آقـميـرات گــورگــنــلــــى

توركمنيستانينگ تاريــخى

1937-1917

 

بو ايشينگ زحمتى، توركمنيستان رسپـوبليكاسىنينگ دويبونى توتان قايغيسيز آتاباى، نديرباى آيتاك، كومشالى بؤرى، اوراز تأچ نظر ... يالى گرچكلرينگ ياغـتى حاطيرالارينا باغـيشلانيار.

 

«گچميشينى بيلمه ديگينگ، گلجگـى بولماز»

 

حيــوه و گــؤك دپه تراژديسىنيـنگ دوامــى بيلن

تانيـش بولايليـنگ

 

 

ايئيندأكيلــر

1- نجى بؤلوم:

توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دوره ديلمگـى

 

توركمنيستانينگ قورولماغى اوغـرونداقى گؤرشلر--------------- 8

توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ جاراديلمگـى--------------------- 42

توركمنيستان كمونيستيك پارتياسىنينگ دؤره ديلمگـى------------ 57

توركمنيستانينگ شورويه تابـين اديلمگـى------------------------- 65

توركمنيستاندا دؤولت آپاراتـيندا يرلىلشديرمك مسئله سى--------- 67

توركمنيستاندا مجبورى قالحوزلاشديريلما سياساتى---------------- 78

توركمنلرينگ ايران و آوغانيستانا سيغينماقلارى  ---------------- 91

توركمنيستاندا آچليغينگ بارها آرتاماغى-------------------------- 111

پاغـتا مونوكولتوراسى(يكه حاصيلىليـق)-------------------------- 117

ايدئولوگيك- سياسى گؤره شينگ يـيتيلـشمگـى،

كوپچوليكله­يين توتها- توتليقلار و ت

توركمن آزادليغى قوراماسى باراسيندا---------------------------- 123

 

به لليكلر---------------------------------------------------------- 182

 

 

 

2- نجى بؤلوم:

توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ عامالا آشيريلماغى

 

توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ باشلانيشى------------------------- 188

سوادسيزليغى يوق ادمك اوغرونداقى گؤرشلر-------------------- 203

ادبى ديلينگ اورناشديريلماغى باراسيندا -------------------------- 209

باكو قورولتايى، يازوو حاطينگ عاراپچادان

لاتينچا گچيريلمگـى------------------------------------------------ 217

30- نجى يئلداقى توركمن ديل كنفرانسى--------------------------- 220

يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ دؤوره­ ديلمگـى ------------------------ 229

يازيجيلارينگ يآناليپ باشلانماغى--------------------------------- 235

يازيجيلارينگ بيرينجى قورولتايى---------------------------------- 240

بيرينجى توركمن ديل قورولتايى و

ساويت(شوروى) ديل سياساتى------------------------------------ 257

يازوو حاطينگ لاتينچادان روسچا اوْيتگه ديلمگـى----------------- 267

 

 

3- نجى بؤلوم:

 

استالينچيليـق تروره قوربان گيدن يازيجى- شاهيرلار----------------- 276

 

پئيدالانيلان چشمه لر-------------------------------------- 331

حورماتـلى اوقـيجى!

 

    توركمنيستانينگ ياقين تاريخى بيلن تانيش بولماق، اونى اؤوره نيپ اوندان تجريبه چيقارماق آنگسات دأل، سبأبى هنيز بوگونه چنلى أهلى آرشيولار ياپيلغى. حتى 1948- نجى يئلداقى ير ايرانما بيلن ماغلومات دؤولت سرى دييپ، حالقا و يازيجيلارا ايفورماسيا برمكدن ساقلانيپ گلينيأر. توركمنيستانينگ ملى حاوپسوزليق كميته سى(ك گ ب)، حاربى سرحد بؤلومىنينگ، پارتيا آرخيولاردان پيدالانماق ممكين دأل ديـيين درجه ده، اوسته سينه آكادميانينگ كتابخاناسى و ملى كتابخانادا تاريخى و آرخيو ماترياللار و قـيمماتلى مــاغلوماتلار « Redki fond= seyrek gabat gelyän kitaplar» بؤلومينده ساقلانيار. ( باريپ 106 يئل ياشى بولان اوزالقى كارل ماركس، حأضيركى دؤولت مأمد آزادى آدينداقى ملى كتابخانه سى- دا نيازوفينگ كؤشگـىنينگ گؤركينه زيان بريأنى اوچين ياپيلجاق ديين ميش- ميش حابار، بو آلادانى آرتديردى).  ايندى تاريخى واقعالار حاقيندا ايشلجك بولسانگ نيرا باش اورجاغيميز هم بيلمأن قالديق.  

  يؤنه مونگا قارامازدان «اخلاصه مراد دييليشى» يالى، توركمنيستانينگ ياقين تاريخى باراسيندا اؤوره نن ماغلوماتيمى  توركمنيستانينگ ايچينده و اونونگ چأكلريندن داشاردا ياشايان ايلدشلريميز بيلن پايلاشاسيم گلدى.

    بيز بو ايشيميزده توركمنيستانينگ يرلى نشرياتيندان باشغا بلشويزيم جهنميندن قاچيپ، داشارى يورتلارا بوسا- بوسليق ادن توركستانلىلار طاراپـيندان نشير بولان "يـاش تـوركيستان" ژورنالى،  دكتر آمان برديمرادوف توركمنيستانينگ 50 يئلليغى مناسيباتلى 1974- نجى يئلدا آزادليق راديوسىنينگ توركمن قوللوغـى اوچين يازان دورلى مقالالاريندان پيدالانديق. (2- نجى جهان اورشونا قاتناشان توركمنيستانىآمان برديميرادوف آلمانلار اسير دوشيأر. اورشدان سونگرا توركمنيستانا گيدمأن، اروپادا قالان آمان برديميراد، يوقارى علمى درجه لرى قازانيار. حقوق بويونچا دكترليك درجه سينى آليار. اوسته سينه آمريكانلار طاراپيندان يولا قويولان «آزاد اروپا/ آزاتليق راديوسى» نينگ مديرى بولوپ ايشله يأر). شئيله- ده  ايشيميزده آغزان چشمه لردن وهم- ده شخصى بيلگيلريمييزدن حايئرلانديق.

  37- نجى يئللارينگ غانلى رپره سسياسينا(تصفيه سينه) دوچار بولان توركمنيستانينگ گؤرنيكلى دؤولت و پارتيا ايشگأرلرى، مدنى اوغوردا أگيرت ايش بيتيرنلر باراسيندا هنيزه چنلى دوغـرى و دولى علمى ايش تاييارلانمان گليأر. بيز داشارى يورتدا ياشانيميزا غارامازدان، بار بولان ماترياللارى يئغناپ، بو بارادا بير ايش اتمگـى نيت ادينديك. «حامير اوجى پطير» دييليشى يالى بو ايشينگ كأميللشمگينده سيزينگ برجك قيمماتلى ماصلاحاتلارينگيز و ماغلوماتلارينگيز اولى ياردام بولار.

    اثر، عمومان عاراپ حاطىنينگ يؤرگونلى بولان ايراندير آوغانيستان يالى يورتلاردا ياشايان توركمنلر اوچين نيت لنيلدى و اوندا ممكين بولدوغوچا گتيريلن روس و حالقارا سؤزلرينه دوشونديريش بريلدى.

   توركمنيستاندا حأضيرآرشيولارينگ ياپـيق ساقلانيانى اوچين توركمنيستانينگ 2- نجى دونيا سؤوش يئللاريندان سونگقى يئللارداقى تاريخينى دولى هم دوغـرى اؤوره نمأگه ممكين چيليك دؤره مأن گليأر. بيز اليميزه دوشن ماترياللارى توپلاپ بو اوغوردا بير نتيجأ بارماق اميدى بيلن قايرات اديپ يؤريس.

   كتابدا توركمن يازيجى- شاهيرلارىنينگ، ديل وادبيات عاليملارىنينگ باشينا اينن استالينچيليق بلاسى باراسيندا ماغلومات برمأگه سينانشديك.

اثر يوره نگيزدن تورار دييپ اميد اديأريس.

                                                        آقميرات گورگنلى

                                                        2001- نجى يئـل

 

 

 

توركمنيستان جمهوريتىنينگ قـورولماغى

اوغــــــرونــداقــى گؤره شــلــر

 

   توركمنيستانينگ اركين دؤولت بولماغى اوغرونداقى گؤرشلر 1912- نجى يئلدان بأرى ايزىگيدرلى دوام اديپ گلدى. 1917- نجى يئلينگ 16-9– نجى فورال آراليغيندا داشكنتده «عمومى توركيستان اجرائيه كميته لرىنينگ اولكه كنگره سى» آچيليار. ماصلاحاتدا ملتلرينگ فدراتيو دؤولتلر اساسيندا اداره اديلمگـى حاقيندا قرار قبول اديليپ، اوبا و شهر شورالارينى سايلاماغينگ حقوقلارى كسگيتلنيأر. بو كنگرأ توركمنلردن بردى حاجى قاتناشيار.

  شول يئللاردا روسلارينگ توركيستانداقى ظلم لارينا چيداماديق حالق آياغا غاليار. توركمنلر اركين حقوقلى دؤولت دوْزگونى اساسلانديرماق اوغروندا ياداوسيز گؤره شيأرلر. گؤره شه چندر توركمنلريندن توغتاميش بگ و اينيسى ملا اورازقلى، كركىنينگ حوجامباز رايونيندان 19 ياشلى ملارجب، ملا سافار، ملا آلتىقولى، أرسارى توركمنلريندن قورباشى ارگيش و بؤرى توقساوا قاتناشيپديرلر.

   1920- نجى يئلينگ 7-5 سپتامبر آراليغيندا سمرقنددا «توركيستان ملى بيرليگـىنينگ كنگره سى» آچيليار. اوندا توركيستان ملى بيرليگـىنينگ دوْزگون ناماسى، توركيستانينگ بايراغىنينگ شكلى قبول اديليأر. بايراغينگ رنگكى گؤك، اوستونده يآريم آى بيلن يئلديزلار يرلشديريليپدير. بئيله حركتلره توركمنلردن ابراهيم بگ، دؤولت مأمد و توغاى سالير قاتناشيپدير.

 

   1925- نجى يئلينگ 15- نجى فورالينده، بيرينجى بوْتين توركمنيستان قورولتايئندا يوردينگ ايلكينجى پره زيدنتى نديرباى آيتاكوف شئـيله سؤزلر بيلن مجليسى آچيار:

" شو گونينگ بلند أهميتينى تاريخينگ اؤزى بللأر. حانلار، اميرلر هم پادشاه دؤورينده بيزى دربى- داغين اديپ، قول حؤكمينه آيلانديران زنجيرينگ تارومار اديللنى، من سيزه بيـيك شادليق بيلن خبر بريأرين. شو گون دينگه بيزينگ اوچين بولمان، ازيلن گوندوغار حالقلارىنينگ همه سى اوچين بييك گون. بيزينگ اؤزباشداقليغيميز، بيزينگ آزادليغيميز، گوندوغارينگ ازيليأن حالقلارىنينگ همه سينه  يول گؤركزيأن يئلديراويق يئلديز بولار."

 

   توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ قورايجى guraycí بيرينجى قورولتايىنينگ آچيش چيقيشيندا ياش توركمن رسپوبليكاسىنينگ بيرينجى پره­ زيدنتى ، توركمنيستانينگ مركزى اجرايئه كميته- سىنينگ باشليغى نديرباى آيتاكوف شئـيله كؤپ اميدلى- وعده لى سؤزلر سؤزلأپدى. اوندان سونگ قورايجى قورولتايدا اساسى پروگرامماتيك چيقيش بيلن تريبونا گچن و تأ 1937- نجى يئلا چنلى توركمنيستان حكومتىنينگ باشيندا دوران قايغـيسيز آتاباى اؤز سؤزلرينده شئـيله دييدى:

" بيزينگ بو قورولتايميز، قورايجى قورولتاى بولوپ، توركمن حالقىنينگ داغيـنيق طايپالارينى بيريكديرمگـى، اولارى بير- بيرينه ايسناشديرماغى، هم دؤولت قورماغى اؤز اؤنگونده وظيفه اديپ قويدى."

 

    توركمن دؤولتىنينگ دويبونى توتوپ 37- نجى يئللارا چنلى اونونگ باشيندا دوران بو گؤرنوكلى ايكى توركمن گرچگـى بئيله كى اگيندشلرى بيلن بيرليكده استالينچيليق ترورينگ قربانى بولدولار.

   نديرباى آيتاكوف و قايغيسيز آتابايف- ينگ آد- حاطيراسينى ديكلتمك بيلن اولارا قورلان ياديگارليك*، توركمن حالقىنينگ اؤز ملى دؤولتچيليگـى اوغروندا برن قوربانلارىنينگ و اؤز سؤيگولى اوغوللارينا بولان بلند حورماتىنينگ سيمبولينا اؤوريلدى.

   قورايجى قورولتاى، توركمنيستانينگ دؤره ديليأنديگـى حاقيندا جارناما قبول اتدى. قورولتايدا شئيله- ده توركمنيستانينگ اؤز-اختيارلى دؤولت صيفاتيندا و مئيله­تينليكده !! شوروىنينگ  حاطارينا دنگ حقوقلى آغضا بولوپ گيرمگـى بويونچا قرار آليندى. شوندان سونگ 1925- نجى يئلينگ ماى آيئندا، توركمنيستان شوروىنينگ حاطارينا 7- نجى آغضا بولوپ رسماً گيريزيلدى.

      1925- نجى يئلينگ فوراليندا ساويتلارينگ(شورالارينگ) بوتين توركمنيستان قورولتايى بيلن بير وقتدا گچيريلن پارتيا قورولتايئندا بولسا، توركمنيستان كمونيستيك پارتياسى دؤره ديلدى. شونينگ بيلن توركمنيستانينگ (TSSR) قوريلماغى قانونلاشديريلدى. رسپوبليكانينگ(جهمهورىنينگ) حكومت و پارتيا اورگانـلارى دؤوره ديلدى. رسپوبليكانينگ دؤوره يش تاريخى اؤز باشلانغيجينى اوندان بيرآز اوزال، 1924- نجى يئلينگ 27- نجى اوكتبريندان آليپ قايديار. شول گونى شوروىنينگ مركزى اجرائيه كميته سى، اورتا آسيادا ملى دؤولت بؤلونشيگينى گچيرمك بويونچا قوتارنيقـلى قرار قبول اتدى. شوندان بيرآز سونگرا 1924- نجى يئلينگ نوامبر- دسامبر آيلاريندا واقتلايئن توركمن حكومتى و پارتيانينگ توركمن بيروسى (ادارى بؤلومى) دؤوره ديلدى. اورتا آسيا حالقلارىنينگ شو ساندا توركمن حالقىنينگ ياقين تاريخيندا تأزه بير دؤورينگ باشلانغيجى بولان بو بؤلونشيك و توركمنيستانينگ دؤوره يشى بيلن باغلانشيقلى مسئله­لر  بارادا كؤپرأك دوروپ گچريس..

 

   توركمنيستاندا 1917- نجى يئللارينگ قوزغالانينگدا حأكميت اوغـروندا اساسان 3 سياسى گويجونگ آراسيندا  گؤرش گيتدى:

 1-آقلار: مونگا اساسان اوزالقى تـزاريـزيمينگ كـولونـيال آدمنـيستـراتـسيـاسىنينگ (استمارى ادارى بؤلومى) وكــيللرى SR لر (Social Revolutsiyonerler منشويكلر (اقليت: لنين- ينگ پارتياسى بلشويكلرينگ بأسدشلرى) و روس دميريول ايشچيلرىنينگ بير بؤلگـى گيريأردى؛

2- داشكنت شورالارىنينگ گؤركزمه سى بويونچا ايش آليپ باران، باشدا آز سانلى بلشويكلر قورامالارى؛

3- توركمن ملى گويچلرى.

 

   توركمنيستاندا و عمومان توركيستاندا روس آزچيليغىنينگ وكيللريندن دؤرأن و اؤزلرينى آق، قيزيل اورسيت مركزى حكومتىنينگ وكيللرى حاساپلان، آقللار بيلن قيزيللار آراسيندا باران اول گؤرش-اورش حاقيندا كؤپ يازيلدى. بيز بو يرده اساسان اؤز گليپ- چيقيشى و توتيان ماقصاتلارى بويونچا اولكأنينگ يرلى حالقينا ياد بولان اول سياسى گويچلره و واقعالارا، اوزال باشدا توركمنلرينگ گؤزقارايشلارى، توركمن ملى گويچلرىنينگ، دؤرأن ياغدايدا نأحيلى حركت ادنديكلرى قيزيقلانديريار. بو اوزالى بيلن 17- نجى يئللاردا دورلى روس سياسى پارتيالارىنينگ ملى مسئله ده توتيان پازيسيالاريى (موضع­) بيلن كسگيتلنيأر. م ملى مسئله ده روس شوونيزيمينى (آقاليغينى) اؤنگه سوريأن روس سياسى پارتيالارى اولكأنينگ كؤپچوليك ايلاتينى اؤزينده بيريگديريأن و حاقيقى ايه سى بولان توركمن حالقىنينگ اؤز اقبالينى اؤزى كسگيتلمك حقوقينى انكار اتديلر، اولارا اينانمازچيليق اديپ، شبهه بيلن قاراديلار. اينها تزار دؤورينده توركى حالقلار اوچين چيقاران دوْزگونىنينگ رئاكسيون حأصيتلى بولانديغيندان بير مثال:

«شهر سيل باغلارينا(پارك) و جمعيتچيليك ادارالارينا بارماق، دميريول ترانسپورتيندان پئيدالانماق يرلى ايلاتا غاداغان اديليپدى يولاغچى غاتناديان اوتلىلارا يؤريته واگونلار تيركه ليپ، اولاردا "مسلمانلار اوچين" دييلن يازغى باردى».

 

    توركمنلرينگ، حأكميته دنگ حقوقيلليق اساسيندا قاتناشماغينى رد اتديلر. آق، قيزيل(كمونيست) روس سياسى توپارلارى توركمنلرينگ اؤزباشداق بير سياسى گويچ بولوپ اورتا چيقماغينا يول برمزليگه چاليشديلار. اوزال تزاريست كولونيال حأكميتلرينه يرلى حالقينگ وكيللريندن ميرزه، ديلماچ، كيچى ايشگار كيمين ياپجالار گره ك بوليشى يالى، روس سياسى پارتيالارى- دا توركمنلرينگ آراسيندا ايش آليپ بارارا و توركمنلرينگ حيذماتيندان حايـرلانار يالى، توركمن بؤلوملرينى، مسلمان بؤلوملرينى آچديلار، كأبير تاكتيكى اگيلشيك اتديلر. توركمنلرينگ شول دؤوردأكى سياسى قوراماچيليقلى درجه سىنينگ پسليگـى، تجريبه سيزليگـى و گويچلرينگ دنگ بولماديق قاتناشيقلارى مونينگ اوچين آماتلى شرط دؤره ديأردى.

   توركمنلرينگ 1917- نجى يئللارداقى ملى- سوسيال حركتلرى، اساسان ايكى آقيمى، ايكى گويجى اؤزينده بيريكديريأردى:

1. تيره- طايپا يولباشچيلارينى، باى و روحانيلارى اؤز ايچينه آليان قاديمچيل- ترادسيونال- توپارلاردان، مثال اوچين جوْنـيـد حان ، عـزيز حان و ؛

2. تأزه­ چيل- رفورميستلارينگ-  طاراپدارى بولان  ملى  روشنفكر وكيللريندن، شول ساندا توركمن افسر بؤلوميندن عباراتدى. توركمن ملى حركتى، تــوركمن ملى روشنفكرلرىنينگ يولباشچيليغى آستيندا توركمنيستاندا اكتبر واقعالارى بيلن بيرواقتدا اؤز كسگيتله يجى قوراماچيليق فورماسينا/ گليشيگينه ايه بولوپ باشلادى.

   1917- نجى يئلينگ گوْيزينده توركمن ملى وكيــللرىنينگ 3- نجى اولكه قورولتايى چاغيريليپ، پالكوونيك(سرهنگ) اوراز سردارينگ باشتوتانليغيندا مركزى اجرائيه كميته سى سايلاندى. ملى كميته، توركمنلرينگ حأكميت اورگانلاريندا دنگ اساسدا قاتناشماغينى رد ادن ساويت(شورا) اورگانلارى بيلن يانما- يان (پارالل) اوبالاردا توركمن حاكميت اورگانلارينى قورماغا گيريشدى. اوبا يرلرده حأكميت توركمنلره دگيشلى بولماليديغى باراسيندا توركمن كميته سىنينگ اؤنگه سوْرن شيغارى، حالــقينگ  آراسيــندا گينگدن قـــولداو تاپدى. اوراز سردار 1918- نجى يئلينگ فوراليندا كؤشىدأكى توركمن آتلى توپارىنينگ اساسيندا توركمن ملى قشونينى دوْزمأگه گيريشدى. آرشيو ماترياللاردان  گؤرنوشى بويونچا، توركمن ملى مسئله­لر كايته سى،  مونينگ اوچين توركمن قشون توپارىنينگ قالان بؤلوملرينىنينگ فرونتدان( جبهه دن1- نجى جهان اورشا ايبريلن توركمنلرى) ايزينا ايبريلمگينى سوراپ آلمان فرونتينداقى باش كامانديرينا تله گرامما يوللايار. توركمنلرينگ   شئـيله اؤز-اركين حأكميتىنينگ باشلانماغيندان حواطيرلانان آشغابات شوراسى (روس و روسلارا باقنا بولان شورا)، اؤز يانيندا و اوبا يرلرينده توركمن اورگانلارينى قورماغا و توركمنلرينگ آراسيندا ير- سوو رفورماسينى گچيرمك بويونچا پروپاگاندا( تبليغاتا) گيريشيأر. آشغابات شورالارىنينگ ايسله گـى بويونچا توركسيستان شورالارىنينگ باشليغى گنرال كوله­سوف  Kulesov قشون توپارلارى بيلن يؤريته آشغابادا گليپ، هنيز سؤوشه تاييار بولماديق توركمن آتلى عسگرلرينى ياراغسيزلانديريار و شونليقدا ملى انقلاب، باشلانمازدان باسيليپ ياتيريليار. شونينگ بيلن زاكاسپىدا (حأضيركى توركمنيستاندا) ايكى حأكميتلىليك قوتاريار و داشكنت شورالارىنينگ حأكميتى اوُرناديليار. توركمنيستاندا ساويت(شوروى) حأكميتى بيلن توركمنلرينگ ملى قارشيليغى، اؤزآرا چاقناشيغى اينه شو يردن، شو واقعادان باشلانيار. آشغابات ساويت اورگانلارىنينگ ايلات آراسيندا تالان- تاراشلارى شو ساندا كميسر فرولوف- ينگ Frolov-íñ آشغاباتدا و قيزيل آرباتدا باشينا گيدن " قيزيل ترورى" (بلشويك ترورى)  توركمن حالقينى اؤزيندن حاص داشلاشديريار.

   كميسر فرولوف- ينگ قيزيل آرباتدا اؤلدوريلمگـى و SR لرينگ آشغاباتدا قوزغالانگ گؤترمگـى بيلن 1918- نجى يئلينگ جولاى آيئندا زاكاسپى بلشويك حأكميتى يئقيليار. SR- لر، بوآغداريلشيغى قولدان توركمن ملى گويچلرى بيلن قاتناشيغا گچيأرلر. اولار بلشويكلره قارشى گؤرشده توركمنلرى اؤز طاراپـينا چكمأگه چاليشيار و شو ماقصات بيلن ملى مسئله ده كأبير اگيلشيك اديأرلر. شوندان سونگ بـــوزمــؤيـينده Büzmöyin-de  چاغيريلان أهلى توركمن قورولتايى SR- منشويكلرينگ تأزه زاكاسپى حكومتينى قوللاماغينگ طاراپـينا قرار اديأر و پالكوونيك اوراز سردار آقلارينگ زاكاسپى فرونتىنينگ باش كامانديرى اديپ تاصصيقلانيار. زاكاسپى حكومتى شونگا قوشماچا، اولكأنينگ اقتصادى دورموشىنينگ قاويلانديريلماغى هم آچليق چكيأن توركمن اوبالارينا آذيق ايبرمگـى وعده اديأر. اؤز دوْزوْمى بويونچا پرولتار( (ايشچيلر) و اورسيتده پادشاليق سيستمىنينگ ديكلمگينه قارشى بولان  زاكاسپى حكومتىنينگ پروگرامماسى گلجكده بوتين اورسيت قورايجى يئغناغىنينگ چاغيريلماغينا اساسلانيار. اول توركيستاندا آزاد و عمومى سايلاولارينگ اساسيندا قورايجى ماصلاحاتينگ چاغيريلماغينى طالاپ اديأر و شونينگ قبول اديلمگينى داشكنت ساويت حكومتى بيلن ياراشيغين شرط اديپ قوييار. بو شرط قبول اديلن واقتيندا و تأ توركيستان قورايجى يئغناغى چاغيرلانانا چنلى، توركيستان شو ايكى حكومتينگ كواليسياسى (ائتلافى) آستيندا دولانديريلماغينى ايلرى سوريأر. داشكنت، مونگا زاكاسپى حكومتينى قانونسيز دييپ جار ادمك بيلن جوغاپ بريأر.

   داشكنت ساويت حكومتىنينگ اؤزينى يئقماق اوچين زاكاسپىنينگ اوستونه هجومه گچمگينه قاراشيان حكومتى، كؤمك گؤركزمگينى سوراپ انگليس ژنرالى مالـله­سوون- ينگ Malleson  ماشاتداقى باش قرارگاهينه يوز توتيار. ژنرال مالـله­سون بيلن زاكاسپى  حكومتى آراسيندا باغلاشيلان ايلالاشيق بويونچا، توركمنيستاندا اورش باشلانيار. 1920- نجى يئلينگ باشلاريندا بلشويكلرينگ ينگيشى و توركمنيستاندا ساويت (شورايى/ سوسياليستيك) حأكميتىنينگ اورناديلماغى بيلن بو واقعا تاماملانيار. 

