär.
[1] Onuň aydy «Awestada Färnegersin»
diýilip getirilýär, bu sözüň manysy bolsa «gorkunç»
diýilip görkezilýär. Gadymy Pahlewi dilinde ol «Frasiýaw»
diýilipdir. Ferdowsi Afrasiýabyň atasynyň adyny
«Ýeşeng» diýip belleýär.
[2] Ferdowsynyň Şahnamasynda
Keýhosrowyň atasy Siýawoş, enesiniň adyny bolsa
Färengis (Ferigis) diýip görkezýär. Siýawoşyň ölümine
buýruk berenligi sebäpli, Keýhosrow, Afrasiýaby öldürmek
bilen atasynyň aryny alýar.