   بيز بو واقعانينگ نأحيل يوْز بره نينه گچمزدن اؤنگ، 1917- نجى يئلدا توركمنيستاندا يوزه چيقان سياسى حاديثالارينگ جانلى شايادى بولوپ، اونگا آكتيو/ چينلاقاى قاتناشان قاراشحان اوغلى حان يمودينگ يادلامالارينى بيان ادمكچى. حان يمودينگ يادلامالارى «توركمنلر و انقلاب» ديين سؤزباشى بيلن Turkmen vedenie (توركمنى اؤوره نيش) ژورنالىنينگ 1927- نجى يئلقى 2 سانى نومريندا چاپ اديليپدير. حان يمودينگ شوروى انقلابىنينگ 10 يئليغينا باغيشلاپ يازان اؤز يادلاماسيندا توركمن ملى اينتلله- گنتسياسىنينگ (روشنفكرلرىنينگ) بير وكيلى حؤكمينده، توركمنلرينگ گؤزقارايشلارينى آيتماق بيلن، اؤزىنينگ باشدان گچيرن 17- نجى يئللارينگ واقعالارى حاقيندا اينانديريجيليق بيلن گوررونگ بريأر. حان يمودينگ مقالالارىنينگ ينه بير قيمماتلى طاراپى- دا اونونگ سونگراقى يئللاردا توركمن ساويت تاريخچيليغينا مخصوص بولان ماركسيستيك- دگماتيك/ قورى تاصيپ بيلن/ چمه- لشمك بيلن يازيلمآنـليغى، هنيز سانسورينگ اله گيندن گچيريلمأنليگيدير.  شول يئللاردا  "كارپـيچ" و بئيله كيلر  طاراپيـيندان حان  يموددينگ مقالالارىنينگ اساسى كمچيليگـى حؤكمينده تانقيت اديلن بو ياغداى، اونونگ كمچيليگـى دأل- ده آرتيقماچليغى بولوپ دوريار.

   قيات حانينگ اوغلى ياغشى مأمد، اونونگ اوغلى آننامحمد(قاراشحان) دير. آننامحمدينگ اوغلى حان يموت دير. دييمك حان يمودسكى/ حان يموت، مشهور قيات حانينگ چاوليغىدير. (حأضير قيات حانينگ نبيره لرى قيادى فاميلى بيلن توركمنصحرانينگ كوميش دپه و بندرتوركمنده ياشايارلار).

 حان يمودينگ مقالاسى اورش و انقلاب يئللاريندا جمعيتچيليك دورموشيندا اورتا چيقيپ باشلان تأزه توركمن ملى روشنفكرلرىنينگ كؤپ طاراپلارينى اؤزينده بيريكديريأر. توركمنيستان باسليپ آلناندان سونگ اورسيت پادشاسىنينگ قوللوغينا گيرن ماشغالاسيندا دوغولان حان يموت، Kadet حاربى مكتبينى قوتاريپ بيرينجى افسرليك درجه سينى آليار  و توركمنيستاندا  حاربى ادارى وظيفه­لرده ايشله­ي يأر.  1915-1913- نجى يئللاردا باشلانان توركمن ملى حركتىنينگ گؤرنوكلى وكيلى بولان حان يموت، توركمن حالقىنينگ قاراشسيزليغى اوغروندا آليپ باران گؤرشلره قاتناشانى حؤكمينده عايپلانيپ، ايشى تزاريسم سودونا(دادگاهينه) دوشيأر. فورال انقلابيندان سونگرا اول توركمن ملى حركتينه آكتيو قاتناشيار. 1919-1918– نجى يئللاردا حان يموت توركمنيستاندا آق هم قيزيللارينگ دورلى سياسى پارتيالارىنينگ حأكميت اوغرونداقى اؤزآرا گؤرشلرينده "توركمنلرينگ بىطاراپليق پازيسياسيندا  دوران توپارا" باش بوليار. 1920- نجى يئلينگ باشلاريندا زاكاسپى فرونتىنينگ يوق اديليپ ساويت حأكميتىنينگ برقرار اديلمگـى بيلن حان يموت، توركمنيستاندا مدنى- ماغاريف ايشلرينه ايچگين قاتناشيار. مسكوينگ اته گينده توركمن ماغاريف اؤيىنينگ آچيلماغينا اؤنگ­آياق بوليار.  توركمنيستانى اؤوره نيش بويونچا كؤپ  سانلى اثر يازيار. 1928- نجى يئلدا 60 ياشيندا آرادان چيقان قاراشحان اوغلى حان يموت، توركمن دؤولت موزه سىنينگ مديرى بولوپ ايشله­يأر. اول،  اؤلومىنينگ اؤنگ يانيندا 1927- نجى يئلدا چاپ اديلن «توركمنلر و انقلاب» سؤزباشلى ايكى ماقالاسيندا، توركمنلرينگ تزاريزيمه قارشى گؤترن 16- نجى يئلقى قوزغالانگـى، اونونگ رحمسيزليك بيلن باسيپ ياتيريلشى، توركمنيستاندا 1917- نجى يئللارينگ واقعالارى حاقيندا دوغـرى ماغلومات بريأر. قاراشحان اوغلى حان يموت شئـيله يازيار:

"1917-1916- نجى يئللارينگ واقعالارى، توركستان حالقلارىنينگ توتوشلايئن يرلى ايلاتينگ فورال آغداريليشيغينا (لنين- ينگ بأسدشى كرنسكىنينگ  Krenskiحركتينىنينگ فوريه آيئندا شاوسيزليغا اوچراماغى) و شوندان سونگقى واقعالارا گؤزقارايشينا أگيرت اولى تأثير يتيردى. تزار رژيمىنينگ يئقيلماغى، تـأزه حكومتينگ دؤره ديلمگـى و آزادليغينگ جار اديلمگـى، توركمنلر طاراپـيندان شادليق هم قووانچ بيلن قارشى آليندى.

   بو تأزه حكومتينگ نأحيلديگـى و آزادليغينگ نأمه دن عباراتديغى باراسيندا توركمنلر آآنيق  زات بيلمه­يأرديلر، اما اؤزلرينى حوورلان  كؤنه دوزگونينگ يئقيليپ يوق بولانديغينا، اؤزلرىنينگ ايندى اركين دم آليپ بيلجكديكلرينه و آدم حقوقلارينى آلجاقديقلارينا ايچدن قووانيارديلار. ملى دويغى- دوشونجه­لر  تيز اؤسوپ باشلادى شو بير واقتدا اول شوونيستيك حأصيتده دألدى و روسلار باراسيندا دوشمانچيليق گؤزقارايشى اؤزينده آنگلادماياردى. توركمنلر توپار- توپار بولوپ شهرلره گلرديلر، يئغناقلارا قاتناشارديلار و تزارينگ هم اونونگ رژيمىنينگ يئقيلماغينا چين يوْره كدن قووانيپ، انقلابچى يولباشچيلار بيلن دوستلاشارديلار. توركمنلر كؤنه رژيمينگ يئقيلماغى بيلن گلجك آزادليغينگ مانيسينا تيز دوشونشيأرديلر و اول انقلابى گويچلرينگ آزادليق بويونچا اؤنگه سوريأن طالاپلارينا چاليمداشدى.

   1917- نجى يئلدا توركمنلر اوزال باشدا اؤز دورموشلارينى و تأزه دوزگونى تأزه اساسلاردا قورماغا، شهر ايلاتى بيلن بيرليكده گؤوينجنگ göwünceñ قاتناشيارديلار. كميته لره اخلاص بيلن گيدرديلر، كؤنه دوزگونى يئقيپ- ينگيپ هر يرده دولانديريجى توپارلار سايلاپ، اوندا- موندا وكيللر شوراسى پـيدا بولياردى. اما فورال انقلابىنينگ اميدى- قووانجى اوزاغا سوردى و سووا- پـتيگه دوشدى. اجرائيه كميته لر، كؤپ ساندا كؤنه رژيمينگ آدملارى بيلن دولدوريلدى، اوندا شول كؤنه تزاريست عملدارلارى مجليس قوريارديلار. توركمنلره اؤنگكيسى يالى ياد حؤكمينده پس درجه­ ده قارايارديلار. اولار اوزالقيسى يالى ادالارينگ قاپـيسىنينگ آغزيندا كؤپ قاراشمالى بوليارديلار. اولار حاقيقاتى و عادالاتى تاپيپ بيلمه­يأرديلر. توركمنلر ينئه- ده چـتده،  انقلابى شيغار آستيندا قالديريلدى. شهرلرده اؤزآرا اؤج آلشيق و حأكميت اوغروندا گؤرش باشلاندى.

  هر دورلى گلميشه كلر، اؤته گيدن اؤنگكى موناركيستلار (پادشاه/ تزار طاراپدارلارى ) SR- لرينگ حاطارينا گچيأردى. اوْزنوْكسيز فتنه چليك، تهمتچيليك، تأزه حأكميتلرينگ اساسى ايشى بولوپ دورياردى. حاص مكــير Graf Dorrer ديين كيشى حالقينگ آغزينى آلارديپ، حأكميت سورمك اوچين توركمن تيره- طايپالارىنينگ اساسيندا تكه- لر بيلن يموتلارينگ آغزالاچيليق دؤره تمأگه چاليشياردى" ديـيپ حان يموت، Derre-niñ بو ادميشلرى حاقيندا يازيار.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 بوتين بو زاتلار عمومليقدا توركمنلرى انقلابدان ساواشديرياردى، توركمنلرى شهرلرينگ گلميشك ايلاتى اساسان روس وكيللرى بيلن حيذماتداشليقدان داشلاشديرياردى. توركمنلرينگ اؤزباشداق مركز يوقدى.

اوبلاست(استان) دولانديريجى كميته لرى و ساوتلرى (شورالارى) شهرلرده اؤز ايچكى ايشلرى و دعوالارى بيلن مشغولدى. شونليقدا دورموشينگ طالابى بويونچا 1917- نجى يئلينگ تومسوندا هرطاراپدان آشغابادا گلن توركمن وكيللرىنينگ قاتناشماغى بيلن گچيريلن قورولتايدا اوبلاست توركمن كميته سى سايلاندى قورولتاى و كميته مجليسى، آليپ باريان اؤز ايشىنينگ اصوللارينى كسگيتله­يأر.  اوبالاردا دوزگونلى دورموشى يولا قويماغينگ يولونى آغتاريار. شونينگ بيلن بير واقتدا آشغـــــاباتدا باريان بئيله كى بير گلميشكلره قارانينگدا، اولكأنينگ گلجككى اقبالى حاص مهم بولان قورولتايدا، توركمنلردن ديمك اوبلاستينگ آغلابا كؤپچوليگـى بولان يرلى ايلاتينگ بيرجيكده وكيلى يوقدى. شهر يئغناغى ديىله­نينگ حاطاريندا، حاريى قوللوقچيلار و كرنسكىنينگ پارتيا آدملاريندان دوپ- دولودى. اولار توركمنلره شبهه- دوشمانچيليق گؤزى بيلن قارايارديلار و توركمنلرينگ دنگليك و اؤز يوردونى دولانديرماق حقوقينا بويون بولماق ايسلمه- يأرديلر. شو  ياغدايدا توركمنلر، اؤز ايشلرينده نأحيلى يولدان گيتمه لديگينى آنيق بيلمه­يأرديلر.  چونكى  كؤنه­ كى اورسيدينگ ياريم عاصيرليق حؤكومدارليغى، ظلم- ستمى، شهرلردأكى اجرائيه كميته لرينگ توركمنلر باراسيندا اؤزلرينى آليپ باريشلارى قاويليغينگ عالاماتى دألدى، دييپ قاراشحان اوغلى حان يموت اؤز مقالاسيندا توركمنلرينگ شول واقتقى آغير ياغدايلارينى صوراتلانديريار.

 

   حان يموت، 1918- نجى يئلينگ باشيندا داشكنتدن آشغابادا گلن حالق شوراسىنينگ باشليغى Kulesoviñ توركمن ملى مركزينى و كؤشىده دوْزيلمأگه باشلان توركمن ملى قشونينى ياراغ گويجى بيلن دارغاتماغىنينگ، توركمنلرى بلشويكلردن- ساويتلردن داشلاشديرماغينى گؤركزيپ شئـيله يازيار:

" كوله­ سوف- ينگ آشغابادا گلمگـى و  ادن-اتدى حركتى، توركمنلرينگ آراسيندا اربت تأثير اتدى و اولارينگ انقلابى حركتلردن اوزاق واقتلاپ آراسىنينگ آچيلماغينا گتيردى. توركمن حالقىنينگ كؤپچوليگـى چؤللرده، اوبالاردا، شهرلردن، روسلاردان اؤزنگه گون- گذران گؤرمك بيلن مشغولدى. شونليقدا حالقلارينگ آزادليغى و دنگ حقوقلليغى باراسيندا انقلابى جارنامالارينگ تأثيرينه 1918-1917– نجى يئللاردا آقلارادا، قيزيللارادا اوْلكأنينگ كؤپچوليك ايلاتى بولان توركمن حالقىنينگ ملى واطانداشليق حقوقلارينى انكار ادمك بيلن گويجه، زورليغا بويسانيارلار. بو حاقدا قاراشــــحان اوغـــلى حان يمودينگ مقالالاريندا گه تيريليأن فاكتلار هيچ شك- شبهه قالديرمايار.

 

  مقالادا توركمنلرينگ اؤز ايچكى قاتناشيقلارى، 17- نجى يئللاردا اورتا چيقان آيرى-آيرى يولباشچيلارى، شول ساندا تجن طاراپلاريندا حالق قوزغالانينگا باش توتانليق ادن عـزيز حان چاپـيق حاقيندا گتيريليأن ماغلوماتلار قيمماتلى تاريخى دكومنت بولوپ دوريار.

 

 

 

انگليس ژنرالى مالـله­  سون- ينگ توركمنيستاندا

 آليپ باران حاربى حركتلرى

  1918- نجى يئلينگ تومسوندا آشغاباتدا بلشويك شورا حكومتى  آغداريليپ، SR منشويكلرينگ زاكاسپى واقتلايئن حكومتىنينگ قورولماغى بيلن توركمنيستاندا ايچرى اورشلار و شونينگ بيلن اوغورداش انگليسلرينگ حركتى باشلانيار. زاكاسپى واقتلايئن حكومتىنينگ باشيندا  SR فونتيكوف، داشارى ايشلر مينسترى زيمن، دوخوف، كوريلوف داغيلار دوريار. داشكنتده حأكميـتى اله گچيرن ساويت حالق كاميسارليغى، اؤزينه بويون اگمه­يأن و  زاكاسپى دميريول ايشچيلرىنينگ كميته سى طاراپـيندان قوللانيان بو واقتلايئن حكومته قارشى اورش آچيار. زاكاسپى فرونتى باشلانيار. شونينگ بيلن 2 يئلا قولاى سوْره ن بو آلديم- برديملى اورشلار 1920- نجى يئلينگ فوراليندا قيزيل قشونلارينگ شاغادامى ايه لمگـى بيلن بلشويكلرينگ ينگشينه آليپ گليأر.

   توركمنيستاندا آقلار بيلن قيزيللارينگ ياغنى دورلى سياسى پارتيالارىنينگ و توپارلارىنينگ آراسيندا حأكميت اوغروندا گؤرش بارياردى. بو اورشى دينگه شرطلى و چأكلى درجه ده ايچرى  اورشلار دييپ آدلانديرماق بولار. توركمنلر بو اورش- گؤرشلرينگ سوبيكتى(فاعلى) دأل- ده، بير اوبيكتى (مفعولى) بولوپ دورياردى. توركمنلرينگ حايسام بولسا بير طاراپدا قوشماچا ياپجا گويچ حؤكمينده بو اورشا قاتناشماقلارى و اولاردان اورشيان طاراپلارينگ اؤز ماقصاتلارى اوچين پـيدالانماقلارى بو آيديلانلارا ترس گلمه يأر، عمومى ياغدايى اؤزگرتمه­يأر..  1918- نجى يئلينگ باشيندا داشكنتدن آشغابادا گلن شورا كميته سىنينگ باشليغى ژنرال كوله-سووف- ينگ توركمن ملى مركزينى و تأزه دؤره ديلن ملى قشونى ياراغ گويجى بيلن دارغاتماغى، توركمن سياسى جمعيتچيليگـىنينگ بلشويكلر باراسيندا هنيز آنيق فورميرلنمه ديك (شكل آلماديق) گؤزقارايشينا اربت تأثير يتيريأر. و اؤزآرا دوشمانچيليغا سبأپ بوليار. بئيله كى تايدان توركمنلر اوزال باشدا آقللارينگ آشغاباتداقى واقتلايئن حكومتينى- ده قولداماق نيـتينده دألديلر. كؤپ سانى توركمن يولباشچيلارى، دورلى روس سياسى توپارلارىنينگ آراسينداقى اؤزآرا گؤرشده بىطاراپ قالماق، اونگا قاتناشماسيزليق ياغدايئندا دوريارديلار. روس حأكميتلرىنينگ كؤپ حورلوق گؤرن توركمنلرينگ، اولارينگ همه سينه- ده اينانمازچيليق- شبهه  بيلن قاراماقلارينا دولى اساس باردى. اما اؤز آتا واطانىنينگ اوستوندن آغاچيليغينى قورماق اوغروندا، ياد گويچلرينگ اؤزآرا سؤوش اديأن بير واقتيندا، توركمنلرينگ اوندان چتده، توماشاچى بولوپ قالماقلارى ممكين دألدى. اولارينگ حايسام بولسا بير طاراپى آزده- كأنده قوللاماق بيلن اؤز ملى و واطانداشليق حقوقلارينى گؤره شيپ قازانماغا چاليشماقلارى چيقالغاسيزدى.

 ­ اؤز نوباتيندا آقلـلار بيلن قيزيللارينگ ايكيسىنينگ- ده  بو گؤرشده توركمنلرى اؤز طاراپـينا چكجك و اولاردان پـيدالانجاق بولماقلارى حوكماندى. بو شئـيله هم بولدى. توركمنيستانينگ تاريخيندا و دورلى رومانلاردا توركمنلرينگ ايچرى اورش يئللاريندا ساويت حأكميـتى اوغروندا روس بلشويكلرى بيلن ال-اله بريپ گؤرشنديكلرى، بيله­ ليكده ينگيش قازاناديقلارى باراسيندا كؤپ يازيليار. بو، توركمنيستاندا ساويت حأكميتىنينگ گليپ- چيقيشينى، قوريلشينى و اؤسوشينى آقلاماق اوچين گره كدى. اما بئيله ديمكليك توركمنلرينگ باشدان- باشلاپ بلشويكلرينگ طاراپـيندا دورانديقلارينى- دا آنگلادمايار. مونينگ اساسى سبأپلرى، توركمنلرينگ تاريخى اؤسوشيندن، روس سياسى پارتيالارىنينگ ايركى يئللاردا توركيستان حالقلارى باراسيندا يؤره دن سياساتلاريندان گؤزله مگميز يرليكلى بولاردى. آيراتين آلساق، پالكوونيك(سرهنگ) اوراز سردار، عوض­بايف  و حاجىمراد كيمين توركمن افسرلرىنينگ آشغاباتداقى آقلارينگ واقتلايئن حكومتينى واقتلايئنچا قوللاماغى دوغرى تاپانديقلارينى گؤريأريس. شول اساسدا مشهور ديقمه سردار اوغلى اوراز سردار زاكاسپى فرونتيندا(جبهه سينده) آق قشونـــلارىنـينگ باش كـامانديرى  وظيفه­سينه  بلله نيأر.  بــئــيـله كـى تايــــدان، فـونـتـيكوف ينگ واقـتـلايـئن حكومتى، تـــــوركمنــــلر بــيــلن اؤزآرا حيذماتداشليغا مجبور بوليار. توركمن آتلى قشون بؤلوملرينه بيرنأچه مونگ تفنگ، اوق- ياراغ و اپسلى پول گؤيبريأر.

   اما آشغاباتداقى منشويستيك حكومتينگ توركمنلر باراسيندا عمومى اينانمازچيليق ادمگـى و شونليقدا توركمنلرينگ دولى قولداوينى قازانيپ بيلمأنديگـى اونونگ مهم ايچكى قاوشاقليغى بولوپ دورياردى.

   1919-1918–نجى يئــللاردا تـوركمــنيستاندا انگليس ال قـاتـيجـيــليقـــلى حــركتــلرينه قــاتـناشان انگليس افـسرى الليس- يـنگ Ellis- 1963- نجـــــــى يئــــلدا لـنـــــدن دا نــــشيــر اديــــلن "The Transcaspian Episode 1918-1919" (توركمنيستانداقى حاديثـا)  سؤزباشلى كتابيندا بو بارادا قيزيقلى ماغلومات گتيريأر. يازيجى آشغاباتداقى منشويك حكومتىنينگ توركمنلر باراسينداقى سياساتينا دوريپ گچمك بيلن شئـيله يازيار:

" توركمن مسئله­سينده دينگه بير روس توپارىىنينگ بئيله­كيسينه قارشى، بير روس آقاچيليغينى بئيله- كيسى بيلن چالشيرماق اوغروندا اورش  آليپ بارمايانديغى باراسيندا كسگيتلى وعده بريلمگـى گره كدى. قزاق، قيرقيز و بئيله­ كى توركى حالقلار كيمين توركمنلرده، حالقلارينگ اؤز اقباللارينى اؤزلرى كسگيتلمك اوغروندا 1917- نجى يئلينگ 5- نجى نوامبرينده جار اديلن اؤز حقوقلاريندان پـيدالانماق ايسله­يأرديلر.  اورسيدينگ آقاچيليغى  بيلن هيچ راضيلاشماديق، گچن عاصرينگ 70- ينجى، 80- نينجى يئللاريندا روس ژنرالى اسكوبه لف- ينگ Skoblev (گؤك دپأنى غانا چايقان- گ) قشونلارينا قاتى قارشيليق گؤركزن توركمنلر، اؤزلرىنينگ اميد باغلان تورك قشونلارىنينگ اورشدا ينگيلمگيندن سونگ، انگليسلر بيلن قاتناشيغا- گپله­شيگه  گچديلر.

   آشغاباتداقى منشويك حكومتى، اوراز سردار و توركمن قشونلارينا شبهه بيلن قاراياردى. توركمن قشون بؤلوملرىنينگ سانينى آرتديرماغا راضيليق برمه يأردى. توركمنلرينگ آشغاباتداقى واقتلايئن حكومتى، دولى قـوللاماقلارى اوچين بيرينجى نوباتدا اولارينگ وكيللرىنينگ حكومتينگ حاطارينا دولى و يـترليكلى ساندا چكيلمكى و توركمنلرينگ اؤز يرلى اورگانلارينى دؤره تمكلرينه ممكينچيليك بريلمگـى گره- كدى. اونسونگ حايسام بولسا بير فورمادا توركمن ايلاتينا اقتصادى كمك گؤركزيلمليدى. اما فونتيكوف- ينگ حكومتىنينگ بولاردان هيچ  بيرسينه ياناشمانديغينى و بو بارادا انگليسلرينگ بره ن ماصلاحاتلارينى هم آلمانديغينى، Ellis اؤز اثرينده نيغتاپ گچيأر.

  شو ياغدايدا اوراز سردار، انگليس گنرالى مالـله سون  بيلن بير گپلشيكده، توركمنلرى انگلستانينگ حمايتى آستينا آلماقليغى سورايار. توركمنلرينگ بو بارادا بره ن مموراندوم memrandum حاطلارى (غيررسمى حاطلارى) و عمومان مالـله سون- ينگ ماشاتداقى حاربى ميسياسىنينگ (مأموريتىنينگ) و هينديستانداقى انگليس حأكميتلرىنينگ توركيستانا، شو ساندا توركمنيستانا و توركمنلره دگيشلى ماترياللارى لندن كتابحانالاريندا و آرشيولاريندا ساقلانيار. اول آرشيو ماترياللارينگ حاقيندا اوراز سردارينگ انگليس حأكميتلرى بيلن حاط قاتناشيغىنينگ نشر اديلمگـى و توركمنيستانينگ تاريخينا اؤزلشديريلمگـى يرليكلى و قيمماتلى ايش بولاردى. بو يرده اؤز واقتيندا توركمنيستانى انگلستانينگ حمايتينه آيلانديماق باراسيندا اؤنگه سوريلن فكر- تكليف لر حاقيندا بيرآز دوريپ گچمگيميز يرليكليدير.

 

   توركمن ساويت تاريخى بويونچا ايركى اثرلرده كارپـيچ  و واسيلىيف- ينگ 28-1927- نجى يئللاردا T&rkmen vedeniye  ژورنالىنينگ صاحيپالاريندا چيقان مقالالاريندا جهود آصيللى اشتـنبرگ- ينگ Stenberg-iñ 30- ينجى يئللاردا نشر اديلن "توركمنيستانينگ تاريخى بويونچا اوچركى" (اوچرك= اولى گؤوريملى مقاله) مقالاسيندا پالكوونيك اوراز سردارينگ باشتوتانليغينداقى توركمن ملى مركزىنينگ گنرال مالـله سون- ينگ ماشاتداقى قرارگاهى بيلن گپلشيكلرده، توركمنيستانينگ انگليس حمايتى آستينا آلينماغى باراسيندا اؤنگه سوْريلن تكليبىنينگ اولارينگ توركمنيستانينگ سياسى دورموشيندا آد-آبرايدان دوْشوپ، اؤزلرينى قوتارنيقلى چتلشديرمكلرينه آليپ گلنديگـى تاصصيقلانيار.

   بو بارادا رسمى ساويت تاريخچيليغىنينگ قارايشى بيزه بللى و اول بيزى گنگ قالديرمايار. يؤنه عمومى اقرار اديلن اوُبيكتيف علمى- تاريخى قاعده بويونچا، حايسام بولسا بير تاريخى واقعا بها بريلشيكده اديل شول دؤورينگ اؤز كانكرت(آچيق) شرطلريندن- فاكتلاريندان اوغور آلماق گره ك. حاص آنيقلاپ آيتساق، اوراز سردارينگ يولباشچيليغينداقى توركمن سياسى يولباشچيلارينى شئـيله حركته مجبور ادن 19-1918– نجى يئللارينگ آغير حاربى، سياسى و اقتصادى شرطلرينى شوساندا حأكميت اوغروندا اؤزآرا گؤرش-اوروش اديأن روس سياسى پارتيالارىنينگ توركمن حالقى باراسيندا يؤره دن  بييك دؤولت شوونيستيك سياساتينى آنيق گؤزدن گچيرمه- گيميز گره كدير. مونينگ دويپ سبأبلرينى شئيله- ده تزاريزمينگ كولونيال سياساتى آستيندا كؤپ حورلانان، 1916- نجى يئلقى قوزغالانگدا تالانگ- تاراش اديلن توركمن حالقى بيلن اورسيدينگ آراسيندا يوْزه چيقان چونگگور اوچوت قايا كريزيسيندن (بحرانيندان) گؤزلمگيميز گره ك . دؤرأن شول آغير شرطلرده توركمنلرينگ اؤزلرينه بير چيقالغا يول گؤزلمكلرى قانونا لايئقدير. هرنيچيكده بولسا، اوراز سردارينگ باشتوتانليغينداقى توركمن ملى مركزىنينگ اؤز بو حركتينده توركمن حالقىنينگ ملى بأهبيتلريندن اوغور آليپ، واطانچيليق دويغولارى بيلن چيقيش ادنديكلرينه شك- شبهه بولوپ بيلمز.

   گنرال اليس- ينگ كتابى هنيز نشر اديلمديك بريتان آرشيولاريندا ساقلانيان دكومنتلره سالغيلانيپ يازيليپدير. يازيجى 1881- نجى يئلدا گؤكدپه قالاسىنينگ يئقيلماغى و روس قشونلارىنينگ آوغان آراچأكلرينه چنلى ايلرى يؤريشى بيلن اورتا آسيادا اورسيت بيلن انگلستانينگ آراسيندا گويچلنن قارشيليغينگ 1907- نجى يئلدا باغلاشيلان انگليس- روس ايلالاشيغيندان سونگرا ياتيشانديغينى گؤركزيأر.

   1919-1918– نجى يئللاردا خزر دنگزىنينگ ياقالاريندا انگليس حاربى يؤريشلرى، حالقارا جمعيتچيليگـىنينگ اوْنسونى يئنه شول اؤنگكى مسئـلأ چكدى. يازيجى، ساويت تاريخچيلارىنينگ تاصصيقلامالارىنينگ ترسينه 1918- نجى يئلينگ جولايئندا ماشادا باران گنرال مالـله سون- ينگ حاربى ميسياسىنينگ چأكلى تاكتيكى وظيفه­ سىنينگ بولانديغينى، اونونگ اورتا آسيادا اؤنگكى انگليس- روس بأسدشليگينىنينگ جآنلانماغينى آصلا آنگلاتمانديغينى نيغتاپ گؤركزيأر. گنرال مالـله­ سون- ينگ ايلكينجى ايشى آراچأك آرقالى توركمنيستان بيلن قاتناشيغينى يولا قويماق بيلن قـفـــقازى ايه لأن  تورك و آلمان قشونلارىنينگ خزرآرقالى اورتا آسيا و هـينديستانا طاراپ ايلرلمگـىنينگ اؤنگونى آلماقدان عبارات بوليار. اديل شول بير واقتدا توركمنيستان حأكميتىنينگ آق­لارينگ SR، منشويكلرينگ الينه گچمگـى و اولار بيلن داشكنتدأكى ساويت كاميسارياتىنينگ آراسيندا باشلانان اورش، گنرال مالـله­ سون- ينگ  ميسياسينى ينگيلـلشديريأر. مالـله سون- ينگ قرارگاهى، توركمنيستان فرونتينداقى واقعالارينگ ياغدايى بيلن اؤز آگنتلرى (ايچالى/ جاسوسلارى) آرقالى خبردار بولوپ باريار. بلشويكلردن گويجى آسغين آشغاباتداقى آق­لارينگ حكومتى، انگليسلرينگ اؤزينه ماليه  و حاربى ياردام برمگينى سوراپ مالـله سونه يوْز توتيار. انگليس يوقارى حاربى كامانديرى، مالـله­ سون-ينگ بو مسئله­ ده- ده  ياغدايا گؤرأ يرينده حركت ادمأگه و قرار آلماغينا حقوق بريأر. مالـله سون  بو بارادا بير ايلالاشيق بآغلاشماق بويونچا گپلشيكلره گيريشمك اوچين اؤزآرا آراچيل (واسطه) افسرى ياغـنى كاپـيتان تيگ جونزى Tig Johns آشغابادا وكيل اديپ ايبريأر. گلنن دسلاپقى ايلالاشيق بويونچا 1918- نجى يئلينگ 10- نينجى آگوستيندا انگليس- هيندى سپاهى قشون بؤلوملرى آرتيق دمير يول دورالغاسينا گليپ دوْشيأر.

   آشغابات حكومتينه شئيله- ده انگليس ماليه ياردامى قويبريليأر. شونينگ بيلن توركمنيستاندا انگليس حاربى حركتى باشلانيار. اليس- ينگ كتابيندا، انگليس قشون بؤلوملرىنينگ جمعى سانى، ياراغلانيشى، آشغابات حكومتينه گؤركزيلن حاربى و ماليه كؤمگـىنينگ مقدارى، گچيريلن گپلشيكلر، آقلارينگ آشغابات حكومتيندأكى دوْزومى، سياساتى، 1918،1919– نجى يئللاردا توركمنيستان فرونتيندا حاربى حركتلر حاقيندا آنيق و قيمماتلى ماغلوماتلار گتريليأر. يازيجى آشغاباتداقى آقلارينگ حكومتىنينگ ايچكى قاوشاقليغىنينگ و سياساتىنينگ شاوسيزليغىنينگ سبأپلرينى بيرين- بيرين اينانديريجيليق بيلن آچيپ گؤركزيأر. اونونگ اساسى كمچيليكلرىنينگ بيرى- ده توركمنلر باراسيندا يؤره دن شوونيستيك سياساتى و شو يوْزدن توركمن حالقىنينگ قولداوينى قازانيپ بيلمه- ديگـى بولدى. اليس شئـيله يازيار:

" توركمن مسئله­سينده اولارينگ بير روس  توپارىنينگ بئيله­كيسينه قارشى، ببير روس حأكميتينى بئيله كيسى بيلن چالشيرماق اوچين  اورش ادمه- يأنديكلرى باراسيندا كسگيتلى وعده بريلمك گره كدى. توركمنلر، حالقلارينگ اؤز اقبالينى اؤزى كسگيتلمك حقوقيندان پـيدالانماق ايسله­يأرديلر. آشغاباتداققى منشويك حكومتى، پالكوونيك اوراز سردارى آقلارينگ توركمنيستان فرونتينه باش كامانديرليغينا بلله نن بولسا، اونگا و  عمومان توركمن قشونلارينا اينانمازچيليق بيلن قاراياردى. اما فونتيكوف- ينگ باش توتانليغينداقى توركمنيستان آقلار حكومتى، توركمنلرينگ ملى ايسلگلرينه يول برمه­يأرددى. بو بارادا انگليس وكيللرىنينگ برن ماصلاحاتلارينا- دا شبهه بيلن قارادى".

 

    دؤرأن شئـيله چيقالغاسيز ياغدايدا، پالكوونيك اوراز سردار، گنرال مالـله سون بيلن گچيرن بير  گپله شيگينده، توركمنلرى و توركمنيستانى انگلستانينگ حمايتى آستينا آلماق مسئله سينى قـُوزغايار. و بو بارادا بير مموراندوم بريأر. اما انگليسلر بو مسئلأ يآناشمايارلار. شو فاكت- ينگ اؤزى توركمنيستانداقى انگليس حاربى يؤريشىنينگ چاكلى، تاكتيكى ماقصات بيلن گچيريلنديگينه دليلليك اديأر. لندن ينگ تاريخ آرشيولاريندا "مالـله سون ميسياسسى "هينديستان اوفيسى [office]" آدلارى آستيندا ساقلانيان 1917- نجى يئللاردا توركستان و توركمنيستانداقى واقعالار بيلن باغلانشيقلى انگليس آرشيو ماترياللارىنينگ نشر اديليپ، تاريخه اؤزلشديريلمگـى ياقين دؤوردأكى تاريخيميزينگ آيدينگلاشماغينا اپسلى كمك ادردى.

  اؤزگه رن حالقارا شرطلرينده 1919- نجى يئلينگ آپريلينده انگليس قشون بؤلوملرىنينگ ايزا چكيلمگـى بيلن، توركمنيستاندا 10 آى سوْرن انگليس حاربى يؤريشى قوتاريار. شول وقت اولارينگ جمعى سانى 950 انگليس افسر هم عسگرلريندن عباراتدى. شوندان سونگ آقلارينگ آشغابات حكومتىنينگ ياغدايى گيتديكچه آغيرلاشيار و 1920- نجى يئلينگ فورال آيئندا قزيل قشونىنينگ افسرلرى فرونزه و كوبيشيف، توركمنيستانى باسيپ آليار. پالتاراتسك ديـين افسر آشغاباتداقى حركتى غانا چايقايار، اول اؤز آدينى بو شهره داقديريار. بو آد 1927- نجى يئلا چنلى يؤره ديليأر دينگه اوندان سونگرا قايتادان آشغابادى آدى ايزينا آلينيار.  شئيله ليك بيلن توركمنلرينگ دؤره دن ملى حكومتى يئل ياريم اوراغا چكندن سونگرا باسيليپ ياتيريليار و توركمنيستاندا بلشويكلرينگ ساويت(شورايى) حكومتى برقرار اديليأر.

  الليس- ينگ كتابيندا آقلارينگ آشغابات حكومتىنينگ ايچكى قاوشاقليغى حاقيندا، اولارينگ بيرى- بيرلرىنينگ آراسيندا و توركمن يولباشچيلارينا اينانمازچيليق ادمزچيليگـى، اوميدسيزليغى، Posetiv plan (اونگايلى طرحى) و پروگراممالارىنينگ بولمانليغى باراسيندا يازيار. كتابدا اوراز سردار و اونونگ قرارگاهىنينگ افسرلرى انگليس حكومتىنينگ يوقارى مدال لار بيلن سيلاغلانيار. ديقمه سردار اوغلى اوراز سردار 1922- نجى يئلدا ايراندا آرادان چيقيار.

  توركمنيستان فرونتىنينگ دارماغى بيلن توركمن يولباشچيلارىنينگ بيره نتگـى حيوا، ايرانا و آوغانيستانا گچيأر. الليس- ينگ 1936- نجى يئلدا لندن ده چيقان كتابيندا اوراز سردارينگ و عوض­بايف-ي ينگ انگليس افسرلرى بيلن دوْشن صوراتىنينگ و توركمنيستانداقى شول واقعالار و شول يئللارينگ دورموشى بيلن باغلانشيقلى انچمه صوراتلار، جغرافيا كارتالارى (نقشه لارى) يرلشديريليپدير. كتابينگ سونگوندا شول يئللارينگ واقعالارينا دگيشلى اثرلرينگ بيبليوگرافياسى(منبع لرى) بريليأر. شئيله- ده يازيجى اورتا آسيانينگ اؤسن أهميتى حاقيندا فكر يؤره ديپ، شئـيله يازيار:

" اورسيدينگ آقاچيليغينا قارشى اؤز ملى avtonom (اؤزاركينليك) حقوقلارى اوغروندا، قيسغا سوْرن قاوغالى گؤرش دؤوريندن سونگرا، دميرقازيق قفـقازينگ مسلمانلارى، شئيله- ده گورجيلر، ارمنيلر و آذربايجانلىلار و اورتا آسيانينگ توركى، تأجيك حالقلارى اورسيت ايمپرياسىنينگ ميراثحورلارى بولان شوروى حاربى گويجى طاراپـيندان قايتا باسيليپ آليندى و شورويه بيريكديريلدى. اولار فورمال تايدان(سؤزده) بيرلشيگينگ ايچينده اؤز-اؤزلرينه حكم اديأن رسپوبليكالار بولسا- دا، حاقيقات يوزينده شوروىنينگ و كمونيستيك پارتيانينگ مركزى آدمينيستراسياسىنينگ(ادارى) برك كنترولى آستيندا دوريارلار.

   تزاريست امپرياليسم دؤورينه قارانگدا، اورتا آسيا، شوروى (SSSR) اوچين اؤلى أهميته ايه بولدى. اول تزاريزم اوچين بير كولونيا(مستعمره)، چيگ مال، اساسان پاغتا بازاسى (ميدانى) بولوپ حيذمات اديأردى. پامير و هيندوكش داغلارىنينگ طبيعى چأكلرينه قارشى يورت­باسار  حركتى اوچين آماتلى ير بولوپ دورياردى. ايندى شوروى اوچين اورتا آسيا گوندوغارا طاراپ گؤز آيلاماق اوچين ماياق (قالاغوز/ راهنما)، حاربى بازا(مركز)، كولونيزاتسيا و ايندوستريال (صناغات) اؤسوش اوچين آماتلى ير. آسيا و آفريقا كونتىننتـلرى(قاره­لاريى) اوچين بير آينا بولوپ دوريار. ياقين گوندوغار، حتى توتوش گونباتار آسيا باراسيندا سياسى و حاربى أهميتى ضرارلى، بو اولكه، دؤولت يولباشچيلارى و استراته گيستلر اوچين تأزه أهميته ايه بولدى. اول، اوزاللارى انگليسلرينگ هينديستانى قوراماق اوچين، روسلارينگ بولسا آوغان و ايران آراچأكلرينه دوغرى يؤريشيندن گليپ- چيقان اؤنگكى انگليس- روس بأسدشليگينى آشيپ گچدى. اول، آسيادا ملى اويانشيقدان و صناغاتلاشيقدان و روس هم چين  بـييك دؤولت سياساتىنينگ سريشده سى بولان دونيا كمونيزمىنينگ شيغارلارى آستيندا تأزه اورسيت و چين امپرياليزيميندان گليپ- چيقان حاص ايرى و چيلشيريملى مسئله­لر بيلن چالشيريلدى"."

 

 

توركيستانينگ پارچالانماغى،

توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ جار اديلمگـى

 

     كمونيستلار اورسيتده فدراتيو دوزگونى اساسلانديريان بير واقتيندا توركى حالقلارينگ گويچلرينى آزالتماق اوچين توركستاندا فدراتيو دوزگونينگ اورناشماغينا يول برمه ديلر. اورتا آسيا (بخارا و خوارزم رسپوبليكالاريندا) ملى- تره توريال (توپراق) بؤلونشيك گچيرمك بويونچا روس بلشويك كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته سى 1924- نجى يئلينگ 12- نجى ژوئن آيئندا و SSSR مركزى اجرائيه كميته سىنينگ 1924- نجى يئلينگ 27- نجى اوكتبريندا قبول ادن قوتارنيقلى قرارلارينا لايئقليقدا اورتا آسيادا بؤلونشيگه و ملى ساويت رسپـوبليكالارىنينگ قورولشيغينا گيريشيلدى. شو دويپلى رفورمانينگ نتيجه سينده اورتا  آسيانينگ سياسى كارتاسى(نقشه سى) تأزه دن چيزيلدى، توركيستانينگ ايرى حالقلارىنينگ هر بيرى اؤزباشداق دولت فورماسينا ايه بولوپ، اؤز رسپوبليكاسىنينگ چأكلرينده اقتصادى، سوسيال قورولشيغا گچمأگه، اؤز ملى ديلينى، ادبياتينى، مدنيـتينى اؤسدورمأگه سريشده اديندى.

« ير يوزيندأكى زحمتكشلر بيرلشينگ» ديـين شيغار اؤنگه سوره بلشويكلر، بير سوى(نژاد) بير غآندان بولان توركيستانلى توركلرينگ بيرلشيگه طاراپ ايمتيلشلارينا اؤلوم جزاسينى برديلر. توركيستانلى توركلرينگ و اولارينگ دؤولتلرىنينگ توركيه بيلن قاتناشماغى باريپ ياتان جنايت، پان توركچيليك تاپيلدى و بو تهمت بيلن غيرماق غيرديلار. بلشويكلرينگ توركلرينگ ياقين دوستى «بيـيك روس دؤولتى و حالقى» و دوغانليق جمهوريتلرى بولسا اوركرايين، ارمنستان و بولمالى.

  بلشويكلر ماترياليسم اساسيندا تاريخى واقعالارى قالپلاشديرديلار. مثال اوچين توركيستانلى توركلر بير- بيرينه ياغى بولوپ گليپدير، حاچاندا روسلار بو يرلره گلنده « دوستليق آغاجى» اكيليپدير.

   1924- نجى يئلينگ 16- نجى جولاى آيئندا « تورتيستيك» [بلشويكلرينگ توركيستانداقى ادارى بؤلومى] اداراسىنينگ قرارى بيلن توركيستان و توركى جمهوريتى سؤزلرىنينگ اولانيلماغى غاداغان اديليپ، يرينه ياساما سؤز بولان اورتا آسيا ترمينى اورتا آتليار. بو باراداقى قرار شول يئلينگ اكتبريندان باشلاپ گينگ مؤچبرده روس مطبوغاتيندا اورچ اديليپ اورن آليار. بىحياليق بيلن توركلرينگ توپراقلارى «آريا و تأجيكلرينگ» يوردى دييليأر. (سرادينگ: اورسيت آكادمياسىنينگ بولتنى 1921 ص 219)

  آكادميك آسيموف تأجيگيستان ژورناليندا يدى سوو بيلن ايسسيق گؤل، آشاغى سيحون، احمد يسوىنينگ توپراغى يسا، سيغناق، اوترار تؤوه ركلرينى هم آريالى مدنيت دييپ گؤركزيأر. «پراودا واستوك(شرق) قازياتيندا «پان توركچيليك» فكرينى آرادان گؤترمك اوچين، توركيستانينگ سؤزىنينگ ياتيريلماغى اوچين ايزى گيدرلى مقاله لار چاپ اديأر. يؤنه مونينگ بئيله دألديگينى باريپ اوندان 20 يئل اؤنگ بو توپراقدا، خصوصانام نوساى و أنوو- ده علمى-بارلاق ايشلرينى آركئولوگيك غازوو ايشلرى اساسيندا آليپ باران آمريكالى عاليم پومپلى بو توپراقلارينگ اون مونگلرچه يئللاردان بأرى توركى مدنيتينگ اوجاغى بولانديغينى ثبوت اديأر.

  بلشويك شوونيستلرى بوتين تاريخى گچميشى و تاريخى واقعالارى اؤز بأهبيتلرينه قالپلاشديريارلار. بلشويك تاريخچيسى! پوكـروفسكى «روس تاريخينى ماركس و لنينه چنلى اؤوره نيش» آدلى ايشينده توركيستانلى غانا چايقان تزار ژنراللارىنينگ هيكللرىنينگ ديكلديلمگـينى ماصلاحات بريأر. و بو فكر گينگ گؤرنيشده توركمنيستاندا يايراديليار.

  

   اورتا آسيادا بو تأزه ملى- تره توريال بؤلونشيكلرينگ آنگسات دوْشمأنديگـى، اونونگ اؤزآرا قاپما- قارشيليغا سبأپ بولانديغينى و كؤپ قينچيليقلارى ينگيپ گچملى بولانديغى، شول بؤلونشيك بيلن باغلانشيقلى دوزيلن يؤريته كميسيونلارينگ هنيز هيچ يرده دولى نشر اديلمديك ماترياللاريندان سياسى يولباشچيلارينگ چيقيشلاريندان، ساويت و داشارى يورتلى عاليملارينگ يازغيلاريندان آپ-آيدينگ گؤرونيار.

   ساويت پروپاگانداسيندا(تبليغاتيندا) اورتا آسيادا ملى- تره توريال بؤلونشيكلرينگ قارشيسينا تورك- مسلمان حالقلارىنينگ عمومى بير دؤولته بيرلشيگـىنينگ طاراپـينا اديلن چيقيشلار، "بورژواز ملتچيليك" حؤكمينده يازغاريليار و بؤلونشيگينگ اورتا آسيا حالقلارى­نينگ اؤز اقباللارينى اؤزلرى كسگيتلمگـىنينگ آيدينگ  بير بيانى بولانديغى گؤركزيليأر.

   اوتوز يئلدان آرتيق واقتلاپ ساويت حأكميتىنينگ باشيندا دوران و پارتيانينگ ملى سياساتينى كسگيتلأن استالين، اورتا آسيادا گچيريلن بو بؤلونشيك حاقيندا شئـيله دييأر:

" بورژواز مطبوغاتى بو بؤلونشيگـى بلشويستيك حيله گأرليك دييپ حاساپلايار، اما مونينگ حيله گأرليك بولمان، توركمنيستانينگ و اؤزبگيستانينگ حالق كوپچوليگـىنينگ اؤزلرينه ياقين و دوشنوكلى اؤز دؤولت اورگانلارينا ايه بولماق بويونچا چونگنگور ارك-آرزولارىنينگ يوْزه چيقماسى بولانديغى دوشنوكلىدير. توركيستانينگ بؤلونمگـى اوزالى بيلن بؤلك- بؤلك بولان بو يورتلارينگ قاراشسيزليغينى ديكلتمكدير. بو دؤلتلرينگ شوندان سونگرا ساويتلار سايوزينا(شورويه) دنگ حقوقلى آغضا بولوپ گيرمأگه ايسلگ بيلديرمكلرينه گلسك، مونينگ اؤزى بلشويكلرينگ گوندوغار حالقلارىنينگ ايلات كؤپچوليگـىنينگ چونگ آرزولارىنينگ آچارينى تاپانديقلارينى، ساويتلار سايوزىنينگ بولسا دونيأ يوزينده دورلى ملتلرينگ زأحمتكش كؤپچوليگـىنينگ يكه- تأك  مه يله­تين بيله لشندييگينى گؤركزيار"."

 

     پارتيانينگ و سايوز حكومتىنينگ وكيلى صفتينده 1925- نجى يئلينگ فوراليندا، توركمنيستان و اؤزبگيستانينگ 1- نجى قورولتايلارينا قاتناشان شوروىنينگ ايلكينجى پره زيدنتى كالنين- ده اؤز چيقيشيندا اورتا آسيادا گچيريلن بؤلونشيگينگ يوقاردان آيديلان و كابينت(اوتاقلارينگ ايچيندأكى) شرطلرينده توسلانيپ تاپـيلان آكت (واقعا) بولمان، ساويت گوندوغاريندا ياشايان زأحمتكش حالقينگ حاقيقى آرزولارىنينگ بيانى بولانديغينى اؤنگه سوردى.

   اما مونينگ اؤز واقتيندا شئـيله ساويت پروپاگانداسيندا آيديلشى يالى بولمانديغى، توركيستان حالقلارىنينگ توپراق و سياسى بيته­- ويليگينى ساقلاماق و قايتا ديكلدمك بيلن اورتا آسيا فــــــــدراسيونينى دؤره تمك ايده ياسىنينگ دينگه بير بورژواز ملتچيلرىنينگ، مسلمان كمونيستلارىنينگ طالابى بولمان، شئـيله ايده يانينگ توركيستان كمونيست پارتياسىنينگ يرلى ملتدن بولماديق يولباشچيلارى- واره­ يكيس، پاسكودسكك كيمين وكيللرى طاراپـيندان- دا قوللانانديغينى گؤريأريس. مثال اوچين توركستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ سكره­ تارى( دبيرى) واره يكيس،  1924- نجى يئلينگ آگوستيندا مركزى كميته ده ادن چيقيشيندا شئـيله دييأر:

" اورتا آسيا فدراسياسينى قورماق ايده­ ياسى پارتيا آغضالارىنينگ آراسيندا جودا پـوپـوليار(عموم حالار) حأصيته ايه بولدى. شئـيله فدراسيانى قورماقليغينگ گينگ پرسپيكتيواسى (گؤز يه تيمى) بار. شونينگ اوچين- ده اورتا آسيا فدراسياسينى دؤره تمك ممكينچيليگينه قارشى كاتاگوريك( (دورلى تاپغيرلى) چيقيش ادمك، اولى يالنگيشليق بولاردى".

 

     اما شونگا قارامازدان، اورتا آسيا فدراسيونينى قورماقليغا بولان اميد،  تيز واقتدان آرادان چيقيار. 1924- نجى يئلينگ 14- نجى سپتامبرينده توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ مجليسينده چيقيش ادن شول واره يكيس، "فدراسيون قورماق ايده ياسىنينگ پارتيا آغضالارىنينگ آراسيندا گينگ قولداو تاپـيانديغينا قارامازدان، پارتيانينگ يوقارى اورگانلارى طاراپـيندان انتك مؤوريدى، وقتى گليپ يتمديك مسئله حاساپلانيانديغينى" بيان اديأر.

 

   اما نه شوندا و نه- ده شوندان سونگقى يئللاردا اورتا آسيا فدراسيونىنينگ دؤره ديلمزليگـىنينگ سبأپلرينى دوْشوندورمه­ديلر. حتى شول 1924- نجى يئلينگ بؤلونشيگـىنينگ اؤنگـىسيراسيندا قزاق وكيللرىنينگ، قزاغيستان رسپوبليكاسيدا قوشولماق بيلن، اورتا آسيا فدراسيونينى قورماغينگ طاراپـينا، قزاغيستانينگ اورتا آسيادان و اونونگ دوغانليق حالقلاريندان بؤلونيپ آيريلماغىنينگ و شونليقدا سياسى تايدان يكه لنمگينگ قارشيسينا ادن گويچلى چيـقيشلارى بو يرده آيراتين بلله نيپ گچمأگه مناسيپدير.

   اورتا آسيادا ملى- دؤولت بؤلونشيگـىنينگ دورموشا گچيريلمگـى بيلن 1926- نجى يئلدان باشلاپ بو يوردينگ قديمى، عمومى آدى  توركيستان" سؤزى هم اوللانيشدان، سياسى ترمينولوگيادان قالديريلدى.

   اورتا آسيادا ملى دؤولت بؤلونشيگينى گچيرمك حاقيندا 1924- نجى يئلينگ اوكتبريندا شوروىنينگ مركزى اجرائيه كميته سىنينگ 2- نجى يئغناغـيندا قوتارنيقلى قرار قبول اديلندن بير هفته سونگرا 5- نجى نوامبرده مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليق توپارى توركمنيستان س­اويت سوسياليست رسپوبليكاسىنينگ ايلكينجى واقتلايئن حكومتىنينگ انقلابى كميته سىنينگ 28 آدمدان عبارات حاطارينى تاصصيقلايار. توركمن حكومتى­نينگ   1924- نجى يئلينگ 19- نجى نوامبرينده توركمنيستانينگ أهلى زأحمتكشلره يوْزلنيأن جارناماسيندا شئـيله ديئليأر:

" زأحمتكش حالقينگ اركى بيلن اوكتبر انقلابىنينگ جار ادن اساسلاريندا، اوزال توركستان، بخارا و خوارزم دؤولتلرىنينگ آراسيندا ادارى تايدان بؤلوشديريلن بوتين توركمن حالقينى اؤزينده بيريكديريأن توركمنيستان ساويت سوسياليستيك رسپوبليكاسى (TSSR) دؤره ديلدى. توركمنيستانينگ أهلى تيره- طايپالارى دولى بيرلشمأگه و بيله­ليكده  آغزىبير ايشله­مأگه چاغيريليأر"."

 

   بيرحاسابا گؤرأ توركمنيستان س­اويت سوسياليست رسپوبليكاسىنينگ انقلابى كميته سىنينگ چاغيريلشىنينگ جار اديلن گونى 19- نجى نوامبر- توركمنيستانينگ دؤرأن گونى دييپ بللندى. نديرباى آيتاكوف باشليق، قايغيسيز آتابايف، حالميرات صأحتميرادوف، موژلائوك، پاسكودسكى و باشغالاردان عبارات توركمنيستانينگ انقلابى كميته سى 1925- نجى يئلينگ فوراليندا توركمنيستانينگ برقرار اديلمگينى آفورميرلأن 1- نجى بوتين توركمنيستان قورايجى قورولتايئنا چنلى گچن 3 آيئنگ دواميندا، توركمنيستانينگ چأگينى، توپراغينى تاصصيقلاماق، اوبا شورالارىنينگ دولانديريجى وكيللرينى سايلاماق، واقتلايئن ادارى بؤلونشيك، مطبوغات و نشريات ايشلرينى، توركمن ديلينده ادبى نشرلرى چاپ ادمك، رسپوبليكانينگ تأزه اساسى قانونينىنينگ اساسلارينى ايشلأپ چيقماق يالى مسئله لرده قيزغالانگلى كؤپ ايش گچيردى. توركمنيستانينگ دؤره يش تاريخينا دگيشلى ايركى اثرلرينگ آراسيندا كارپـيچ- ينگ 19280- نجى يئلدا "T&rkmen vedenie" ژورنالىنينگ 10،11 نومرلاريندا چيقان ايشى آيراتين اوْنسى چكيأر. شول يئللاردا توركمنيستانينگ و توركمنلرينگ تاريخى بويونچا كؤپ يازان و يولباشچى وظيفه­لرده، شول  واقتلار ياقيندان قاتناشان كارپيچ، توركمنيستانينگ دؤره ديليش تاريخيندا شول اساسى سپگيتلرى  بلـله­يأر.  1921- نجى يئلينگ باشيندا اوزالقى زاكاسپى اوبلاستىنينگ، توركمن ديين آد بيلن چالشيريلماغى، توركمنلرينگ ملى آنگ- دوشونجه لرىنينگ گيتديگچه اؤسوْشينى گؤركزيأن بيرينجى مهم فاكتور(دليل) بولوپ حيذمات اتدى.

   زاكاسپى اوبلاستى، ساويتلرينگ 2- نجى قورولتايئندا شو مسئله بويونچا دوْشن تكليبه قاراليار و مقالانينگ يازيجيسى كارپيچ داكلات بيلن چيقيش اديأر. توركستان حالق شوراسىنينگ باشليغى صيفاتيندا داشكنتدن قورولتايا گليپ قاتناشان آتابايف، بو مسئلأنينگ دينگه زاكاسپى توركمنلرى باراسيندا بولمان، بخارا و حيوا توركمنلرى هم ناظارا آلماق بيلن چؤزگودىنينگ ضرورليغينى گؤركزيأر. مونينگ اؤزى اورتا آسيادا شول واقتلار 3 دؤولتـينگ حاطارينا گيريأن أهلى توركــمــــنلرى بيرلشديرمك ايده­ياسىنينگ  توركمن يوللباشچيلارىنينگ آنگيندا و ايشلرينده كسگيتلى ير توتانديغينا شاياتليق اديأر.

   توركمنلرينگ بير دؤولته بيريكمگينده ايكينجى مهم تاپغير، بخارادا 1924-1923–نجى يئللاردا آيراتين-آوتونوم (خودمختار) توركمن ولاياتلارىنينگ- كركى و چارجو ولاياتلارىنينگ دؤوره ديلمگـى، بخارا حكومتىنينگ حاطاريندا آيراتين توركمن حكومت اورگان بؤلومىنينگ قورولماغى حاساپلانيار. بخارا توركمنلرىنينگ آراسيندا راخمانوف، حاليق اسنوف و عبدالحكيم  قـل محمدوف كيمين يولباشچى ايشگأرلر چيقيار. بخارا اميرينى آغداران انقلابى شورانينگ آغضاسى قل محمدوف، سونگرا توركمنيستانينگ مدنى ايشگأرىنينگ آراسيندا گؤرنوكلى اورن توتيار.

1923- نجى يئللاردا بخارا انقلابىنينگ حاطاريندا باشليغينگ اورونباسارى بولوپ ايشلأن قايغيسيز آتابايف، بخارا توركمنلرىنينگ 1- نجى قورولتايئنا قاتناشيار. شول دؤورده آتابايــف ينگ بــخارا حكومتىنينگ باشليغى فيض الله حوُجايف بيلن آراسيندا گچن سؤزلر حاقيندا بـردى كــربابايف- ينگ "قايغيسيز آتاباى" آدينداقى دكومنتال رومانيندا قيزيقلى گوررينگ بريليأر.

   حيوه توركمنلرىنينگ بئيله­ كى توركمنلر بيلن توركمنيستانا بيرلشمگـى بويونچا ايشلر، اورتا آسيادا بؤلينشيگه تاييارليق بيلن باغلانشيقلى گچيريليپ، اوندا نظروف آكتيو رول اوينايار. حيوه حانليغىنينگ دورموشيندا مهم رول اوينان، حيوه توركمنلرىنينگ اؤز ملى حاق- حقوقلارى اوغرونداقى گؤرشلرينه باش بولان قايدوسيز جـنيدحان حاقيندا توركمنيستاندا 1928- نجى يئللاردا قايتا باشلانان ملى آزادليق حركتلرى بيلن- ساويت تاريخچيلارى بو حركتلرى باسماچيليق دييپ آدلانديريارلار- باغلانشيق بير توپار علمى ايشلر يازيلدى.

   شئـيله ليك بيلن توركمنلر 1924-1923–نجى يئللاردا 3 رسپوبليكانينگ حاطاريندا اؤز ملى آدمينيستراتيو قورلشيقلارينا ايه بوليارلار. اما بو واقتلاينچا جار بولوپ، اولار 25-1924–نجى يئللاردا اورتا آسيادا گچيريلن تأزه ملى- سياسى بؤلونشيك بويونچا توركمنيستانا بيرلشديريليأر.

   كارپيچ- ينگ مقالاسيندا شئيله- ده 1924- نجى يئلينگ يازيندا آتابايف، آيتاكوف و صأحتميرادوف لارينگ تاغاللاسى بويونچا توركمن ملى كاميسياسىنينگ اورتا آسيادا ملى دؤولت بؤلونشيگينى گچيرمك ايده­ياسيينى اؤنگه سوْرنديگينى و اونونگ اؤزبك- قزاق و قيرغيز وكيللرى طاراپـيندان حوشحالليق بيلن قارشى آلينانديغينى گؤركزيأر. شونينگ بيلن بير واقتدا بو آيرى-آيرى رسپوبليكالارينگ گلجكده اورتا آسيا فدراتيو رسپوبليكاسينا بيرلشمكلرى نوقتاى نظردا توتوليار. اما بو ايكينجى ايده يا، توركستان كمونيستلارىنينگ و حالقلارىنينگ آراسيندا اؤزينه كؤپ قولداو تاپانديغينا قارامازدان، اولارا باغلى بولماديق داشقى سبأپلردن اؤترى باشا بارمايار.

   توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دؤوره ديليأنديگـى باراداقى جارناما، توركمنيستانينگ أهلى اورگانلارىنينگ اؤز ايشلرينده 18 ماده دان عبارات اساسلاردان اوغور آلماقلارى  بلـله نيأر. اوندا توركمنيستانينگ اساسى وظيفه سىنينگ ساويت حأكميتىنينگ اساسيندا پرولتاريات ديكتاتوراسينى قورماقدان،  دينى، دؤولتدن و مكتبدن آيرماق بيلن أهلى واطانداشلارا دينينگ طاراپـينا و قارشيسينا پروپاگاندا آزادليغينى اوپجون ادمكدن، فكر، مطبوغات، دورلى قورامالارا بيريكمك آزادليغينى برمكدن، دولى و هرطاراپلايئن موغـت ماغاريف آنگ- بيليم ايشلرينى بولا قويماقدان، أهلى واطانداشلارينگ دنگ­حقوقيلليغينيىو  و اؤز انه ديليندن پـيدالانماق حقوقينى، عيال- قيزلارينگ دنگ حقوقيلليغى و آزادليغينى اوپجون ادمكدن عباراتديغى نيغتاليار. جارنامادا شئيله- ده توركمنيستانينگ دولى حقوقلى آغضا صيفاتيندا شورويه گيرمك بيلن اؤز دؤولت حأكميتينى اؤزباشداق دورموشا گچيريأنديگينى و اونونگ اؤزايغتيارليليغىنينگ دينگه شوروىنينگ اساسى قانونيندا سايوزينگ(بيله­لشيگينگ) چاگينه گيريأن مسئلله لر بيلن چاألنيأنديگـى، توركمنيستانينگ شوروى بيرلشيگيندن مـيله­تين  چيقماق حقوقـينا ايه ديگـى، هم توركمنيستانينگ توپراغىنينگ اونونگ راضيچيليغى بولمازدان اوْيتگه­ديليپ بيلينممجگـى گؤركزيليأر.

   1925- نجى يئلينگ 13- نجى ماى  آيئندا SSSR  ساويتلرىنينگ 3- نجى قورولتايندا توركمنيستان و اؤزبگيستان، شوروىنينگ حاطارينا رسماً گيريأرلر. شونينگ بيلن اورتا آسيادا اوزال داغـينيق ياغدايدا ياشايان توركمنلر قوشوليپ، جمعى 2/94% ياش توركمن جمهوريتىنينگ تؤوه رگينه جبيسلنيأر. توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دؤره ديلمگـى، توركمن تيره- طايپالارىنينگ بير توركمن حالقينا، بير توركمن  ملتينه اؤسوپ گچمگينه سياسى اساس بولوپ حيذمات اتدى. اول ساويت حأكميتىنينگ شيغارلارى آستيندا دؤرأن هم بولسا، چاغـداش توركمن ملتىنينگ و ملى دويغى- دوشونجه سىنينگ آيدينگ يوزه چيقماغينا- سياسى بيان ناماسينا  آليپ گلدى. اول اولى عاقيلدار ماغـتيمغـولىنينگ ديلى بيلن آيتساق، توركمن طايپالارىنينگ بير دؤولته بيرلشديريلمگـى باراسيندا، توركمنلرينگ اديپ گلن آرزولارىنينگ، شرط له­ يـين- ده بولسا، كسگيتلى عامالا آشماغى بولدى. بو فاكت- ينگ تاريخى أهميتينى كيچيمسيره تمك آصلا دوغرى بولمازدى. توركمنيستانينگ دؤوره ديلن واقتيندا اونونگ جمعى ايلاتى بير ميليونا قولاى بولوپ، اونگ 80%- ينه قولايى توركمنلردى، قـــالان 10%- ينه قولايى، اؤزبكلردن هم 8/5%-ى  بولسا روسلاردان دورياردى. توركمن طايپالارىنينگ يارسينا قولايى ايران و آوغانيستاندا ياشاياردى. شو ياغـدايدا اورتا آسيادا توركمنلرينگ، توركمنيستان جمهوريتينده بير ملى دؤولته بيرلشمكلرى بارادا دينگه چأكلى و شرط له يـين آيتماق بولار.

   بوتين بو ياغدايلار توركمنيستانينگ قـورايجى قورولتايندا و شونينگ بيلن باغلانشيقلى ماترياللاردا اؤز بيانينى تاپدى. قورولتايدا بوسا- بوسليق يئللارى آوغانيستانا گؤچوپ گيدن 40 مونگ چمه سى و شونچادا ايرانا قاچيپ گيدن توركمنلرينگ ايزينا دولانيپ گلمكلرى اوچين يول آچماق بارادا سؤز بولدى. 1- نجى بوتين توركمنيستان قورايجى قورولتايى آچماق بيلن سؤزلأن گيريش بؤلومينده رسپوبليكانينگ ايلكينجى پره زيدنتى، مركزى اجرائيه كميته نينگ  پره­زيدوممىنينگ باشليغى نديرباى آيتاكوف شئـيله دييأر:"  " شو گونينگ بلند أهميتينى تاريخينگ اؤزى بللأر، حانلار، اميرلر هم پادشاه دؤورينده بيزى دربى- داغين اديپ، قول حؤكمينه آيلانديران زنجيرينگ تارومار اديلنينى من سيزه اولى شاتليق بيلن خبر بريأرين".

  قورولتايدا اساسى داكلات بيلن چيقيش ادن توركمنيستانينگ ايلكينجى حكومتىنينگ حالق كميسرلر شوراسىنينگ باشليغى قايغيسيز آتاباى، توركمن حالقينى بيرلشديرمكينگ، توركمن ملى دؤولتىنينگ دؤوره تمگينگ، اتـنيكى (خلق)، سياسى، اقتصادى و سوسيال شرطلرينى گؤزدن گچيريأر. اول سؤزه شئـيله باشلايار:

  " بيزينگ شو قورولتايميز، قورايجى قورولتاى بولوپ، توركمن حالقىنينگ داغينيق طايپالارينى بيريكديرمگـى، اولارى بير- بيرينه ايسناشديرماغى هم دؤولت قورماغى، اؤز اؤنگونده وظيفه اديپ قويدى".

 

    آتابايف قورولتايئنگ آخريندا جمع ليجى سؤزينده يئنه شئـيله دييأر:

 "بيز حأضير تاريخى آكته(سند) قول چكديك. داغينيق توركمن قوملارينى بير يره يئغناپ، اؤز اقبالينى اؤزى چؤزه رك، رسپوبليكا قوردوق. بيز دينگه بير جمهوريت قورمان، شونينگ بيلن بيله­ليكده  حوجاليق قورولشيغيميزى، هم شورا قورولشيغيميزينگ يولونى آنيقلاديق. بيز اؤز اؤنگوميزده دوران قينچيليقلارينگ همه­سينه قارشيى گؤرش يولونى بلله ديك... بيزى سايلاپ شو تاريخى قورولتايا اينامدار وكيل اديپ ايبرن جمهوريتىنينگ اقبالينى بيزه تابشيران زأحمتكشلره، بيز اؤز قرارلاريميز بيلن بيان اتديك..."

 

 

توركمنيستان كمونيستيك پارتياسىنينگ دؤره ديلمگـى

 

  1925- نجى يئلينگ فوراليندا توركمنيستان ساويت سوسياليستيك رسپوبليكاسى­نينگ (TSSR) دؤره ديلمگـى بيلن بير واقتينگ اؤزينده، توركمنيستان كمونيستيك پارتياسىنينگ قورولماغى، اؤز  أهميـتى بويونچا، اولى تاريخى واقعا بولدى. توركمنيستان جمهوريتىنينگ و توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ دؤره ديلمگـى حاقيقاتانام توركمن حالقىنينگ دورموشيندا چاغـداش اؤسوشيندن ايزا قالماق توسلاماسينى ايش يوزينده پـوچا چيقاردى.

   توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ دؤوره­ ديليش و اؤسوش تاريخى بويونچا كؤپ ايشلر يازيلدى. شولاردان توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ سكره تارى حداى برديف- ينگ 1964- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير اديلن "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ دؤره ديليشى" آدلى اثرينى،  1961، 1965–نجى يئللاردا نشير اديلن "توركمنيستانينگ كمونيستيك پارتياسىنينگ تاريخى بويونچا اوچرك" (اولى علمى مقاله) آدلى كتاپلارى، ملكومف- ينگ 1959- نجى يئلدا نشير اديلن 1924-1920–نجى يئللار آرالاريندا "توركمن اوبلاست پارتيا قورماسىنينگ تاريخىنينگ اوچركى"- نى گؤركزمك بولار. بو و بئيله كى اثرديـر مقالالاردا، توركمنيستان كوم پـــارتـــــياسىنينگ دؤره ديلشى و ايــــــــركى يئلـلارداقى تاريــخى بـويونچا گره كلى ماغلوماتلار گتيريليأر.

   پارتيا تاريخى بويونچا شول اثرلرده، توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ اؤز گؤزباشينى 20- نجى عاصرينگ باشلاريندان روس سوسيال دموكرات پارتياسىنينگ دؤره ديلمگيندن و انقلابدان اوزالقى يئللاردا، توركمنيستاندا سوسيال دموكرات قورامالارىنينگ و ايدياللارىنينگ يايراماغيندان آليپ قايديانديغى گؤركزيلسه- ده، اول حاقيقات يوزينده اوكتبر انقلابىنينگ بير پرزندى دير. اول پرزنت دوغان گونوندن بأرى اؤز آتاسينا ياغنى شوروىنينگ كمونيست پارتياسينا وفالى، اونونگ سؤوشجنگ بير آتريادى (توپارى) بولماق بيلن قاليار.

   1924-1918–نجى يئللاردا، توركيستان كوم پارتياسى يالى، اونونگ بير اورون توتارى بولان توركمنيستان كوم پارتياسى- ده اؤزىنينگ دؤره ديلن گونيندن باشلاپ شوروى كمونيست پارتياسىنينگ بير بؤلگـى اديپ قوروليار و شونينگ اوچين- ده اونگا توركمنيستانينگ، ساويت سايوزىنينگ حاطارينا گيريشى كيمين، بلشويك پارتياسىنينگ حاطارينا قوشولماق يالى فورماليزمى گره ك بوليار. سبأپ شوروى كمونيستيك پارتيانينگ هم دوزگون ناماسى هم پروگرامماسى بولوپ، اول بوتين توركمن پارتيا قورامالارى اوچين دولى گويجه ايه بوليار.

   اورتا آسيادا ملى بؤلونشيك گچيرمك بويونچا بلشويك پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ 1924- نجى يئلينگ ژوئن آيئندا چيقاران قراريندا توركمنيستان ساويت سوسياليست رسپوبليكاسينى (TSSR) دؤره تمك بيلن بيرليكده، توركمنيستان كوم پارتياسينى قورماقليق هم نظردا توتوليار. مركزى كميته نينگ شو و شوندان سونگقى قرارلارينا لايقليقـدا، آتابايف، آيتاكوف و صأحتميرادوف لارينگ گيرمگـى بيلن بلشويك پارتياسىنينگ اورتا آسيا اداراسىنينگ تأزه حاطارى و توركمن كوم پارتياسىنينگ  گؤنـِـزليگـى بولان توركمن ملى اداراسى، توركمن پارتيا اداراسى، توركمنيستان پارتياسىنينگ اورگان (نشير) اداراسى دؤره ديليپ، اول تأزه دن بؤلونشيك و توركمن پارتيا قورامالارينى قورماق، اولارى بير توركمنيستان كوم پارتياسى آستيندا بيرلشديرمك بويونچا كؤپ ايشلر گچيريأر.

توركمنيستان كوم پارتياسى، 1925- نجى يئلينگ فوراليندا گچيريلن 1- نجى قورايجى قورولتايئندا رسمىلشديريليأر.

  

  رسپوبليكانينگ شورا، دؤولت و پارتيا آپاراتى(تشكيلاتى) قورولشيغى مسئله­سينده قوراييجى قورولتايلارى تاييارلان توركمن ملى اداراسى، توركمن انقلابى كميته سى، توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ اورگان اداراسى دسلاپقى ايشلرى دورموشا گچيردى.

   توركمنيستان ساويت قورولشيغى مسئله سينده اساسان 5 مسئله اوزاليندان ماصلاحاتلاشيليپ كسگيتلندى. اولار:

 

1-توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ آراچاكلرى؛

2- رسپوبليكانينگ ايچكى ادارى- حوجاليق بؤلونشيگـى؛

3- رسپوبليكانينگ پايتاغـتـينى بللـمك؛

4- حكومتينگ ايلكينجى وظيفه­ لرى-ايشلرى مسئله سى؛

5- رسپوبليكانينگ بودجه و حوجاليق پلانى مسئله سى؛

 

   اولارينگ آراسيندا رسپوبليكانينگ پايتاغـتينى، ادارى، سياسى و مدنى مركزينى سچمك، آشغابات يا- دا چأرجوينگ مركز اديپ بللنمگـى اوغروندا قيزغين جدللره آلنيپ باريلدى. بو بارادا كارپـيج-ينگ 1928- نجى يئلدا "T&rkmen vedenie"  ژورنالىنينگ 10،11 نومريندا چيقان "توركمنيستانينگ دؤوره يش تاريخى" حاقينداقى مقالاسيندا و اشتنبرگ- ينگ 1934- نجى يئلدا نشير اديلن " توركمنيستانينگ تاريخى بويونچا اوچرك" اثرينده ماغلومات بريليأر. توركمنيستانينگ آدمينيستراتيو(ادارى) قورليشى اوزال باشدا اوكروغلارا(حوزه لره) بؤلمك اساسيندا قورليپ، رسپوبليكانينگ بوتين توپراغى آشغابات، مارى، كركى، چأرجو و داش حاويز اديپ بأش اكروغه بؤلونيأر. اما بيرآز سونگرادان مركزه ياقينليغى نظره آلنيپ، آشغابات و مارى اكروغلارى ياتيريليار و رسپوبليكان تابينـليغينداقى رايونلارينگ(بخش) حاطارينا گچيريليأر.

   شوروىنينگ كمونيست پارتياسىنينگ  1921، 1923–نجى يئللاردا بولوپ گچن 10 هم 12- نجى قورولتايلارىنينگ قرارلارينا لايقليقدا، ساويت حأكميتى دينگه بير روسلارينگ حأكميتى بولوپ قالمازدان، اول ملى جمهوريتلرينگ اؤزلرينه مخصوص، ياقين و دوشنوكلى حأكميته آيلانديريلمادى. مونينگ اوچين پارتيا و ساويت ادارالارى، مكتب- ماغاريف ايشلرى ملىلشديريلمـليدى، اول حالقلارينگ اؤز ملى ديللرينده آليپ باريلماليدى، يوقارى اورگانلاردا، اولارينگ اؤز وكيللرىنينگ بولماغى و اولارينگ طالاپلارىنينگ هم بأهبيتلرىنينگ دولى نظره آلينماغى و قاناحاتلانديريلماغى ضروردى. 12- نجى قورولتاينگ قراريندا ملى رسپوبليكالارينگ اورگانلارىنينگ اوزالى بيلن يرلى حالقلارينگ ديلينى، دورموشينى، عاداتلارينى قاوى بيليأن يرلى وكيللردن عبارات قورولماغى، أهلى دؤولت ادارالارىنينگ ايش دولانيشيغىنينگ ملى ديللرده آلنيپ باريلماغينى گؤركزيليأردى.

   توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ 1- نجى قورولتايئندا، پارتيانينگ شو گؤركزمه­سيندن اوغور آليپ،  شوروىنينگ ايلكينجى جهمور باشليغى/ آق ساقغالى/ كالنين سؤزلأن داكلاديندا، ملى مسئلأنينگ، آغلابا اوبا ايلاتيندان دوريان توركمن حالقىنينگ ملى آيراتينليقلارينا اسردنگ قاراماغينگ أهميـتينه دوريپ گچمك بيلن شئـيله دييأر:

 

 "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ آلنيندا، اولار بيلن ايشلمگـى باشارماق، اولارينگ ديلينى، اوغـرونى تاپماق و شول لينيانى (خط/هدف) دورموشا گچيرمك وظيفه سى دوريار. بو بيرينجيدن، حتى اولارينگ مؤوريدى گچن گولكونچ يالى بولوپ گؤرونيأن ملى غـيليق- حأصيتلرينه- ده حورمات ادمكليگـى آنگلاديار. اول اؤز بوليشلى حأصيتلر، تؤتأنى گليپ چيقان زات دألدير. اول حالقينگ اوزين يئللارچا تاريخى يولونينگ نتيجه­ سى بولوپ، بو يولدا اؤز ملى آيراتينليغينا ايه بولاندير".

 

   شونگا لايئقليقدا، توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ 1- نجى قورولتايى، اوزالى بيلن رسپوبليكانينگ اوبا يرلرينده پارتيا بؤلوملرينى دؤره تمك و بركيتمكده، يرلى حالقلارينگ وكيللريندن پارتيا و شورا بؤلوملرى اوچين كادرلار تاييارلاماق، اولارينگ عمومى و سياسى سوادىنينگ يوقارلانديرماق و اولارى جوغاپكأرلى ايشلره چكمك بويونچا قرارلار قبول اديأر. قورولتاى توركمنيستاندا شورا اورگانلارىنينگ ايشينى سيستماتيك گؤزدن گچريپ بارماق و ياغشيلانديرماق بويونچا چأره لرى ايشلأپ چيقماق اوچين كوم پارتيانينگ مركزى كميته سى و توركمنيستان مركزى اجرائيه كميته سىنينگ يانيندا شورا قورلشيغى بويونچا يؤريته كــميسيون دؤرتمكليگـى گره كلى تاپـيار.

 

   توركمنيستاندا ملى كادرلار تاييارلاماق اولى اونسه سزاوار بوليار. توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ 1- نجى قورايجى قورولتايئندا جمعى 243 دله­گات(وكيل)، شو ساندا   175 چؤزيجى و 68 وكيل ماصلاحاتچى سس بيلن قاتناشيپ، شولاردان 3- دن بيرى توركمنلردن و بئيله كى گوندوغار حالقلارينگ وكيللريندن عبارت بوليار. قورولتاى دؤورينده ياغـنى 1925- نجى يئلينگ ژانويه- فوراليندا توركمنيستان كمونيستيك پارتيا قورامالارىنينگ حاطاريندا جمعى  6836 كمونيست بولوپ، شولاردان ياريسيندان كوپرأگـى ياغـنى  2756 مونگ آدم پارتيانينگ آغضاليغينا كانديدلاردان دوريار.  1926- نجى يئلينگ باشينا چنلى اولارينگ جمعى  6629 كمونيسته چنلى آرتديريليار.

   اگر 1925- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ حاطاريندا توركمنلرينگ جمعى سانى  2137 آدم بولان بولسا، اول 1926- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا  2354 آدم بوليار. ياغـنى بير يئلينگ دواميندا توركمنلرينگ حاسابينا دينگه  217 آدم كؤپـليأر. اولارينگ حاطاريندا سوادسيزلارينگ سانى 1924- نجى يئلدا 52% بولانليغيندان، 1925- نجى يئلينگ سونگوندا 35%-ه چنلى آزاليار. 1927- نجى يئلينگ باشيندا پارتيا حاطاريندا بارى- يوغى جمعى 29 آدمينگ يوقارى بيليمى بوليار. بو ياغـداى توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ ايلكينجى يئللاردا، توركمن حالق كؤپچوليگـىنينگ آراسيندا شورايى حأكميتىنينگ قاوشاقليغينى و كمونيستيك تأثيرىنينگ اؤزينه اونچاقلى كؤپ قولداو-آرقا تاپمانديغينى، حتى اونونگ توركمنلره ياد حأكميت بولانديغينا دليل ليك گچيأر.

 

 

توركمنيستانينگ ساويت سايوزينا(شورويه) بيريكديريلمگـى

 

   1925- نجى يئلينگ 20- نجى فوراليندا توركــمـنيــستانينگ دؤره ديلمگينى قانونلاشديران، بيرينجى بوتين توركمنيستان قورولتايىنينگ قبول ادن جارناماسيندا شئـيله دييليأر:

"توركمنيستان ساويت سوسياليست­سرسپوبليكاسى دولى حقوقلى آغضا صيفاتيندا شوروى گيرمك بيلن اؤز دؤولت حأكميتينى، اؤزباشداق عمله آشيريار و اونونگ اؤز-ايغتيارليليغى دينگه شوروىنينگ اساسى قانونيندا گؤركزيلن مؤچبرده سايوزونگ حايـير- صالاسينا گيريأن ملتلر بيلن چاكلنيأر. توركمنيستان، سايوزدان اركين بؤلونيپ آيريلماق حقوقينا ايه دير. توركمنيستان توپراغى اونونگ راضيچيليغى بولمازدان اوْيتگه ديليپ بيلينمز"."

 

    قورولتاى بو جارناما بيلن بيرليكده توركمنيستانينگ اؤزايغتيارلى و دنگ حقوقلى آغضا صيفاتيندا شورويه گيرمگـى بارادا قرار قبول اديأر. شئيله­ليك بيلن   1925- نجى يئلينگ 13- نجى مايئندا بيرلشن ساويتلرىنينگ 3- نجى قورولتايئندا توركمنيستان سايوزينگ (شوروىنينگ) حاطارينا رسمى قبول اديلمگـى بيلن فارمال (فورماليته) خواهش ناما قاناحاتلانيلدى.

  استالين ينگ حؤكمروانليغى يئللاريندا سايوز اورگانلارى گيتديكچه گينگلشديريليأر، مركزى آپارات چيشيريليأر و ملى رسپوبليكالارينگ حقوقلارى بولسا قاتى قيسيليار، اولارينگ اؤز-ايغتيارليليق، شو ساندا بؤلونيپ آيريلماقليغينا بولان قانونى حقوقى " قورى سؤز، دركسيز كاغـذا" آيلاندى.

   شونينگ اوچين- ده استالين، "شوروىدن بؤلونيپ آيريلماق ايسله يأن يكـجه رسپوبليكا يوق" ديين بولوپ، شوروىنينگ 36- نجى يئلقى اساسى قانونينا بيرلشن رسپوبليكالارينگ بو حقوقلارينى كفيل- لنديريأن ماده­نينگ گيريزيلممگينى گركسيز تاپدى.  حتى، شورويدن آيريلماق اولى جنايات حاساپلانيپ، شول يئللاردا ملى رسپوبليكالارينگ پارتيا و شورا يولباشچيلارينا شبهه- شيلتيق آتيليپ، يوق اديلديلر. توركمنيستان هم مونينگ آجى تجريبه لرينى باشدان گچيردى. شونليقدا، شوروىنينگ دنگ حقوقلى حالقلارينگ آزاد بيرلشيگـى اديپ، دموكراتيك باشلانغيچلاردا قايتادان قورولماغى، اونونگ باش قانونى و سياسى گارانتيالارى (تضمين) بيلن كفيل- لنديريلمك مسئله سى شورويده ملى قاتناشيقلارينگ مهم مسئله سى بولوپدى. البته ملى آزادليق قاراشسيزليق، دنگ حقوقليليق ساوغات بريلمه­يأر،  اولار سوراپ آلينمايار، گونده  ليك دورموشدا گؤره شيپ قازانيليار.

 

 

توركمنيستاندا دؤولت آپاراتىنينگ(كادرلارىنينگ)

ملى­لشديرمك،  توركمنلشديرمك مسئله سى

 

   توركمنيستاندا دؤولت آپاراتلارينى، جمعيتچيليك- سياسى ادارالارى يرلىلشديرمك، باشغاچا سؤز بيلن آيدسانگ ملىلشديرمك، توركمنلشديرمك مسئله سى شئـيله اساسلار بيلن باشلاندى؛

   بو باردا 59-1958- نجى يئللاردا بابايف- ينگ  ايشى و بئيله كى مقالالار آچيق گؤركزيأر. شولارينگ آراسيندا تاريخ عليملارينگ كانديداتى ت. دورديف- ينگ "توركمنيستانينگ دؤولت آپاراتىنينگ يرلىلشديريش تاريخـيندان" سؤزباشلى، توركمنيستان عليملار آكادمياسىنينگ حابارلاريندا، 1971- نجى يئل، 5- نجى نومريندا چيقان مقالاسيندا يرليكلى ماغلومات گتيريليأر. دورديف، توركمنيستاندا حأكميت آپاراتلارينى توركمنلشديرمكده دووش گلن اوبيكتيف (عينى) و سوبيكتيف (ذهنى) قينچيليقلارى بأشه بؤليأر:

1- انقلابدان اوزال توركمنلر اورتا آسيادا دورلى دؤولتلرينگ تابين ليغيندا بولوپ، سياسى حقوقلاريندان و آرتيقماچليقلاريندان ماخروم اديليأر، اولار يوردينگ سياسى دورموشيندان چتده قاليارلار. توركمنلرينگ آراسيندان قوللوقچيلارينگ، ادارى ايشگأر كادرلارينگ چيقمانديغى شونينگ بيلن دوشونديريليأر.

2- توركمنيستاندا يرلى شهـر ايلاتىنينگ دويبوندن دييلن يالى بولمازليغى، شونليقدا اؤسن يورتلارداكى يالى شهرلرينگ ايشچى و مدنى گويچلرىنينگ آراسيندان دؤولت ايشلرينه كادر چكمك ممكينچيليگـىنينگ بولمانديغى؛

3- توركمنيستانينگ اوبالارىنينگ ايلاتلى پونكتلارىنينگ قاتى داغـينيقـليغى، اولارينگ آراسيندا قاتناو-آراقــــاتناشيغىنينگ قينديغى، سوادسيزليق، طايپا- تيره­چليك يالى فاكتورلار، دؤولت  آپاراتلارينى توركمنلشديرمك بويونچا چأره لرينگ دورموشا گچيرمگينى قينلاشديريار؛

4- اروپالى، اساسان روس و يرلى كادرلارينگ آراسيندا دارتغينلى قاتناشيق. كولونيزاتور و باسيبالجيليق  مه يلـلريندن آرانى آچماديق بيـيك دؤولت شوونيستلارى، يرلى ملتدن بولان ايشگأرلره اينانمازچيليق، گؤونى يتمزچيليك اديپ، اولارينگ يولباشچى وظيفه-­لره چكيلمگينه قارشيليق گؤركزديلر و دورلى شيلتيق بيلن اونگا يول برمه جك بولوپ چاليشديلار، بؤكدنچ بولدولار. توركمن وكيللرى بو ايشلره قارشى چيقماق بيلن، جمهوريتينگ دؤولت آپاراتىنينگ باشدان-آياق توتوشلايين توركمنلشديريلمگينى و دؤولت دولانشيق ايشلرىنينگ دينگه توركمن ديلينده يؤره ديلمگينى طالاپ اديپ چيقديلار؛

5- دؤولت آپاراتىنينگ ايش دولانشيغىنينگ توتوشلايئن توركمن ديلينه گچيرمك مسئله سى شئيله- ده علمى ادبياتينگ ملى ادبى ديلىنينگ سؤزليگـى و گرامرىنينگ ايشله­نيپ  چيقيلماغى بيلن،  ايلات آراسيندا اؤز انه ديلينده حاطلى- ساواتليغىينگ  يولا قويولماغى بيلن، ملى مطبوغاتينگ، نشرياتينگ اؤسمگـى بيلن باغلانشيقليدى. بير سؤز بيلن مدنى انقلابينگ دورموشا گچيريلمگينى طالاپ اديأردى.

   توركمنيستاندا دؤولت آپاراتلارىنينگ يرلىلشديريليش، اولارينگ ايش دولانشيغينى، دولى توركمن ديلينه گچيرمك ايشى 1933- نجى يئلا چنلى تماملانماليدى. شونينگ بيلن باغلانشيقلى توركمن ديلينى بيلمه يأن روس قوللوقچيلارينگ توركمن ديلينى اوقيپ اؤوره- نمكلرى شرط قويوليپ، اولار اوچين يؤريته ديل كورسلارى آچيلماليدى. ايركى يئللارينگ بو قرارى، دولى دورموشا گچيريلمأن، يآرپى يولدا قالدى. شونليقدا اساسى قانون بويونچا توركمنيستانينگ اساسى دؤولت ديلى و رسپوبليكانينگ آغلابا كؤپچوليك ايلاتىنينگ انه ديلى بولان توركمن ديلى، عمومى جمعيتچيليك فونكسياسينىنينگ (رولىنينگ) اؤسن ليگينه قارامازدان، دؤولت دولانشيغى ايشلرينده ايكينجى دره جأ گچيأر و يوقارى رسپوبليكان اورگانلارىنينگ ايش دولانشيغيندا روس ديلى بيلن چالشيريليار. توركمن ديلى اساسان اوبا و رايون ادارالارىنينگ، يرلى شورالارينگ ايش دولانشيق ديلى بولماق بيلن چاكلنيأر. شول دؤورده يولباشچى شورا و پارتيا آپاراتلاريندا توركمنلرينگ قاتناشيغينى گؤركزيأن كأبير سانلارى آغزاپ گچه يلينگ؛

   1925- نجى يئلدا توركمنيستان رسپوبليكاسى دؤره ديلن واقتيندا اونونگ ايلاتىنينگ تاس 81%-ى توركمنلردن، 6/8%-ى اؤزبكلردن، 5/4%-ى روسلاردان، قالان 6%-ى آذرى، كرد كيمين ملتلرينگ وكيللريندن عبارتدى. شول واقتدا ياغنى 1925- نجى يئلينگ فوراليندا توركمنيستان كوم پارتيا حاطاريندا جمعى  5240 كمونيست بولوپ، توركمن كمونيستلارينگ سانى  2137 آدمدى، ياغنى يارسينا- دا  يتمه يأردى. مركزى و يرلى دؤولت آپاراتلاريندا دينگه 2/2%، تكنيك قوللوقچيلارينگ آراسيندا بولسا 4/6%- ينى توتياردى. 1927- نجى يئلدا توركمنيستانينگ دؤولت آپاراتلاريندا ايشله­ يأن توركمنلرينگ، اؤزبكلرينگ و قزاقلارينگ  جمعى سانى 39% هم يتمه­ يأردى. توركمنيستاندا دؤولت و پارتيا آپارتلارىنينگ يرليلشديرمك اوغرونداقى صؤحبه تيميزده استالينينگ ملى مسئله بويونچا بلشويك پارتيانينگ 12- نجى قورولتايئنداقى تزيستلريندن (نظريه) بير پارچا گتيريأريس.

   اول ملى رسپوبليكالاردا حأكميت اورگانلارينى و اولارينگ ايش دولانديريشيغينى يرليلشديرمگينگ ضرورليغينى نيغتاپ شئـيله دييأر:

" پارتيانينگ مركزى آپاراتلاريندا و ملى رسپوبليكالارينگ كوم پارتيا قورامالاريندا شول رسپوبليكانينگ زأحمتكش كؤپچوليگـىنينگ عرف-عاداتلارينى بيلمه يأن و اولارينگ طالاپلارينا  اسردنگ قارامايان روس آصليندان بولان كؤپ سانلى پارتيا ايشگأرلرىنينگ بولماغى، پارتيا حاطاريندا ملى آيراتينليقلار و ملى ديله كم بها برمكليگـى، بو آيراتينليقلارا گؤونى يتمزچيليك بيلن ساويق- سالا قارالماغينا و بيـيك دؤولت شوونيزيمينه طاراپ قيشارشيغا آليپ گلدى".

 

   پارتيانينگ 12- نجى قورولتايئندا آيديلان بو سؤزلر، توركمنيستان ياغدايئندا گؤر نأحيلى دوغـرى بولوپدير.

 

   شورويده ملى مسئلأنينگ و ملى قاتناشيقلارينگ، أهلى حالقلارينگ اركينليك، دولى دنگ حاق- حقوقلليق اساسيندا چؤزگودى مسئله سينى دينگه شو پارتيا يولباشچيليغى آراسيندا حأكميت اوغرونداقى گؤرشلر بيلن باغلانشيقليليقدا حاص آچيق اؤنگه سوريپ بيليأرلر. بو ياغداى شوروى كمونيست پارتيانينگ، شورويده سياسى دورموشيندا توتيان اورنى- رولى مسئله سى بيلن دوشونديريأرلر و ملى مسئلأنينگ عادالاتلى چؤزگودينى سياسى حأكميت مسله سى بيلن ايچگين باغلانشيغينى و اونونگ بير بؤلگـى بولوپ دوريانديغينى آيدينگ صوراتلانديريار. مونينگ بير گؤرنوشينى بيز توركمنيستانينگ ايركى تاريخيندان 27-1925–نجى يئللاردا توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ ايچينده يوْزه چيقان اوپپازيسيانينگ(مخالف) مثاليندا هم گؤريأريس. بو اپپوزيسيون بارادا توركمنيستان عليملار آكادمياسىنينگ جمعيتچيليك عليملار بويونچا حابارلاريندا 1973- نجى يئل، 3- نجى سان، چيقان بريوسوف- ينگ مقالاسيندا حاص دولوراق ماغلومات بريليأر. "توركمنيستان كوم پارتياسى تروتسكيست- زينوويفــچى اپـپوزيسيونا قارشى گؤرشده" سؤزباشلى بو مقالادا بو اپـپوزيسيونينگ ملى رسپوبليكالاردا توركمن كمونيستلارىنينگ اپـپوزيسيونى بيلن باغلانشيغينى گؤركزيأر.

   بو يرده بيزى، عمومان بلشويكلرينگ حأكميت اوغروندا اؤزآرا گؤرشلرى، استالينينگ اؤزباشداق ديكتاتوراسينى ديكلتمك اوغروندا نأحيل اديپ اؤز دوشمانلارينى بيرين- بيرين چتـلنديريشى دأل- ده، ايسم، بو گؤرشلرده ملى مسـئلأنينگ قويولشى، خصوصانام توركمنيستاندا ملى قاتناشيقلار مسئله سى قيزيقلانديريار.

   استالين بيلن تروتسكيست- زينوويفچى آنتى پارتيا بلوكى (كمونيستلارا قارشى توپار) ديـيله نى آراسيندا "كيم كيمى؟" ديين گؤرش باردى. 1927- نجى يئلينگ تومسيندا بو توپارينگ "83- لرينگ پلاتـفورماسى" آدلانديريلان چيقيشيندا اولار اؤزلرينى ملى رسپوبليكالارينگ حاق- حقوقلارىنينگ قوراغچيسى حؤكمينده گؤركزيأرلر. بريسف اؤز مقالاسيندا تروتسكىنينگ اوزال ملى مسئلأ بييك دؤولت شوونيستيك پازياسيندان چمه­لشيپ  گلنديگينى حالقلارينگ اؤز اقبالينى كسگيتلمك بيلن بؤلونيپ آيريلماق و اؤزباشداق دؤولت قورماقليغا چنلى بولان حقوقلارينى انكار اديپ، گلن توپارينگ آراسيندادى. ايندى بولسا ايكى يوزلىليك و گؤزبوياغچيليق ادنديكلرينى گؤركزيأر. بو مسئله ده پارتيا، استالين، باشغاچا پازيسيا ايه­لأپدير. حاقيقاتدانام، اولارينگ آراسينداقى  تفاوت دينگه تاكتيكى حأصيته ايه­ دى.

   1927- نجى يئلدا "83- لرينگ پلاتـفورماسينا" قول قويانلارينگ و اپپوزيسيانينگ ملى مسئله بويونچا پلاتفورماسينى ايشلأپ چيقماغا قاتناشانلارينگ آراسيندا توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ ايشچى- دايحان حالق شوراسىنينگ اورونباسارى تومايلف- ينگ آدى كؤپ آغـزاليار. استاوروپول توركمنلريندن بولان تومايلى و ساغچيل اپپوزيسيا دييلنه قاتناشان بئيله كى توركمن كمونيستلارى ايسه ملى مسئله­ده نأحيل  تكليفلرى  ؤنگه سوردويلر؟

   بو حاقدا البته بريوسف- ينگ يانگقى آغزالان مقالاسيندا- دا، توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ تاريخيندا- دا دولى و دوغرى ماغلومات بريلمه­يأر. بو  بارادا دينگه كنايه لى  جمله­لردن،  سطرلر آراسيندان اوقيپ بيلمك بوليار. تومايلى توركمن، تروتسكى- زينوويف-لار بيلن اپـوزيسيون توپارا آكتيو قاتناشيار و ملى مسئله، ملى ايشگأرلرى اؤز طاراپـينا چكمك بويونچا اولارا ماصلاحات بريأر. تومايلى، اپپوزيسيونينگ پلاتفورماسى توركمنيستانا نأمه بريأر؟ ديـين سؤزباشى بيلن ملى مسئله بويونچا اپپوزيسيونينگ بيان ناماسينى يازيار. تومايلىنينگ يازان بو مانيفستى، توركمنيستانينگ چأكلريندن داشاردا، اؤزبگيستاندا يايراديليار. اوندا پارتيانينگ ملى سياساتى، صنفى گؤرش شيغارى آستيندا توتها- توتليق، قيرغينچيليقلار يـيتى تانقيت اديليأر، اونونگ دره گينه ملى ايده يا اؤنگه سوريليأر. مركزينگ اوتورتماسى بولان بلشويك پارتياسىنينگ اورتا آسيا بيروسى­نينگ (بؤلومىنينگ)  ياتيريلماغى طالاپ قويوليار. تومايلفـه قارشى گؤرشه اورتا آسيا بيروسىنينگ باش توتانليق ادمگـى و تومايلىنينگ ملى مسئله بويونچا مانيفستى باباتلى توركمنيستان پارتيا قورامالاريندا، شول ساندا توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ پله­ نوميندا يؤريته قارالماغى، پارتيا تاريخيندا يازيليشىنينگ ترسينه، تومايلىنينگ اپپوزيسيون گؤزقارايشلارىنينگ توركمنيستان پارتيا قورامالارىنينگ حاطاريندا، قاليبرسه توركمن جمعيتچيليك فكرينده گينگ قولداو تاپانديغينا و اونى كسگيتلى درجه­ده اؤزوينده آنگلادانديغينا دليل ليك اديأر. اما شورويدأكى سياسى شرطلرده، سياسى گؤرشينگ ينگيش قازانماغى اوچين، اؤنگه سوريليأن طالاپلارينگ، ايشينگ عادالاتلى بولماغى و حالق كؤپچوليگـى طاراپـيندان چونگنگور دويغوداشليق اديلمگـىنينگ اؤزى يتيرليكلى دأل. مونى حأكميتينگ يوقارى بويروق بريجى پُستلاريندا كيملرينگ، حايسى توپارينگ الينده ديگـى كسگيتله­يأر.  تومايلى توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ دوْزوميندن، سونگرا بولسا فراكسيونر توپار بيلن پارتيا حاطاريندان چيقاريليار. شونينگ بيلن باغلانشيقلى 1927- نجى يئلدا توركمنيستانينگ پارتيا قورامالاريندا گچيريلن يئغناقلاردا، تومايلىنينگ طاراپدارلارىنينگ آزچيليقدا قالانديغى، توركمن كمونيست قورامالارىنينگ، بلشويك پارتيانينگ مركزى كميته سىنينگ سياسى و اقتصادى مسئله­لر  بويونچا لينياسينى (يؤره لگسينى) بير آغيزدان قوللانديقلارى، رسمى يازغيلاردا گؤركزيليأر. شوندان سونگقى يئللاردا استالينينگ يوردى قانا چايقان سياساتينى "بير آغيزدان قوللايان ميتـينگلر" يـيغى- يـيغيدان گچيريليپ باشلاندى. شول يئللاردا حالق دوشمانى دييلنلر، حالقينگ وفالى اوغوللارى بولوپ چيقدى. آصليندا توركمنيستاندا مجبورى كوللكتيفلاشديريش (دايخانلارى قالحوزا سالماق) بيلن باغلانشيقلى توتها- توتليقلارينگ، 37- نجى يئلينگ قانلى ترورى، حالق قوزغالانگلارينى و توركمن كمونيستلارىنينگ قارشيليغينى باسيپ ياتيرماغينگ حاسابينا گچيريلنديگـى كؤره حاصادير. مثال اوچين توركمنلرينگ 1931- نجى يئلدا قاراقـومدا گؤترن قوزغالانگينى آليپ گؤريلينگ.

  توركمن كمونيستلارى اؤز حالقينى شئـيله قيرغينا سالان سياساتى تويس يوْركدن قولداپ، اونى ماخوللاپ بيلمجكدى. بو شئـيله هم بولدى. ايندى بيز شول يئللاردا توركمنـــــيستان كوم پارتيــــــــاسىنينگ مركزى كميته سىنينگ سكره تارلاريندان حالميرات صأحتميرادوف- ينگ، توركمن حكومتىنينگ باشليغى قايغيسيز آتابايف و بئيله­ كى يولباشچيلارينگ توركمنيستاندا اوباحوجاليغينى كوللكتيفلاشديريشده، يرلى توركمن شرطلرينى حاسابا آلماغينگ، مثالى، قاراقـومداقى چاروالارينگ اكين يرلرينى مـيله- تين حكومته برن واقتيندا ماللارينا دگمزليك، اگر قورپلى حوجاليقلار، ساويت چأره لرينه قارشيليق گؤركزمه سلر و همه­لرينگ حاطاريندا قالحوزا گيريپ اكرانچليق يرلرده  يرلشسه­لر،  اولار باراسيندا اگيلشيك ادمه گينگ طاراپـينا چيقيش ادنديكلرينى سونگقى يئللاردا چيقان اثرلردن قاوى بيليأريس.

  اما اولارينگ بو پايخاسلى سسلرى چؤلده قيغيرانينگ سسى كيمين يانگلاندى و اونگا قولاق آسان بولمادى. چوْنكى توركمنيستانينگ اقبالى يوقاردان و اولارينگ ايبرن گلميشكلرى طاراپـيندان كسگيتلنيلمدى توركمن يولباشچيلارىنينگ اؤز حالقينا وفالى بو حيل چيقيشلارى 10 يئل سونگرا 1937- نجى يئللاردا، اولارينگ همه سىنينگ يوق اديلمكلرينه بير بهانه بولدى. مونگا كؤپرأك گؤز يتيرمك اوچين شو تئمادا كؤپ يازارمان روسلياكوف- ينگ توركمنيستان عليملار آكادمياسىنينگ حابارلاريندا 1967- نجى يئلداقى 4- نجى سانيندا چيقان "بلشويك پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ اورتا آسيا بيروسىنينگ 20- نجى يئللارداقى ملى بورژوازيانينگ لويال المنتلرى (وفالى كادرلار) باراسينداقى سياساتى " سؤزباشيلى مقالاسينا و عاليم غايب نپس اوف- ينگ 1950- نجى يئلدا چيقان " ساويت حأكميتىنينگ دميرغازيق توركمنيستاندا ينگيشى" آدلى كتابينا گؤز آيلاماغيميز يترليكدير.

 

 

 

 

27-1925– نجى يئللاردا توركمنيستاندا ير- سوو رفورمى، مجبورى كوللكتيف لشديريش و اولارا قـــــــارشى گؤره ش

                            

«اؤسوپ باريان روس كاپـيتاليزيمينه چيگ

                                    مال گره ك، اول هم اورتا آسياديـر.»

     و.ا. لنين

 

   1917- نجى يئلدا " ير دايخانلارا" ديـين شيغار بيلن حأكميت باشينا گچن بلشويكلر پارتياسى و اونونگ ساويت حأكميتى اؤز واداسينى نأحيل يرينه يتيردى؟ بو سوراغا جوغاپ برمك اوچين پارتيانينگ آگرار(اكرانچيليق) سياساتينى، شو يوْزدن توركمنيستاندا ير- سوو رفورماسينى و مجبورى كوللكتيفلشديرمك سياساتينى، اونونگ آليپ گلن اقتصادى- سوسيال و ملى نتيجه­ لرينى گؤزدن گچيرمه­ گيميز گره ك..

   27-1925– نجى يئللاردا ير- سوو رفورماسينا يولباشچيليق ادن ايكى آدمينگ ياغنى توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ شول واقـتـقى سكره تارلاريندان حالميراد صأحتميرادوف بيلن توركمنيستانينگ حكومت باشليغى قايغيسيز آتابايف- ينگ "توركمنيستاندا ير- سوو رفورماسى" سؤزباشى بيلن 1926- نجى يئلدا توركمن دؤولت نشرياتى طاراپـيندان (عاراپ حاطيندا) چيقاريلان كتابيندا، شئيله- ده شول يئلدا نشير اديلن نديرباى آيتاكوف-ينگ "شورالار توركمنيستانينگ بير يئلى" آدلى كتابيندا بو حاقدا قيزيقلى ماغلومات بريليأر.

   توركمنيستاندا ير- سوو رفورماسى، اوزالى بيلن سياسى ماقصاتلارا هر اديپ، حسيپ اديپ توركمنيستاندا ساويت حأكيمتينى بركيتمك وظيفه­سينه حيذمات اديأر.  مونينگ اوچين  توركمنيستان جمعيتچيليگينده ياد بولان دكترين لر دوگمى ياغنى توركمن اوبالاريندا باى-غاريپ ديـين ايده يانى اؤنگه سورمه ليدى.

 

توركمنيستاندا مجبورى كوللكتفلشديريش نأحيلى عامالا آشيريلدى؟

 

  بو بارادا 1957- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير اديلن "توركمنيستان ساويت سوسياليست رسپوبليكانينگ تاريخى" و "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ تاريخى بويونچا اوچركلر" آدلى كتابلارينگ قالحوز قورولشيغى حاقينداقى بؤلوملرينده ماغلومات بريليأر. آدلارى آغزالان كتابلارينگ بريأن ماغلوماتلارينا گؤرأ 1930- نجى يئلينگ آگوست- نوامبر آيلاريندا توركمنيستاندا كولاك(باى) ديـيلن جمعى  1943 حوجاليق دولى قالحوزلاشديريلان رايونلاردان باشغا يرلره سورگون اديلدى. 31-1930– نجى يئللاردا جمعى  2211 كولاك- باى ديـيلن حوجاليق ماشغالالار، توركمنيستانينگ چأكلريندن باشغا يرلره سورگون اديلدى. اگر هر ماشغالا اورتاچا 5-4 آدمدان عبارت بولسا، اولارينگ جمعى سانى 10 مونگدن آشيار. اولار كؤپلنچ اؤزبگيستان، اوكرايـين و باشغا آليس يرلره سورگون اديلدى.

   كولاك- باى بهاناسى بيلن توركمنيستاندا جمعى نأچه آدم آتيليپ، سوْريليپ، يوق اديلدى كأ؟ بو حاقدا ساويت يازيجيلارى سـِم sem بوليارلار. قالحوزلاشديريلان يرلرده پاغتا مونوكولتوراسىنينگ (يكه حاصيلليق) مجبور اديلمگـى، ياغنى رسپوبليكانينگ اؤز آذيق-غاللا حاجاتينى اوپجون اديپ بيلجك اكرانلارىنينگ قاداغان اديلمگـى و پاغتانينگ دره گينه مركزدن گره كلى غاللانينگ ايبريلمزليگـى سبأبى، توركمنيستاندا 30- نجى يئللاردا غاحاتچيليغا آليپ گلدى. شول يئللاردا كؤپلنچ ايلاتينگ ايميدى ايسماناقدير كوْنجارا بولوپ، بولاماغا- دا زار بؤلوندى. مونينگ حالقيميزا نأچه ييتگيلر سالانديغينى دينگه چن- چاق ادمك ممكين.

   مجبورى كوللكتيفلاشديريش و باى- كولاك ديين ترور چأره لرينه چيداپ، دوروپ بيلمأن، توركمن حالقى 1931- نجى يئلدا يئنه آچيق ياراغلى قوزغالانگ گؤتردى. توركمنلرينگ بو قوزغالانگـى 1931- نجى يئلدا قوملى چاروالارينگ گؤترن اولى قوزغالانگـى بيلن اؤز يوقارى درجه­سينه باريپ يتديى. اول قوزغالانگلار،  ساويت حأكميـتى طاراپـيندان ياراغ گويجى بيلن رحمسيزلرچه باسيپ ياتيريلدى. اولارينگ مال- ملكلرى باسيپ آليندى، اؤزلرينه برك جزا بريلدى. توركمنلر، توتها- توتليق، آتها-آتليق يئللاريندا نأچه ييتگـى چكديلركأ؟ مجبورى كوللكتيفلاشديرماق نتيجه­ لرىنينگ اوستونه توركمن حالقىنينگ تاس يارسينا قولايى ايرانا و آوغانيستانا بوسا- بوسليق اتدى. مونينگ دويپ گونأكارى پارتيا و ساويت حأكميتىنينگ و يوردى قانا چايقان سياساتى سبأبكأردير.

   بو دؤورده انورپاشانينگ باش توتانليغيندا بللى حاربى سركرده  ابراهيم بگ لاقاى، بلشويكلره  قارشى گويچلى گؤره شه باش قوشيار. عثمانلى دولتينده آتاتوركونگ اؤنگ آياق بولماغيندا بولوپ گچيأن «ياش تورك» رفورميستلارينگ حركتلرينه قارشى بولان انورپاشا، آخريندا يئنگيليپ، اورسيده سيغينيار. لنين، اونونگ اورتا آسيالى توركلرينگ آراسينده بار بولان آبرايئندان پـيدالانيپ، اورتا آسياده انگليسلرينگ قارشيسينا بوليان قوزغانگلارا يولباشچيليق ادمك اوچين انورپاشانى توركيستانا ايبريأر. انورپاشا بو يرده دورا- بارا بلشويكلرينگ  ظاليم سياستلارينا گؤز يتيريپ، اولاره  قارشى باش گؤتريأر.

   انورپاشانينگ اساسى گويچلرى چأرجو تؤوه رگينده ابراهيم لاقايئنگ يولباشچيليغيندا بلشويكلره  آغير ضربه اوريار. بو حركتلر قيزيل قشونينگ چالتليق بيلن توركمن توپراغينا آرالاشماغينه آليپ گليأر. شول واقتقى ÇKA (يؤريته كميسيون- سونگراقى KGB) آگنتلريندن(مأمور) آقابكوف(آصلى ارمنى) بلشويكلرينگ ادن جناياتلارى و حالقينگ اولارينگ قوران جهنميندن قاچيپ، ايران و افغانستانه سيغينيشلارى باراسينده(حتى اونونگ اؤزى هم شول دوزخدان قاچيار) يادلامالار ايشينى يؤريته بير كتاب اديپ، پاريسده چاپ اتديريأر. (بو اثر بارادا دولوراق دوريپ گچريس) بو اثرده دميرقازيق آوغانيستان باراسيندا شئيله ماغلومات بار:

"1924- نجى يئلينگ 14- نجى جون آيئندا آوغانيستانا سيغنان توركيستانلى قوزغالانگچيلارينگ ياغدايلارينى بارلاماق اوچين آمى دريادان گچيپ، يؤريته ايلچى حؤكمينده كابله بارديم. بو يورتدا نأچه مونگ توركيستانلى بوسغون ماشغالا، شول ساندان يوْزلرچه حوجاليق توركمن ياشاياردى. توركمنلرينگ سانى 30 مونگدن آشياردى. من توركمنلر بيلن دوشوشيپ، اولارى اؤز يوردينا اؤوريلمأگه چاغيريپ، قايديپ بارانلارينده بولسا هيچ حيل آزار بريلمجكديگـى بيلن اينانديرديم. شول بير وقتينگ اؤزينده توركيستان GPO (سونگراقى KGB ) باشليغى بيليسكى- يه Biliskiy  حاط يوللاپ، قايديپ بارانلارى قيزقين قارشى آلماغينى خواهش اتديم. مسكو بولارينگ باشليقلارىنينگ (سردارلارىنينگ) دولانيپ بارماغينى ايسلمه­يأردى. 1925- نجى يئلينگ بهارينده بوسغونلارينگ ايلكينجى توپارى آمى دريادان آشيپ، توركمنيستانا گيريأر، اما بيلسكى رحمسيزليك بيلن اولارى توتوپ، مال- قارالارينى تالايار. اولار يئنه- ده دميرقازيق آوغانيستانا دولانيپ، گلن بادلارينا بولسا: " آصلا روسلارا اينانمانگ آدملار" دييپ جار چيكيپ باشلايارلار. 

 (آقابكوف- ينگ يادلامالارى. پاريس لوماتن قازياتىنينگ نشرى)

 

   تاريخ، توركمنلره قاضاپلى باقدى. هر بير تاريخى دؤورده، هر بير اؤسوْش تاپغيردا توركمن جمعيتى بيرلشيپ، كسگيتلى اؤسوش فورماسينا ايه بولوپ باشلاندا، داشقى گويچلر، اولى واقعالار اونى اؤز باشلانغيجيندا بوغـدى. بو دينگه 1917- نجى يئلدان اوزالقى دؤورده، توركمنلرينگ تزاريزمه قارشى گؤرشلر و 40-30 يئللاپ كولونيال ظلم آستيندا ساقلانماغينا و توركمنيستاندا 1917- نجى يئلدان سونگقى واقعالار دگيشلى بولمان، ايسـم، شئيله- ده 1929- نجى يئلدا باشلانان مجبورى كوللكتيفلاشديريش بيلن باغلانشيقلى واقعالار هم دگيشلىدير. توركمنلر انقلاب و ايچركى اورشى يئللاريندا، آچليق و بوسا- بوسليقلاردان دينيپ، يانگجا قورلان توركمنيستان دؤولتينه بيرلشن و پاراحاتچيليقلى قورلشيق دؤورينه گچيپ باشلان بير واقتيندا بو گزه ك اوبا حوجاليغينى مجبورى كوللكتيفلاشديريش و شونينگ اساسيندا باى- كولاكلارى صنف حاطاريندا يوق ادمك سياساتى، توتوش دورموشينى و يوردونگ اقتصاديتينى دوْيپلى چايقادى و شول ساندا توركمن جمعيتچيليك- سياسى اؤسوشينى 50-40 يئل قايرا سالدى.

   توركمنلرينگ اؤز-اركينليك اوغرونداقى گؤرشلرى، شوروى تاريخچيلار طاراپـيندان يـيتى صنفى گؤرش "باسماچيلارينگ قارشىسينا اولى گؤرش" دييپ آدلانديريلدى. 30-1929–نجى يئللاردا بو قوزغالانگلارى ياتيرماق اوچين گينگ مؤچبرده حاربى يؤريش باشلاندى. 28-1927–نجى يئللاردا جنيدحانينگ يولباشچيليغيندا يوْزه چيقان قوزغالانگ،  33-1931–نجى يئللارداقى ايرى قوزغالانگلارى دينگه مجبورى كوللكتيفلاشديريش سياساتينا قارشى دأل- ده، ايسم توركمنلرينگ اؤز يوردينده اؤز-اركين ملى دؤولتينى قورماغا گؤنوكديريلن ملى-آزادليق گؤرشلريدى. بو گؤرشلر بارادا تاريخچى عاليم پروفسور غايپ نپس اوف- ينگ 1950- نجى يئلدا چيقان و "ملى قيشارمادا" عايـيپلانان كتابيندا آزدا- كأنده  ماغلومات بريليأر. بو واقعالار بارادا، شئيله- ده يالنگيشماساق ايلكينجى يولا  Istorižä SSSR (شوروىنينگ تاريخى) ژورنالىنينگ 1972- نجى يئلينگ 2- نجى نومريندا نشير اديلن چوگونوف- ينگ "اورتا آسيادا باسماچيلار بيلن گؤرش(1931-1933–نجى يئللار) سؤزباشلى مقالاسيندا آنيغراق ماغلومات گتيريليأر.

   بو ايشينگ قيمماتلى طاراپى- دا، اونونگ GPO (سونگقى ك گ ب) سرحد قشونلارىنينگ آرشيولاريندا گيزلين ساقلانيان، هنيزه چنلى كؤپ مأليم بولماديق ماترياللارىنينگ، دورلى دكومنت ماغلوماتلارىنينگ اساسيندا يازيلانديغيدير.

   يازيجى، توركمنيستاندا باسماچيليق آدى بريليأن بو قوزغالانگلارا، تيره-اروغ، تؤره لرى، آق ساقغاللار، بايلار بيلن بيرليكده، اورتا و غاريپ دايحانلارينگ هم آيراتين- دا قاراقوم چؤللريندأكى چاراوالارينگ قاتناشانديغينى ايقرار اديأر. اونونگ آيتماغينا گؤرأ قوزغالانينگ اساسى ماقصادى توركمنيستاندا ساويت حأكميتنى آغدارماقدان عبارتدى. بو قوزغالانگ قاراقومينگ جوْنبيشينده(حاص ايچينده) آيراتين غاضاپلى و توركمن قوملىلارى- چاروالارى اوچين آيراتين تراگيـيك- غايغيلى بولدى. توركمن حالق قوزغالانينگا يولباشچيليق ادمك اوچين 1931- نجى يئلينگ ژوئن آيئندا قوزغالانگچيلارا بارها كؤپ حالق گليپ قوشوليار و قوزغالانگچيلارينگ تأزه- تأزه قشون گؤرنوشلرى قوراليار. اولارينگ آيرى-آيرى توپارلارىنينگ سانى و اونى باسيپ ياتيرماق اوچين قيزيل قشونلارىنينگ، GPO، سرحد قشونلارىنينگ كؤپ پـولك (گردان) و ديـويزيالارىنينگ diviziya (حاربى توپارلارينگ) قاتناشماغيندا 32-1931–نجى يئللاردا گچيريلن حاربى يؤريشلر حاقيندا چوگونوف- ينگ ايشينده گتيريليأن ماغلوماتلاردان بو توركمن حالق قوزغالانينگـىنينگ مؤچبرينى چن- چاق ادمك بوليار. بيز قومدا قوزغالانگچيلارينگ يربندينگ داشينى غآباشلارينى، آشغاباتدان باريان يولونگ كسيليشى، قويودان- قويا اورشلارى، قوملىلارينگ قيزيل­لار طاراپييـندان  رحمسيزليك بيلن يوق اديليشلرى حاقيندا ياشولىلارينگ آغزيندان اشده رديك؛ اينه سازاغينگ دويبونده بير قوملى قيز اؤز جيگيسينى قولتوقلاپ اوتير، قيزيــللاردان بير GPO جلادى گليپ اونى نايزادان گچيريأر. بلشويكلرينگ بايلارى يوق ادمك سياساتى بيلن توتوش قوملى چاروا ايلاتى باراسيندا رحمسيز جزالايئش چأره لرينى اوللانانديقلارينى سونگراق شوروى تاريخ اثرلرينده- ده انكار اديلمدى. اول اؤز واقتيندا جلادليغى بيلن ياقاسينى تانادان تزار گنرالى گالكين- ينگ حيوه توركمنلره، 1916- نجى يئلدا گنرال مادريتوف- ينگ اترك- گورگن يموتلارينا قارشى گچيرن جزا بريش يؤريشلريندن كم قالمايار.

   عاليم غايپ نپس- ينگ 1950- نجى يئلدا نشير اديلن و استالينچيليق حأكميتىنينگ گؤزقارايشينى اؤزينده آنگلادان "دميرقازيق توركمنيستاندا ساويت قورلشيغىنينگ ينگيشى" آدلى كتابيندا، اول قوزغالانگلارا "توركمنيستاندا 20- نجى يئلداقى گراژدانليق اورشى" (ايچرى اورشى) دييپ بها بريليأر. اول شئـيله يازيار:

  "1931- نجى يئلدا توركمنيستان و خوارزمينگ دورلى رايونلاريندا دورلى ملتلرينگ و تيره- طايپالارينگ بايلارى و روحانيلارى قاراقومدا اؤزآرا بيرليك قورماغى باشارديلار و اول يرده ايشچى- دايحان حأكميتينه قارشى ياراغلى قوزغالانگ قوراديلار. اولارا قارشى گؤرش، حاقيقات يوْزينده سؤزينگ دولى ماناسيندا توركمنيستاندا 2- نجى گراژدانليق اورشى بولدى" (نپس­اوف ص  349))

 

   بو قوزغالانگلار و توركمنيستاندا ساويت حأكميتينىنينگ ديكلديلمگـى، أهلى اوغورلاردا ايكى سياسى چمه لشمگـى توركمن ملى و ساويت- روس بييك دؤولت شوونيستيك گؤزقارايشينى اورتا چيقاردى. اول حالقىنينگ جوْنبيشيندن چيقان، حالقينگ اودى بيلن گيريپ، كوْلى بيلن چيقان قايغيسيز آتابايف، نديرباى آيتاكوف، صأحتميرادوف كيمين توركمن ساويت پارتيا يولباشچيلارى كؤپ گؤرشلردن سونگ، آخرى توركمنيستانينگ دؤره ديلمگـى بيلن چيقاران أهلىعمومى گناه گچيشه لايقليقدى، توركمنلرينگ آغزينى بيريكديرمگـى، اؤز حالقىنينگ آزادليغى، حاق- حقوقلارى اوغروندا قوزغالانگ گؤترن جنيدحانى و بئيله كيلره  قارشى اوزالى بيلن سياسى-اقتصادى چأره لرى آليپ باريلماغى، گره ك بولاندا اولارا قارشى حاربى گؤره شينگ دينگه توركمنلرينگ اؤز گويچلرى بيلن آلنيپ باريلماغىنينگ دوغرى بولجاقديغينى اؤنگه سوريارديلر.

   توركمنيستان حالق كميسالرىنينگ 1927- نجى يئلينگ 18- نجى ژوئن آيئندا قبول ادن قراريندا اؤز يانيندا 200-ه قولاى ماشغالا بولان جنيدحانينگ حوجاليق تايدان يرلشديريلمگـىنينگ اولى سياسى أهميتينى نيغتاپ گؤركزيليأر. اولارى داش حاويز رايونيندا يرلشديرمك حاقيندا آنيق چأره لر نظره توتوليار. تأزه اؤزلشديريلجك يرلرده ير- سوو بيلن اوْپجون اديپ، اورناشديرانا چنلى اولارا بوغداى، اوون يالى مادى كؤمكلر قويبريليأر. شونينگ بيلن باغلانشيقلى آخونوف- ينگ باش توتانليغيندا دوْزيلن حكومت كميسيونى 3 گزه ك قاراقوما، جنيدحانينگ يانينا باريپ اولارى پاراحاتچيليقلى يرلشديرمك باراسيندا گپلشيكلر گچيريأر و حانينگ چارواچيليق بيلن مشغول بولوپ پاراحات اوتورماغينى قازانيار.

   آتابايف 1926- نجى يئلدا جنيدحانا ايبرن رسمى حاطيندا اونونگ ايركى يئللارداقى گؤرشينه دوغرى بها برمك بيلن شئـيله يازيار:

  " سيز توركمنلرينگ حوارزم اؤزبكلرينه قارشى گؤرشينده آد-آبراى، شؤهـرات قازاندينگيز، هيچوقت اؤز حالقينگيزا دؤنوكليك اتمه دينگيز".

 

   آتابايف­لار، آيتاكوفلار بوتين توركمن حؤكومت يولباشچيليغى، ايكى دآشينگ آراسيندا قالديلار. اولار آبانيان اولى تراژدىنينگ اؤنگونى آليپ بيلمه­يأرلر.     28-1927 و 33-1931– نجى يئللارينگ عمومى حالق قوزغالانگلاريندا، اولار اؤز حالقىنينگ قيزيل قشون توپارلارى  طاراپـيندان غيرانا سالماغى، دپه­لريندن بومبا و  زأهرلى گازلارينگ ياغديريلماغى بيلن ايسلأر-ايسله­مز  ايلالاشمالى بولدولار. يا- دا گونباتار يموتلارينگ آراسيندا چيقان قوزغالانگـى باسيپ ياتيرماق اوچين، اؤزى هم شول يموتلاردان بولان بير باليقچىنينگ اوغلى- نديرباى آيتاكوف- قاتناشماغا مجبور بوليار. بو واقعالار، روس دؤولتىنينگ شوونيستيك سياساتينى عامالا آشيريانديغينا آيدينگ بير مثال بوليار.

   اينه، توركمنيستاندا حالقينگ دوستليغى، يولداشليغينى يولا قويماق، بو ملتينگ آيراتينليقلارينا و مه يللرينه اؤرأن اسردنگليك بيلن قاراماق. ملى سياساتدا بيـيك روس شوونيزمىنينگ سونگونا چيقماق بويونچا اؤز واقتيندا لنين- ينگ يوْزلنمه سى بيلن توركمنيستاندا ساويت قورولشيق پراكتيكاسى شئـيله بولدى.

 

 

توركمنلرينگ ايرانا و آوغانيستانا بوسا- بوسليغى

 

«آسماندان آيـيرپالان اوچار،

كؤچه دن أفتموبيل گچر،

ملتينگ ايرانا قاچار،

بوش غالار لنين- ينگ يوردى.»

آفان شاهير- جرگلان                                        

 

   اورسيدينگ تأزه پرولتار (ايشچى) ديكتاتوراسىنينگ، ظلم-ستميندن قوتولماق اوچين، ايندى دينگه ايران، آوغانيستان و توركيه يالى يورتلارا بوسا- بوسليق ادمك قالياردى. توركمنيستاندان 1930- نجى يئللاردا و 1930- نجى يئللارينگ باشلاريندا بوسا- بوسليق باشلاندى.

   23-1921–نجى يئللاردا كركى، چأرجو ياغـنى أرسارى توركمنلر توپار- توپار، اوبا-اوبا بولوپ آوغانيستانا گؤچوپ گيديپديلر.  1928-1933–نجى يئللاردا توركمن حالق قوزغالانگلارىنينگ باسيپ ياتيريلماغى و يورتدا مجبورى كوللكتيفلاشديريش بيلن باغلانشيقلى كؤپچوليكله يين حأصيته ايه بولان تأزه بوسا- بوسليق ياغدايى دؤره دى. مثال اوچين 28- نجى يئلينگ 1- نجى اوكتبرينده بريلن بير ماغلوماتا گؤرأ دينگه چأرجووينگ قارابكه­ويل و صايات رايونلاريندان  90  حوجاليق، كركىنينگ دورلى رايونلاريندان 3725 حوجاليق، اؤيى آوغانيستانا بوسا- بوسليق اديپ گؤچوپ گيديپدير(سرات: غايپ نپس اوف: دميرغازيق توركمنيستاندا ساويت حأكميتىنينگ ينگيشى. آشغابات. 1950،  ص 316)

   نپس­اوف و بئيله­ك كى ساويت تاريخچيلارى توركمنيستاندان بوسا- بوسليق اديشلرينگ سبأپلرينى يويوپ، اونى گويأ بايلارينگ، ملالارينگ، بورژواز ملتچيلرينگ ايشى كيمين اديپ گؤركزيأرلر. اما حاقيقاتدان اول توركمنلرى بايلارينگ آلداوى دأل- ده، ساويت حأكيميتىنينگ تروريستيك چأره لرى،  چيداپ دوروپ بولماجاق دورموش شرطلرى، اؤز آتا مكانلارينى ترك اديپ گيدمأگه مجبور اتدى. بو واقعانينگ دويپ سبأپلرينى ايرانا قاچيپ چيقان بير يموت ييگيدىنينگ 1931- نجى يئلدا پـاريسدا بوسغونليقدا چيقيان " ياش توركيستان" ژورنالينا يازان حاطيندان اوقاپ گؤره يلينگ. حاطدا شئـيله ديئليأر:

 " شوروى حكومتى 1930-1920– نجى يئلدا پاغتا پلانينى تاصصيق اتدى. توركمنيستاندا پاغـتا پلانىنينگ دينگه 28%-ى دولدوريپ بيله نى اوچين مونگلرچه توركمن زندانلاردا ياتير. كؤپلرى بولسا توتولماقدان قورقوپ، ماشغالالارى بيلن يا- دا يكه اؤزلرى ايرانا و آوغانيستانا قاچيپ چيقديلار. چأرجوو رايونلاريندا دايحانلارى زورلاپ بوغداى يرلرينى سوْريپ، يرينه پاغـتا اكمكچى بولدولار، مونگا دايحانلار راضى بولمان، اكين يرلرينى-ايشلرينى تاشلاديلار. حكومت آگرونوملارى (اكرانچيليق مهندسلرى) و اوقوچيلارى تراكتور بيلن ديزا چنلى اؤسن آرفا- بوغدايى سوريپ تاشلاديلار. موندان سونگ اولارينگ كؤپوسى آوغانيستانا قاچيپ چيقديلار، بيرنأچه مونگلرى بايرامالى، مارى، تجن، تاغـتا، يول اؤتن Yolöten رايونلارينا چكيلديلر. حأضير توركمنيستاندا آذيق-ايميت، ميوه تاپيلانوق. بو ياغدايا چيداپ بيلمه­ديك، حأضير توركمنيستاندا  30 مونگدن آرتيق الى ياراغلى حكومته قارشى قوزغالانگ گؤتردى. 400 مونگدن آرتيق اؤيلى ايرانا و آوغانيستانا و قايراقى چؤللره قاچيپ چيقديلار" دييپ، باليقچى لاقاملى بير يموت ييگيدى(مگر وفايف بولمالى) ماشاتدان يازان حاطىنينگ سونگوندا بلله­يار..

  

   توركمنيستاندان توركمنلرينگ توپار- توپار ايرانا قاچيشلارى حاقيندا آلماندا چيقان "Memmeler dampfoter" قازياتينگ 1931- نجى يئلينگ 30- نجى جولاى سانيندا اؤز حابارچيسىنينگ ماشات شهريندن يازان مقالاسيندا شئـيله بيلديريأر:

 " من ماشاتداقام 200 سانى توركمن ماشغالاسى اؤز ماللارى بيلن بيرليكده دوشاقـدان آراچأگـى آشيپ گلديلر. ياغشى ياراغلانان و سرحدى آشماق مجبوريـيـتنى دويان بو توركمنلر هر حالدا كؤپ ييتگـى چكمأنديرلر. اولارينگ آيديشلارينا گؤرأ مال- ملكلرينى قالحوزا برمأگه مجبور اديلن 1200 چمه سى توركمن مارى، تجن طاراپلارينا قاچيپ، قاراقوم چؤلىنينگ اوتلاقلارينا يايراپ، اول يردن بلشويك حكومتىنينگ جزالايجى يؤريشلرينه قارشيليق گؤركزيپ دوريارلار. بجنوردينگ دميرقازيغيندا گؤكلنگ طاراپـينداقى توركمنلر آراچأگـى آشيپ، ساويت سرحديندن داشارداقى اؤز دوغانلارىنينگ آراسينا گليپ يرلشيأرلر. ايران حكومتى بو توركمنلرى آراچاك بويلاريندا يرلشديرمأگه روغصات برمك بيلن اؤز سرحدينى روسلارينگ دوشمانى بولان بو توركمنلر آرقالى گويچلنديريأر. بير زادى اونوتمالى دأل، اول- دا ايرانينگ الميداما اورسيده و انگلستانا اؤزىنينگ قورقيلى دوشمانلاريندان دييپ قارايانديغيدير.

   كؤپ توركمنلر سونگقى واقتلاردا آوغانيستانا گچيأرلر، آوغانيستان اولارى ياغشى قبول اديأر. تكه توركمنلر بولسا ايران ولاياتلاريندا اوتورماغى ايسله­يأرلر. پهلوى حكومتى بولارينگ كؤپديگينى نظره آليپ، دينگه آصلى ايرانلى توركمن بولان! ماشغالالارينگ ايرانا اؤتوْپ گليپ بيلجكديكلرينى بيلديردى. بولار اوچين بجنورد طاراپلاريندا اوتلوق يايليملارى بؤلوْپ بريلنديگـى گؤركزيليأر. شوروى، سرحد ساقچيليغينى گويچلنديريپ، اولارينگ آراچأگـى آشيپ اؤتمكچى بولانلارينى آتيپ اؤلدورمگـى بويروق برن بولسا- دا، توركمنلر قورقمان آراچأكدن زور بيلن گچيأرلر. ماشاتدا كؤپ سانلى ايچكى اورسيتدن گلن روس قاچغينلار- دا ياشايار. بو قاچغينلاردان اشيدنلريمه گؤرأ، شوروى حكومتى بوتين اورسيدينگ پاغتا حاجاتينى اؤزى اؤندورمك ماقصادى بيلن توركيستان اوبالارىنينگ همه­ سينى پاغتا اكمأگه مجبور اديأر. دايحانلار اؤز ايميتلرى اوچين گره ك بولان بوغداى اكمأگه اوغـراشيارلار. اولار اورسيتدن اوتلى (قطار) بيلن گلجك بوغدايا گؤز قاراماق ايسلمه يأرلر. بو پاغتا سياساتى بوتين توركيستاندا آچليق ياغداينا آليپ گلدى. آشغاباتداقى بهايئلار- دا ايرانا قاچيپ گلديلر، چونكى اول يرده اولارينگ عباداتحاناسينى ياپـيپديرلار"، دييپ 1931- نجى يئلدا آلماندا چيقان بير مقالادا گؤركزيليأر.

 

    باشغا بير خبردا، پاسپورتسيز- روغصاتسيز ايرانا گلنلرينگ تيز واقتينگ ايچينده ايراندان چيقماقلارى بارادا ايران حكومتىنينگ 1931- نجى يئلدا قرار آلانديغى آيديليار و بو قرارينگ شوروى جهنميندن قاچيپ چيقان توركمنلر اوچين نأدرجه­ده   اولى أهميـتىنينگ بولانديغى مأليم. ايرانينگ يرلى حأكميتلرى، ژاندارما و پليسلارى شول يئللاردا ادن-اتديكلره يول بريپ، آراچأكدن گچيپ باران توركمنلرينگ آرقا دايانچلار­ىنينگ يوقدوغينا گؤز  يتيريپ،  اولارى گمرك پستلاريندا، باران يرلرينده آلابيلديكلرينه تآلاپديرلار. دورلى بهانا بيلن يآناپ، اولارينگ ماللارينى، قوش- قولاملارينى اللريندن آليپديرلار، پاراحورلوق اديپديرلر. شونليقدا توركمنلرينگ بير بؤلگـى آچليق- حورلوقدان قيريليار. كأبير آغير شرطلره چيداپ بيلمأن ايزينا دولانانلارى هم بولوپدير. توركمنلرينگ بير بؤلگـى يوردينگ ايچ طاراپلارينا گؤچوريليأر. آوغانيستانا قاچيپ چيقان ماشغالالارينگ بير بؤلگـى آغير گونلرى باشلاريندان گچيرديلر.

   بو واقعالارا دگيشلى 1932- نجى يئلينگ 30- نجى ژوئن آيئندا بوسغونليقدا ياشايان بير توركمن، ماشات شهريندن ياش توركستان ژورنالينا بير حاط يوللاپدير. بو حاطدا ژورنالينگ شول يئلقى 34- نجى سانيندا چاپ بولوپدير. حاطدا شئـيله ديليأر:

" اؤتن يئل ايران حكومتى توركمنيستاندان قاچيپ ايرانا سيغنان ايلدشلريميزى آراچأكدن 30 آغاچ ايچرليكده يرلشديرمأگه قرار بردى. بو قرارى ايش يوزينده عامالا آشيرماقليق بوسغونلارينگ قايغيلارىنينگ اوستونه قايغى قوشدى".

 

   بيرياندان توركمن حالقي اؤز يوردوندا سانسيز- بوجاقسيز توتها- توتليقلاردان، سورگونچيليكلردن، آتيپ اؤلدورمكلردن، آچليقدان قيريلسا، بئيله كى طاراپدان هيچ بولمانيندا اؤز جانلارينى قوتارماق اوچين قاچا بيلن طاراپـينا قاچيپ چيقانلاريندا ياد ايللرده دورموشلارى آغيرلاشياردى. 30- نجى يئللارينگ توركمن حالقىنينگ دراماسىنينگ يئنه بير قايغيلى صاحيفاسى اينه شئـيله باشلاندى.

 

   ياش توركستان ژورنالىنينگ 1932- نجى يئلىنينگ آپريل آيئندا چيقان 29- نجى نومر سانيندا "توركستان بوسغونلارىنينگ پاجيغاسى" سؤزباشلى باش مقالاسيندا اينه شئـيله ديليأر:

" بو گونلرده بيز ايراندان، اول يره قاچيپ چيقان توركمنيستانلىلارينگ حال-آخوالى حاقدا ماغلومات آلديق. بو ايلدشلريميزينگ دينچليق گون- گذران گؤريأنديكلرينى گؤز اؤنگونه گتيرمك كؤپ آغير. آلنان ماغلوماتلارا گؤرأ، اولار " قارادان قوتولوپ، ياغميرا اوچراپديرلار" و اؤز يورتلاريندان آليپ چيقابيلن مال- حارچلاريندان- دا ايرانينگ گمرك- پاچ ادارالارىنينگ پـيداسينا محروم بولوپ، ايندى هينديستان توپراغينا، انگليسلرينگ حمايتى آستينا گچمگـى اؤزلرى اوچين اولى بير حوش­باغيتليق  ساييارلار. اولارا كمك برمك اوچين اول يردأكى توركيه و آوغانيستان كنسوللارى اؤز حكومتلرينه يازان بولسالار- دا، هنيز هيچ بير جوغاپ گلمأندير. اولار ايران حكومتينه- ده يازيپ، اؤز عرض- شكاياتلارينى بيلديريپديرلر. اما اول هم هنيز بير نتيجه برمأندير و اولارينگ دردلرى آزالماندير" دييپ ژورنالينگ شول سانيندا بلله­نيأر. ؤ

     ژورنالينگ شول سانيندا ايرانا قاچيپ آتان بير توپار توركمنلرينگ صوراتى- دا يرلشديريليپدير.

   بوسغونلارينگ پاجيغالى ياغدايئنا، ژورنالينگ شوندان سونگقى سانلاريندا- دا  دونيأ جمعيتچيليگـىنينگ اونسى چكليأر.                        ژورنالينگ 49- نجى نومر سانيندا (دسامبر 1933) چيقان "انسانليق و قارداشليق حاطيراسينا" سؤزباشلى باش مقالادا بوسغونلارينگ مسئله­ سى حاقيندا شئـيله ديليأر:

" انسانليق آديندان، چين يوركدن ايران حكومتينه يوزلنيأريس، اونونگ يورديندا اؤلومدن قوتولماق اوچين ميخماندارليق- باش پنا سورايان ايلدش- دوغانلاريميزينگ آغير ياغدايلارينى ممكينچيليگـىنينگ بولدوغيچا ينگيللشديرمگينى سوراياريس."

  

   باش مقالادا شوندان سونگ تهرانينگ اطلاعات قازياتىنينگ 1933- نجى يئلينگ 7- نجى اوكتبر سانيندا چيقان مقالاسى بيلن باغلانشيقلى ايران- روس و ايران- توركمن قاتناشيقلارىنينگ كأبير مسئله­لرينه  دوريپ گچيليأر:

   "1917- نجى يئلينگ آپريلينده اورسيدينگ واقتلايئن حكومتى، ايراندان روس قشونلارىنينگ چكيلمگـىنينگ اؤنگونى آلماق، اونگا قارشى بولماق حاقيندا، توركستان كاميسارليغينا بويروق بريأر. توركستان ملى شوراسىنينگ باشليغى بو مسئله دن خبرلى بولانسونگ اونگا قارشى، برك پروتست بيلديريأر. تهران حكومتىنينگ ميجابات آتديغى "توركمنلر بولسا روس حكومتىنينگ ايرانا قاصت و هجوم ادمگينه قارشى پروتست حؤكمينده قوزغالانگ گؤترمأگه تاييارديلار. اينه شئـيله حاوپ آستيندا توركستانداقى حكومت كاميسياسى، روس قشونلارىنينگ ايراندا قالديرماغينگ ماخول دألديگينى پطربورگه بيلديرمأگه مجبور بولدى."

 

   "ياش توركستان" ژورنالىنينگ باش مقالاسيندا شوندان سونگ توركمن-ايران قاتناشيقلاريندان ايكينجى بير مثال گتريليأر:

" ايكينجى حاقيقات. 1919- نجى يئلى، بلشويكلره قارشى توركمن اورشىنينگ اينگ قيزغين چاغى. ايران، گورگنى هم خزر بويى توركمنلريندن عبارت آيرى بير توركمن حانليغينى دؤره تمك پلانى اورتا آتيليار. بو پلانى تكليپ ادن آدملار و اونى ايش يوزينه آشيرماق اوچين گؤز اؤنگونه توتولان توركمنلرينگ آدلارى بيزه مأليم. حاقيقاتدان- دا بوتين توركمنلرينگ بير دؤولت حؤكمينده بيرلشمگـى، توركمنلرى ياقيندان قيزيقلانديريان بير مسئله دألمى؟ اما بو پلانينگ عامالا آشيريلماغينا ايراندان گورگنى بؤلوپ آلماق بيلن ايسلأنديكلريندن بيزينگ توركمنلر بو تكليبى رد اتديلر" دييپ يازيار. (بو بارادا مقالانينگ سونگوندا بريلن قوشماچا ماغلوماتا سرادينگ  آ. گ).

 

    سونگ باش مقالا شو سؤزلر بيلن آياقلانيار:

 " ايرانينگ داشارى يورتلارينگ بويونتورغيندان و هجوميندن قوتولان بير واقتيندا أهميتسيز يالى بولوپ گورونمگـى ممكين. اما ايرانينگ روس-انگليس باسغيسى آستيندا بولان شول واقتقى شرطلرينده بو حركتدن توركمنلرينگ ايران باراسيندا جودا آصيللىليق گؤركزنديگينى انكار ادمك بولماز. بيز ايرانلى قونگشولاريميزينگ تاريخىنينگ اوزين قارانگقيليقلارينا چوممزدن توركمنلر حاقيندا، اولارينگ اوستوندن قاراقچيلارىنينگ قانلى ديكتاتوراسى حكم سورن زامانلاردا بولوپ گچن واقعالارا گؤرأ دأل- ده، بو توركمنلرينگ اركين حركت ادمك ممكينچيليگينه ايه بولان زامانلاريندا حركت يوللارينا گؤرأ فكر يؤرتمكلرينى ايسله­يأريس. بيز ايران  جمعيتچيليك فكريندن، ايراندا اؤزلرينه باش پناه سورايان ايلدشلريميزينگ آغير ياغدايلارينى ينگيللشديرمك يولوندا ياردام گوركزمكلرينى ايسله­يأريس.  بيز ايران حكومتيندن، اؤز انه يوردينى ترك ادمأگه مجبور بولانلارا دوستليق اللرينى اوزاتماغينى ايسله يأريس" دييپ ياش توركستان ژورنالىنينگ 1933- نجى يئلقى بير سانيندا چيقان مقالادا گؤركزيليأر.

                                             ******

   تهراندا چاپ بوليان اطلاعات قازياتى اؤزىنينگ 1933- نجى يئلداقى 7- نجى اكتبر سانيندا: « ايران، شوروى دوستليغينى توركمن فتنه چيلرى بوزوپ بيلمز» دييپ، توركمنستانلى توركمنلرينگ توركمنصحرالى دوغانلارىنينگ گلمگيندن حواطيرلانيپ يازيپدير.

   بو مسئله اؤنگ هم اؤزينى گؤركزيپدى. مثال اوچين 1924- نجى يئلدا عثمان آخونينگ يولباشچيليغينداقى توركمن جمهوريتينى باسيپ ياتيرماق اوچين تهرانينگ ايبرن قشونى حايال حركت اديأر دييپ، شوروىنينگ داشارى ايشلر وزيرى گئورگـى چچرين، ايران حكومتينه نصيحت! بريپدير(سرات: تأچگلدى قوتليف- سايوز هم قاراشسيزليق. آشغابات 92)

   1933- نجى يئلدا توركمنصحرا سيغنانلارينگ سانى بارها آرتيپدير. ايران حكومتى اولارينگ كؤپيسينى حاربى كنترول آستيندا ساقلاپدير. انچمه سينى بلشويك حكومتينه قايتاريپ بريپدير. مثال اوچين شول يئلدا اؤز ماشغالاسى بيلن توركمنصحرا سيغنان آنناقلى آمانقلى اوغلونه بو يرده قالماغا روغصات برمأندير. اونگا آوغانيستانينگ ايرانداقى ژنرال كنسولى ياردام الينى اوزاديپ، اونى و بأش بالاسينىنينگ آوغانيستانا گيديپ، اول يرده قالماغينا كمك اديپدير. شئيله- ده نورىاوغلى، بكى، باپبا، قاقا جانبردى اوغوللارىنينگ ايران حكومتى طاراپيندان توتولانديغى و بلشويك حكومتينه بريلنديگـى خبر بريليأر. شول ايزينا بريلنلرينگ آراسيندا توركمن شاهيرى اوراز وفايف بيلن عؤض باى اوغوللارىنينگ آشغابادينگ GPO زندانيندا ساقلانيانديغى بارادا پاريس ده چاپ بوليان ياش توركيستان ژورنالى توركمنصحرادان قاوشان حاطلار اساسيندا ماغلومات بريپدير.(سرات: ياش توركيستان ژورنالى 1933 يئل، 49- نجى سان  4- نجى ص)

 

   بو آجى گونلرينگ يارالارى توركمن لأله لرينه- ده ايز قالديريپدير:

« جــانيــم گـــزنگ دوزى

هم قويون اوتلار هم قوزى.

قـوريسين اورسينگ يوزى،

سوردى- چيقاردى بيزى»

          

 

آقابكوف- ينگ يادلامالارى:

 

   بيرنأچه يئل موندان اوزال سوئدينگ گوتنبرگ شهر كتابخاناسيندا قيزيقـلى بير كتابه غابات گلديم. كتاب اوزالقى GPO آگنتى «آقا بكوف» ينگ يادلالاماريدى. بو كتاب 1931- نجى يئلدا پاريس ده چاپ اديليپدير. شوا ايلكينجى چاپدان دينگه اوچ- دؤرت نوسغادان كؤپ ايل آراسيندا و تاريخچيلارينگ ال يترينده غالمان، "بريتيش ميوزيوم" يالى اولى كتابخانالاردان سوراپ ايدأپ تاپايماسانگ، باشغا يردن تاپماق قيندى. كتابى "هنرى بان" انگليس ديلينه- ده ترجيمه اديپدير. اونگا «اورسيدينگ حاوپلى سرلارى» دييپ بريليپدير.  سونگرا اونونگ ابوترابيان طاراپـيندان فارس ديلينه- ده ترجيمه اديلنديگينى بيليپ قالديم.(خاطرات آقابكوف. نشر پيام. تهران 1357)

كتاب 24 باب هم- ده سونگونداقى ايكى بؤلك قوشماچادان عبارت.

Henry.W.Baunn. OGPU: The Russian Secret terror. NewYork 1931

 

آقابكوف كيم؟

     گئورگـى سرگه يوويچ آقابكوف 1896- نجى يئلدا توركيستانلى ارمنى ماشغالاسيندا دونيأ اينيأر. اول قزيل قشوندا قوللوق ادندن سونگرا 1920- نجى يئلدا كاترين بورگ شهرىنينگ «چكا» اداراسينه ايشه ايبريليأر. [چكا- نينگ آدى سونگ GPO ديليپ اويتگه ديليأر]. سونگرا اول اورتا آسيادا حالق حركتينى باسيپ ياتيرماق ايشينه قاتناشيار و 1925- نجى يئلا چنلى بو ايشى دوام اتديريأر. آقابكوف 1930- نجى يئلدا توركيه ده قوللوق اديپ يؤرن دؤورينده سياسى باش پناه سوراپ فرانسه قاچيپ آتيار و شول يرده 1930- نجى يئلدا يادلامالارينى مشهور «لوماتن» مجله سينده چاپ اتديريأر. 1937- نجى يئلينگ ژوئيه آيئندا 41 ياشيندا استالين جلادلارى طاراپيندان ترور اديليأر.

 

GPO نينگ قيسغاچا تاريخى

1917- نجى يئلينگ 20- نجى دسامبرينده يوقارى شورا حالق كميسرلرىنينگ قرارينا لايئقليقدا «چكا» ديـين اداره دؤره ديليأر. چكا يعنى عاداتدان داشارى كميسيون[Cherezvichania kommissiya] نينگ اساسى مقصدى شوروى انقلابينى قوراماق، اؤنگكى

 

حكومتينگ ايشگأرلرينى ايشدن بوشاتماق، گره ك بولان ياغدايئندا اؤلدوريپ يوق اتمك و حالقينگ فكرينى بارلاماقدان عبارتدى. شئيله غاباحاتلى ايشلرى آليپ باران چكا، دورا- بارا حالقى انقلابدان بيزارلاشديرياردى. شونگا گؤرأ 1926- نجى يئلدا ايچرى اورشلار قوتاراندان سونگ شول يئلينگ 6- نجى فوريه آيئندا چكا- نينگ يرينه GPO(دولت سياسى باش اداره سى) دؤره ديليأر. اونونگ دولى آدى شئيله          Gossoudastvennoye Politicheskoye Opravlenie

گ پ ئو نينگ باشليغينا آصلى لهستانلى باى ماشغالاسيندان بولان دزرژينسكى گتيريليأر. اول- ده اوزالقى چكا- نينگ قانحورليق سياساتينى دوام اتديريأر. 1926- نجى دزرژينسكى آرادان چيقاندا، يرينه "منژينسكى" ديـين باشغا لهستانلى گتيريليأر.

 1934- نجى يئلينگ بيرينجى ژوئيه آيئندا استالين «گ. ئو. گ.پ» آدلى ادارانى دؤره ديپ، اونى شول واقتـقى ايچرى ايشلر وزيرليگـى NKVD- ينگ قاراماغينا بريأر، باشليغينا بولسا منژينسكىنينگ اورونباسارى "ياگودا" نى بلله يأر. اؤرأن مكير و دونگ يوره ك بولان ياگودا مونگلرچه آدمى هلأك اتدى، اؤلوم بويروغينى چيقاردى. يؤنه اؤزى- ده قازان چوقورينا دوشيأر. 1936- نجى يئلدا اول ايشدن چيقاريليار، سونگرا حالق دوشمانى حؤكمينده عايپلانيپ، آتوو جزاسينه حكم اديليأر.

   ياگودا- دان سونگرا  NKVD نينگ باشليغينا يـژوف بلله نيأر. اونونگ بو وظيفأ بلله نيشى باراسيندا "پراودا" قازياتى 1936- نجى يئلينگ 21- نجى آگوستيندا اولى حارپلار بيلن «هيچ كيمه رحم اتملى دأل» ديـين سؤزباشينى قويوپ، سونگرا استالين و اژدانف- ينگ شول يئلينگ 25- نجى سپتامبرينده پوليت بيرو-ه(سياسى اداره) يوللان تلگرامماسينى چاپ اديپدير:

« بيزينگ فكريميزه گؤرأ NKVD نينگ باشليغينا يولداش ن.ايى. يژوف- ينگ سايلانماغى اؤرأن ضرور و بو ايش چالت بولمالى. ياگودا ايشينى اونگات باشارمادى. GPO- ينگ 4 يئللاپ ايزا قالان پلانلارى بار.»

  پراودا يژوف- ينگ بيوگرافياسينى- ده چاپ اديپدير. اوندا شئيله ديليپدير: حالقينگ سؤييأن اوغلى و دوستى بولان يژوف 20- نجى يئللارينگ آخريندا قـزاغيستانينگ اوبكومينده(استان كميته سينده) بيرينجى سكره تار بولوپ ايشله دى. 1934- نجى يئلدا پارتيانينگ مركزى كميته سينه آليندى.

 

غيرغينچيليغى عامالا آشيرماق اوچين يژوف- ينگ استالينه يازان بير حاطى:

 

يولداش استالين!

شو حاط بيلن بيرليكده حاربى سودونگ(دادگاه جنگـى) قرار چيقاران آدملارينى 4 كاتاگوريه(طبقه) بؤلوپ، قول چكمك اوچين حضورونگيزا يوللايارين:

1-      بيرينجى ليست: عمومى ياغدايلىلار

2-       ايكينجى ليست: اؤنگكى حاربى ايشگأرلر

3-       اوچونجى ليست: NKVD  نينگ اوزالقى ايشگأرلرى

4-       دؤردينجى ليست: حالق دوشمانلارينگ عياللارى

     شولارى بيرينجى درجه ده جزا برمنگيزى خواهش اديأرين.»

(سرات: (Roy. Medvedov: Let History Judge. Knopf. 1971)

 

 

   بو جلاد- دا 3 يئللاپ استالين- ينگ غيرغينچيليق سياساتينا قوللوق اديپ آخرى مزدينى آلدى و آتووا حكم اديلدى. بو باردا پراودا قازياتى 1939- نجى يئلينگ باشلاريندا شو قيسغا خبرى چاپ اتدى:

« ن. يژوف، يولداش استالينگ جانينا قصد اده نى اوچين توتولدى. يرينه آذربايجاندا اوزالقىچكانينگ اورونباسارى باقـروف- ينگ اورونباسارى  ل. پ. بريا بللندى.

  شئيله ليك بيلن لنين- ينگ «هر كمونيست بير چكيست بولمالى ديـين سؤزى سونگقى دؤورلرده حاقيقاتا اؤوريلدى. حتى اولك ماروزوف ديـين بيريسى اؤز انه- آتاسينى شوغوللاپ آتيليپ اؤلدوريلمگينه سبأپ بولدى. اونونگ آدى سونگرا ياش كمونيستلرينگ(كامسامولينگ) سيمبولينه آيلاندى. ماخلاصى انه-آتا فرزنديندن، اولاد انه-آتاسيندان قورقار ياغدايا گتيريلدى. 

 

آچـليـق و بلشويكلرينگ حكومتينه قارشى قـوزغالانگلار

 

   "30- نجى يئلينگ آياغيندا ساويت سايوزىنينگ غـله ميزانىنينگ اونگات بولانديغينا قارامازدان، توركمنيستانينگ ملتچى يولباشچيلارى رسپوبليكادا بيلگشله يين آچليق ياغدايى دؤره تديلر، يعنى داش حاويز اوكروغىنينگ(حوزه­سىنينگ)  دايخانلارى و شاقادامدان آمى دريا چنلى، قاراقومينگ چاروالارى، توتوشلايين آچليغا دوْشدولر، شول بير واقتدا بولسا ملتچيلر باسماچيلارى غاللا بيلن اوپجين ادمگـى دوام اتديرديلر."

 

   يوقارداقى سؤزلر تاريخچى غايب نپس اف- ينگ اؤنگ آغزالان كتابيندان آليندى. اونونگ ملتچى يولباشچيلار دييأنى قايغيسيز آتابايف هم نديرباى آيتاكووف، باسماچيلار باندلار بولسا جنيدحان و اونونگ يارانلاريدى. شول يئللاردا ملى كادرلارى يوق ادمك اوچين اولارى ملتچيليكده عايپلاپ، باسماچيلار بيلن آراقاتناشيق ساقلايار دييپ قارالايارديلار. اونسونگ غاللا ياغدايىنينگ اربتليگـى يكه توركمنيستاندا دأل، ايسم بوتين اوكرايـين هم ولگادا ميليونلارچا انسان آچليق بيلن يوزبه- يوز دوريارديلار.

   ياش توركستان ژورنالىنينگ 1932- نجى يئلداقى فوريه آيىنينگ 27- نجى نومر سانيندا اترك- گورگنه قاچيپ چيقان، شونگا چنلى توركمنيستانينگ ماغاريف-علمى پوداقلاريندا ايشلأن بير توركمن- مگر بولسا وفايف-ينگ Wepayev حاطى چاپ بوليار. باليقچى لاقامى بيلن چيقان بو حاطدا شئـيله ديليأر:

" بوتين يموت توركمنلر بلشويكلرينگ ظلمينا چيدامان، ساويت حكومتينه قارشى قوزغالانگ گؤترديلر. هر يرده حكومت قورامالارينى دارغاتماغا باشلاديلار، موندان 3 آى اوزال يعنى اكتبر آيئندا بلشويكلر توركمنلرينگ اوستونه 16 آيروپلان، ايكى برونو(تانكه منگزش) ماشين و 2000 سانى عسگر ايبريپ يموتلارى اوقدان گچيرديلر. اوغلان-اوشاقلارينى اسير اديپ، مال- ملك لرينى ويران اتديلر، ايشدن باش چيقاريپ بيلجك بير آدم- دا قويماديلار. اؤلن-اؤلدى، اؤلمديگـى 8 يئل، 10 يئل مدتى بيلن سورگون اتديلر. اولارينگ بير توپارينى قيريپ، پريشان اتديلر" دييپ، باليقچىنينگ حاطيندا آيديليار.

 

   شئيله- ده ژورنالينگ 1933- نجى يئلينگ 45- نجى نومر سانيندا بوسغونلار باراسيندا شئـيله خبر يرلــشديريلــيپدير:

" توركمنلرينگ قاچيپ ايرانا سيغينيانلارىنينگ ايزى اوزولمه­يأر. مماشادينگ تؤوره گـى بو بوسغونلاردان دُولانى اوچين، ايندى اولارى سبزوار، نيشابور و بيرجند اطراپلاريندا يرلشديريأرلر."

  

   مجبورى كوللكتيفلاشديريش سياساتى اساسيندا بوتين اورتا آسيادا آچليق يوزه چيقدى.  1933-1931–نجى يئللار آراسيندا قزاقلارينگ بير توپارى توركمنيستانا گليپ اوبا-اوبا ال سريشيپ، گذران گؤرمأگه مجبور بولوپديلار. شول دؤورده بو ياغدايا تآپ گتريپ بيلمه ديكلر توپار- توپار پارتيزانليق حركتلره باش قوشوپ، ساويت حأكميتينه قارشى قوزغالانگ توروزيارديلار. بلشويك تاريخچيلارى بو ملى آزاد اديش حركتلره باسماچليق حركتى دييپ آد بريپديلر.

   باسماچيليق، عمومان ملى بير حركت، ملى اركينليك اوچين گؤرش، ساويت حكومتىنينگ بوتين توركستانداقى  كولونيزاتورليق (استعمارى)، فسق- فجورليقلارينا، ماسغارآچيليقلارينا قارشى گؤرشدى. اگر بيزينگ حالقيميز حاق- حقوقلارينى طالاپ ادمه ديك بولسالاردى گلجككى نسللرىنينگ نألت- غارغيشلارينا سزاوار بولاردى.

   1930- نجى يئللاردا اوبا حوجاليغينى مجبورى كوللكتيفلاشديرماق (قالحوزلاشديرماق) بيلن بايلارى صنف حاطاريندا يوق ادمك، شو ساندا چاروالار مالدارلارى اكرانچيليق رايونلارينا گؤچريپ يرلشديرمك سياساتى قيرقيزيستاندا و قزاغيستاندا بوليشى كيمين، قاراقومدا ياشايانلارى- دا فلاكتچيليكلى نتيجه­لره آليپ گلدى.  قاراقوملىلارى قيرغـينا سالان و اؤز دوغـديق دپه لريندن سورگون اديلمگينه آليپ گلن بو ساويت چأره لرى حوجاليق تايدان گره كميدى؟

   1933-1927–نجى يئللارداقى قوزغالانگلاردا ماللار قيريليپ، سانلارى بأش اسسه آزالدى. قوملى ايلات سورگونليكده چأرجو رايونلارىنينگ قالحوزلاريندا حوُر- حومسى ياغدايا دوچار بولدولار. بلشويكلرينگ دگماتيك چأره لرى نتيجه­سينده  قاراقومدا آدم بيلن طبيغاتينگ آراسينداقى عاصيرلار بويى باغلانان تجريبه لر كسيلدى. توركمنيستانينگ جمعى ايلاتىنينگ 15% چمه سينى توتان 150 مونگ جان تؤوره گـى توركمن چاروالارينگ ماللارينى اللريندن آلماق بيلن چارواچيليق حوجاليغينى يوق ادمك سياساتى ماركسيستيك اقتصادى دُگماتيزيندان اوغـور آليپ، اولارى قالحوزلارا ديقماغى ماقصات ادينشى يالى، سياسى تايدان توركمن صأحراسىنينگ اركانا دورموشينى يئقماق بيلن اولارى برك سياسى كنترول آستينا سالماقدان اوغور آلياردى.

   1930- نجى يئللاردا توركمن يازيجيلارى عمومان بو تئما (موضوع) بارادا ديل ياريپ بيلمه­يأرديلر،  اولارينگ باسماچيليق- حالق قوزغالانگلارى حاقيندا، ساويت نوقـــــتاى ناظاريندان اوغور آليپ يازماقلارى شبهـه دؤره ديأردى و قورقوليدى.

   توركمن يازيجيلارىنينگ 1934- نجى يئلدا بولوپ گچن بيرينجى قورولتايئندا بردى كربابايف، قاراجا برونوف "باى- كولاك ايدئولوگياسىنينگ وكيللرى" يئنه بير انتك يازيجيلار بولسا "ملتچيليك"، "توركچيليك" ايدئولوگياسىنينگ وكيللرى حؤكمينده بولوغسيز كاغـذلار قارالانديرلار. و شو حيللى شيلتيقلار بيلن كؤپلرى يوق اتديلر. شو سبأپدن 30- نجى يئللارينگ توركمن ساويت ادبياتى آگيتاتسيون- پوپليسيستيكا (تبليغى نشير) ادبياتينا آيلاندى.

   توركمن حالقىنينگ 30- نجى يئللاردا چكن آغير ييتگيلرى دينگه بولار بـيــلن قــوتـارمايار. اول توتها- توتــليقلار، آتها-آتــلـيقــلار 33-1931–نجى يئللاردا توركمنلرينگ آچيق قوزغالانگ-قارشيليقلارى باسيليپ ياتيريلاندان سونگ- دا دوام اتدى و 37- نجى يئللاردا اؤز يوقارى درجه­سينه  باريپ يتدى.

   30- نجى يئلدا توسساغ اديلنلرينگ بيريسى آشغابات معلمچيليك تربيه بريأن تكنيكومينگ معلمى آصلى قــيريم تــاتـار توركلريندن بولان شويك بك تؤره دير. اول 1932- نجى يئلدا توتوليپ 15 يئل ساويت زندان و كونست لاگرلريندا (Consantration lager/ اردوگاه كار اجبارى) اوتوران شويك بك، اؤزىنينگ 1967- نجى يئلدا آنكارادا نشير اتديرن "ولگا قيزيل آقاركن" آدلى كتابيندا شئـيله يازيار:

" يئل 1930. توركمنيستاندا بوتين اوبالاردا حالق توتاليتار ظلمه قارشى آياغا قالدى. اولار اؤز جانلارينى، ماللارينى قوتارماق اوچين ايرانا، آوغانيستانا، قاراقوم چؤللرينه قاچيارلار. شول واقتدا GPO اداراسى 1931- نجى يئلقى قاراقوم قوزغالانينگا ايدئولوگيكى- سياسى يولباشچيليق ادنليكده شبهه- شيلتيق آراپ توركمن اينتلله­ گنتسيا وككيللرينى يآناياردى. قاراقوم قوزغالانگچيلارىنينگ ماصلاحاتيندا قبول اديلن "ملى قاراشسيزليق" و "توركمنيستانينگ آزادليغى" حاقينداقى جارنامانينگ كأبير اينتلله­گنتسيا وكيللرىنينگ يانيندان تاپـيلانديغى باراسيندا پرووكاسيالار (ميچوو بريجى = تحريك اديجى) يالانلار اويدورديلار."

  

    شئـيله شيلتيق بيلن كتابينگ يازيجيسى شويك بك هم 32- نجى يئلينگ مارت آيئندا بير گيجه آشغابادينگ "گوگول" كؤچه سىنينگ GPO اداراسينا چاغيريليپ توتوليار. اونگا "1927- نجى يئلدا توركمنيستاندا ساويت حكومتينه قارشى توركمن ملتچيلريندن عبارات قورلان ياشرين قورامانينگ آغضاسى بولوپسينگ" ديـين گونأ يؤنگكليأر.

پاغـتا مونوكولتوراسى و آچليغـينگ بارها اؤسمگـى

 

     توركمنيستاندا و اورتا آسيانينگ بئيله كى رسپوبليكالاريندا 1930- نجى يئللاردا قالحووز قورولشيغى بيلن بير واقتدا پاغتا مونوكولتوراسى ياغـنى اكرانچيليقدا يكه قاواچا اكمأگه اساسى اورون برمك گيريزيلدى. شول يئللاردا سوواريملى اكين يرلرينده پاغتادان باشغا اكين اكمكليك قاداغان اديلدى. اوزال آرفا، بوغداى، جوؤن اكيلن يرلر، ديزى بوُى آلان مايسالار، غاوين- غارفيز كيمين گؤك اكين يرلر، مركزدن ايبريلن قوللوقچيلار طاراپـيـندان زور بيلن قايتا سوْردورليپ، يرينه قاواچا- پاغـتا اكمأگه مجبور اديلدى.

   اورسيدينگ توركمن پاغـتاسينا بولان ايشدأسى آنگيردان گليأن بيرمسئله دير. اول تزاريزمينگ توركستانى باسيپ آلماغى بيلن بير واقتدا ديـين يالى باشلاندى. گچن عاصرينگ 60- نجى يئللاريندا آمريكادا پاغتا اكينچيليگينده كريزيسيندن(بحرانيندان) آمريكا پاغتاسىنينگ آرقاسيندا اؤسوپ گليأن اورسيدينگ دوقما صناغاتى- دا اولى ضاربا اوچرادى. روس حكومتى تيزليق بيلن اؤز ملى حوجاليغينى شئـيله بير كريزيس قورقوسيندان، عمومان داشارى يورت تأثيريندن، قورقوسيندان، قوتارماق يولونى آغتارماغا باشلادى. باريپ 1880- نجى يئللاردان باشلاپ، توركستاندا آمريكا پاغتاسينى اكديرمك سياساتينا آليپ گليأر. يئلدان- يئلا اولى أديملر بيلن اؤسوپ باريان روس كاپيتاليزمىنينگ بو كولونيال سياساتى، كؤپ واقت گچمزدن توركستانينگ اوبا حوجاليغيندا اؤزىنينگ كؤلگه سينى-اربت تأثيرينى گؤركزيپ باشلايار. بو ياغداى تيز واقتينگ ايچينده توركستان دايخانلارينى توُزدوريپ، روس دوقما صناغاتينا، سويتخوُرلارينا و عملدارلارينا گؤزقارامالى ياغدايا ساليشى يالى، روس حأكميت تؤوه ركلرينده اولى چكيشملره گتيريأر. شئيله ليك بيلن پاغتا مونوكولتوراسيى توركستاندا ساويت حأكميتىنينگ آليپ باران اينگ جناياتلى سياساتينا اؤوريلدى. يرلى ايلاتينگ نأراضيچيليغى گيتديكچه آرتيپ، آچيق چيقيشلارا آيلانيار. توركمنيستانينگ 3 رايونيندا حيوه، تجن و شاغادامدا قوزغالانگ باشلانيار.

   1930- نجى يئللارداقى حالق قوزغالانگلارينگ هم حكومتينگ، هم قالحوز قورولشيغىنينگ اساسيندا پاغتاچيليق سياساتىنينگ و اونونگ اوبا- دايخانلارى توزدوريپ، آچليغا گتيرمگـىنينگ اساسى سبأپ بولانديغينى ايكىاوجسوز آيتسا بولار. ساويت حكومتىنينگ ايلكينجى چأره لريندن بيرى- ده توركمنيستاندا پاغـتا  حوجاليغينى قايتادان ديكلديپ، اونى اورسيدينگ پاغتا- چيگ مال بازاسينا(ميدانينا) آيلانديرماق بولدى. مركز ايلكى بيلن پاغتا اؤنومينى اكتبر انقلابيندان اوزالقى درجه­سينه يتيرممگـى ماقصات اديندى.  بو سياسات اساسيندا كؤپ واقــت گچمزدن اورسيدينگ دوقما صناغاتى بوتين­لـى توركستان پاغتاسينا باغلى بولدى. شول  30- نجى يئللارينگ باشلاريندا حاص دوغروسى 1932- نجى يئلدا اورتا آسيا بيروسىنينگ باشليغى باومنBauman ساويت حكومتىنينگ پاغتا سياساتى حاقيندا شئـيله دييپدير:

  " بيز ينه- ده SSSR- ينگ(شوروىنينگ) پاغتا تايدان، حتى مصر پاغتاسينا قارشى دولى قاراشسيزليغينى اوپجون ادمكليگـى ماقصات ادينيأريس".

   حكومت ايندى اورتا آسيا رسپوبليكالارىنينگ "انترناسيونال بورجى"، " زأحمت بؤلونشيك" ديمك بيلن اؤز ماقصادينى آشيرماقچى. بو سياسات يعنى پاغتا پلانى، سوواريملى اكين يرلرىنينگ گينگلديلمگـى و بار بولان اكين يرلرىنينگ كؤپوسينه پاغتا اكيلمگينى و شو بير واقتدا پاغتانينگ حاصيللىليغينى يوقارى گؤترمكليگـى طالاپ اديأردى. بو شئـيله هم اديلدى. كؤپ رايونلاردا پاغتا مونوكولتوراسى گيريزيلدى، ياغنى پاغتادان باشغا اكين اكمكليك قاداغان اديلدى. بو بولسا اوبا- دايحان ايلاتينى اؤزلرينى آزيق-آوقات، ماللارىنينگ اوت-ايمى اوچين، حتى آوينجاق زاتلار اوچين- ده ساويت ادالارىنينگ الينه قارامالى ياغدايا سالدى. بو 30- نجى يئللاردا گيتديكچه عمومى آچليغا آليپ گلدى.

   دؤرأن اول آغير ياغداى بارادا اورتا آسيا بيروسىنينگ باشليغى باومن 1932- نجى يئلينگ سپتامبرينده شئـيله دييپدير:

  " من گچن يازدا توركمنيستانينگ كركى رايونيندا بولدوم. اينگ بيرينجى نوباتدا اول ير چارواچيليق رايونى حاساپلانيار. اونونگ اوچين بو يرلرينگ اكينى جه ؤون يالى دايحان آزيغينى، مالىنينگ اوت- چؤپـينى اوپجون اديأن كؤپ حاصيللى اكين سوُرتى بيرينجى اورون توتياردى. بو يرلرينگ بيرنأچه رايونلاريندا ايلاتينگ و حوجاليق دورموشيندا شونچا رولى بولان اكينلر دولى آرادان چيقاريليپ، يرينه پاغتا اكيلدى. نتيجه­ده ماللار آچليقدان قيريليپ، قاريپ  و  اورتا دايحانلارينگ ناراضيچيليغى- دا بو حورلوق بيلن بيرليكده آرتيپدير".

   اورتا آسيا بيروسىنينگ كركى رايونلارى باراسيندا ايقرار ادن بو حاقيقاتى پاغتاچيليق مونوكولتوراسى اكينچيليگه مجبور اديلن توركمنيستانينگ بئيله كى رايونلارينا و توتوش اورتا آسيا دگيشلى حاديثادير.

   شول يئللارينگ آغير ياغدايى، ايرانا قاچيپ گچن يموت ييگيدى وفايف، ياش توركستان ژورنالىنينگ 1931- نجى يئلىنينگ 22- نجى نومريندا چاپ بولان حاطيندا يانگسيراپدير. اول اؤز حاطيندا شئـيله يازيپدير:

" 30- نجى حوجاليق يئليندا توركمنيستانينگ پاغتا پلانىنينگ دينگه 28%-ى دولانى اوچين حأضير مونگلرچه آدم توسساغليقـدا ياتير. توركمنيستانينگ چأرجوو رايونلاريندا زورلاپ بوغداى يرلرينى سوْريپ، يرينه پاغتا اكمكچى بولدولار، مونگا دايحانلار راضى بولمان اكين ايشلرينى تاشلاديلار. حكومت آگرونوملارى(اكرانچيليق مهندسلرى) و اوقوچيلار، تراكتور بيلن ديزه چنلى اؤسن آرفا-بوغدايلارى سوريپ تاشلاديلار. عايال- قيزلار، قاررى آدملار باريپ بوغدايى سورمأنگ ديدلر، اوقووچيلار بو ياغدايى گؤريپ ايشه بارماديلار. ارته سى گونى بوغداى يرلرينى سورمأگه بارانلاريندا بيرنأچه عيال گليپ تراكتورينگ اؤنگونده ياتديلار. اما روس آگرونوملارينگ بويروغى بويونچا تراكتورلارى اولارينگ اوستوندن سورديلر، 4 عايال بيلن 2 ياشلى بير اوغلانى تراكتور باسيپ اؤلدوردى. عياللار هم بو آگرونومى آتيپ اؤلدورديلر. موندان سونگ چأرجو دايحانلاريندان كؤپوسى حكومت ظلميندان حواطير اديپ آوغانيستانا گچديلر. بيرنأچه مونگلرى بولسا مارى، بايرامالى، تجن و تاغتايـل رايونلارينا چكيلديلر. ماريدا بوغدايلارى سوريلن دايحانلار پارتيزانليق حركتلره قوشولديلار. شوندان سونگ بوغدايلارى سوريپ، يرينه پاغتا اكمك ايشلرى توغتاديلدى" دييپ، بو ييگيت اؤز حاطينى آياقلايار.

 

     شونليقدا ساويت حكومتى­نينگ اوباا حوجاليغى چالت  دپگينلر بيلن كوللكتيفلاشديرماق و اورتا آسيا رسپوبليكالاريندا پاغتا مونوكولتوراسينى گيريزمك سياساتى، توركمنيستاندا اولى بدبخت چيليغا آليپ گلدى. بو آچليق- قـيتچيليق دينگه 33-1930–نجى يئللار بيلن چأكلنمأن، اول اورشدان اوزالقى هم سونگقى يئللاردا- دا دوام اتدى. دايحانلار، ايلات كؤپچوليگـى اوزاق يئللار بويى آچــليغى- غـيـتـلـيغى باشدان گچيرديلر. بير كيلو اوونينگ يا چؤره گينگ گؤزلگينده رايون و شهر ماغغازينلارىنينگ يولوندا، آغـزيندا سرگزدان بولدولار.

 

 

ايدئولوگيك- سياسى گؤرشينگ ييتيلشمگـى،

توركمن ملى كادرلارينگ يانآلماغى،

كؤپچوليكله­ يين توتها- توتليقلارينگ باشلانماغى و

 توركمن ملى آزادليغى قوراماسى باراسيندا

 

   30- نجى يئللاردا ايدئولوگيك فرونتدا(جبهه­ده)  گؤرشينگ ييتيلشمگـى، "كاپـيتاليستلارينگ غالينديسينا هجومينگ گويچلنديريلمگـى"، "ماركسيستيك ايدئولوگيانى حالقينگ آنگينا، مدنيتينه اورناتماق" ديـيله­ نى اؤزينده آنگلاتدى. مونگا يورتدا سوسياليسم قورلشيغىنينگ يايــــبانگلانيان دؤورينده صنفى گؤرشينگ حاص ييتيلشيأنديگـى باراسيندا استالينينگ يالنگيش تئورياسى اساس بولدى. شونليقدا قالحوز قورولشيغيندا بوليشى يالى، ايندى كؤپچوليكله­ يين ترور چأره لرينگ ييتى اؤجى اساسان يولباشچى كادرلارا، ملى انتلله گنتسيا وكيللرينه قارشى گؤنوكديريلدى. اول توركمنيستانينگ بوتين دورموشينا، توركمن حالقىنينگ باغرينا- دا آغير يارالار سالدى. موندا بيزينگ حالقيميزينگ ملى آيراتينليقلارىنينگ، تاريخى اؤسوشىنينگ حاسابا آلينماق-آ بئيله­ده  دورسون، ترسينه  اونگا  گؤدك أسگرمزچيليك  بيلن يرلى شرطلرى ياغشى بيليأن توركمن كادرلارى باراسيندا اينانمازچيليق، شبهه ادمكليك، يآناماقليق سياساتى گينگدن اوللانيلدى. شول يئللاردا بوتين توركمنلر باسماچيليقدا يا- دا اولارا دويغوداشليق گؤركزنليكده شبهه آستينا آليندى. حتى توتوش توركمن حكومتى، آتابايف، آيتاكوف لار- دا شوندا ياناليپ، سونگرادان يوق اديلديلر.

   1930- نجى يئللارينگ باشيندا يازيجى بردى كربابا و قاراجا برونوف ملتچيليكده عايپلانيپ، ايلكينجى گزه ك توتوليارلار. اولار 2-1 يئل اوتروپ چيقانلاريندان سونگ 1934- نجى يئلدا توركمن يازيجيلارىنينگ 1- نجى قورولتايئندا "توبه" اديپ چيقيش ادملى بولدولار. يازيجيلارينگ شول قورولتايندا اوراز تأچ­ نظروف-  ينگ سؤزيندن و شول يئللاردا چيقان تانقيدى مقالالاريندا اولارينگ بايلارينگ ايدئولوگياسىنينگ وكيللرى، ليبرال- بورژواز و ملتچيليك ايدئولوگياسىنينگ طاراپدارى صفاتيندا يآناليار. شئـيله شيلتيق بيلن بللى توركمن يازيجيسى و جمعيتچيليك ايشگأرى عبدالحكيم  قل محمدوف 1932- نجى يئلدا هلأك بولدى.  باليقچى لاقاملى وفايف ايرانا قاچيپ گيتملى بولدى، يازيجى خدر دريا، گلديف، اسماعيلوف لار يآنالديلار. توركمن ادبى ديلينى، توركمن طايپالارىنينگ شيوه ديلىنينگ اساسيندا اؤسدورمك مسئله­ سينى اؤنگه سوْرن بككه برديف و بئيله­كيلر يوق اديلديلر.

   1933- نجى يئلدا پارتيا و GPO اورگانلارى، "انقلابا قارشى" ديـيلن ملى توپار آتاقـورت چيلارينگ اوستوندن سود آچيار. آشغابات شهر شوراسىنينگ باشليغى بولان آتاقوردينگ توپارى، حأكميتينگ صنفى گؤرش دييلن سياساتينا قارشى چيقيار و اونونگ ملى پرنسيپ بيلن چالشيريلماغينى، قالحوز و ساويت قورولشيغىنينگ توركمنلرينگ ملى رايداشليق دأپ- دسسورلارينا اساسلانماغينى اؤنگه سوريأر.

   30- نجى يئللارينگ باشلاريندا مطبوغاتدا "آتاقورتچيلار" حاقيندا كؤپ شاوخين گؤتريلدى. "توركمنيستانينگ تاريخى بويونچا اوچركلر" ديين آد بيلن اشتنبرگ- ينگ 1934- نجى يئلدا چيقان كتابيندا "آتاقورتچيلار" توپارىنينگ توركمنيستانينگ شرطلرينده حاوپلى حأصيته ايه بولانديغى و اونونگ قالحوز، ساويت قورولشيغينى اوپريلشيغا آليپ گلمگـىنينگ أحتيمال بولانديغينى گؤركزيأر.

   GPO اورگانلارى، توركمن اينتلله گنتسيا وكيللرينى 1931- نجى يئلقى قاراقوم قوزغالانينگا ايدئولوگيك- سياسى يولباشچيليق ادنليكده يآناپ، توتها- توليق گچيريأردى. قاراقوم قوزغالانگچيلارىنينگ يوقارى ماصلاحاتيندا "توركمنيستانينگ آزادليغى، ملى قاراشسيزليغى" حاقيندا قبول اديلن جارنامانينگ كأبير روشنفكر وكيللرىنينگ يانيندان تاپـيلانديغى باراسيندا پرووكاسيونلار اويوشدورياردى. اولارينگ اوستوندن سود پروسسلارى گچيريليأردى. اونونگ ايركى قوربانلاريندان بيرى- ده 1933- نجى يئلدا آشغاباتدا سود اديليپ آتووا حؤكوم اديلن توركمنيستان يوقارى سودونينگ 4 ايشگارى، 4 توركمن ييگيدى نپس اوغلى آشيرحوجا، بايرام اوغلى حداى­نظر،  رجب اوغلى حداى­ نظر و سليم اوغلى عبدى شكور  بولدى. بو بارادا 1933- نجى يئلدا چيقان توركمن مطبوغاتى و ياش توركستان ژورنالىنينگ  43،44- نجى نومرلارى خبر بريپدير. 

   حكومتينگ يئنه بير عايپلانلارىنينگ "ايرانا چيقجاق سرحتده اله دوشوپ اؤزينى اؤلدورن!" قول محمدوف بيلن 1932- نجى يئلدا انقلابا قارشى حركتلرى يوزيندن حكم اديلن مراد اوغلى دريا و آتاقورت اوقوللارى و توركمنيستانداقى يئنه باشغا انقلابا قارشى قورامالارينگ باشليقلارى بيلن اؤزآرا قاتناشيقدا و حيذماتداشليقدا بولانديقلارى اساسيندا اولارينگ ياغـنى نپسوف بيلن بئيله كى  اوچوسىنينگ "حركتلرىنينگ ايشچى- دايحان حكومتينى قاوشاتماغا و يئقماغا بولان ماقصادى اوچين آدم يئغنانديقلارى گؤركزيليپدير.

   گينگ مؤچبرده حالق قاتناشيقلارينا قارشى گؤنوكديريلن بو ترور چأره­لريندن  سونگ   34-1933– نجى يئللاردا پارتيانينگ ايچينده آراسسالاييش- ترور ايشى باشلاندى. 36-1933–نجى يئللاردا پارتيا دكومنتلرينى بارلاماق و پارتيا بليط لرينى(كيمليك كارتى) چالشيرماق بهاناسى بيلن پارتيا حاطاريندان كؤپ سانلى آغضالار چيقاريلدى بو ايش سونگ اولارينگ باشلارينا  يتمأگه زمين حأضيرلدى. بو چأره- لر  37- نجى يئللاردا كؤپچوليكله­يين ترور بيلن اؤز يوقارى درجه­سينه باريپ يتدى شول يئللاردا يوق اديلن توركمن پارتيا و دؤولت ايشگأرلريندن هيچ بولمانيندا اينگ گؤرنوكلىلرىنينگ آدلارى حتى استالينگ شخصيت كولتى (كيش شخصيت) فاش اديلندن 10 يئل سونگرا 1965- نجى يئلدا آشغاباتدا روس ديلينده نشير اديلن "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ تاريخى بارادا اوچرك" آدلى كتابيندا هم بريلمأندير.

   1935- نجى يئلينگ مارت آيئنا چنلى  2907 آدم پارتيادان چيقاريليار. مركزى كميته نينگ 35- نجى يئلينگ ماى آيئندا آلان تأزه قرارى بويونچا گچيريلن "قايتالايئن بارلاغـدا" توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ جمعى 8624 آغضا و كانديدلاريندان 992 آدم پارتيادان چيقاريليار.

   1934- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا بولوپ گچن توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ 6- نجى قورولتايئندا 2- نجى بأش يئلليق پلانينگ پرايكتى بيلن پارتيا حاطاريندا آراسسالايئش ايشى گچيرمك، ملتچيلر بيلن گؤرش آليپ بارماق باردا كؤپ سؤز بولدى. قورولتايدا اساسى چيقيش ادن، توركمنلرينگ آراسيندا ييگره نيلن، توركمنيستان كمونيست پارتيانينگ بيرينجى سكره تارى پـوپـوك  Popok بولدى. شئيله- ده آتابايف، چارى  ولـله كوف  هم داكلات اتدى. پوپوك سؤزينده " توركمن آزادليغى" آدلى ملى قوراما 57 آدمينگ آغضا بولوپ گيرنديگينى، شولاردان 40 آدمينگ پارتيا، حتى بيريسىنينگ كامسامول (كامونيست پارتيانينگ ياشلارى اؤزينده توپلايان قوراماسى) آغضاسى بولانديغى و قالان 16- سىنينگ پارتيا آغضالاريندان دأللردن عباراتديغينى گؤركزدى. توسساغ اديلن توركمن آزادليغى آغضالاريندان بيرى سوراغ واقتيندا شئـيله ديـينميش: " بو قوراما ياشلارى ملى روخدا تربيه­لمك و ملى  روخلى كادرلارى تاييارلاماق اوغروندا ايش آليپ باردى". بو ماغلومات "توركمنسكايا ايسكرا" قازياتينگ 1934- نجى يئلىنينگ 16- نجى يانوار سانيندا پوپوغينگ داكلادى بيلن بيله­ليكده گؤركزيليپدير.

 

«توركمن آزادليغى» قوراماسى حاقيندا

   30- نجى يئللاردا توسساغ اديليپ، يوق اديلن توركمن وكيللرينى "توركمن آزادليغى" ديـيلن يرآستى ملتچى قوراما آغضا بولانى يا- دا شول قوراما دويغوداشليق اديپ اونى قولداپ گلنديكده عايپلاديلار. بو يرده اوزالى بيلن عمومان توركمن آزادليغى آدلى بير ملى قوراما بولدوميقا، يا- دا شول يئللار توركمن ملى وكيللرينى ياناپ يوق ادمك اوچين چكيستلرينگ (حاوپسوزليق قوللوغينگ گيزلى آژانلارى=جاسوسلارى) اويلانيپ چيقاران پروكاسياسيندان بيرى دألميقا؟ ديين سوراغ گليپ چيقيار. 

   بو بارادا پروفسور غايپ نپس­اوف "دميرغازيق توركمنيستاندا ساويت قورولشيغىنينگ ينگيشى" آدلى كتابيندا آز- كم ماغلومات بريأر. نپسوف- ينگ اؤزىنينگ- ده ايزارلانماغينا سبأپ بولان شول ايشينده 1931- نجى يئل توركمنيستانينگ و خوارزمينگ دورلى رايونلاريندا دورلى ملتلرينگ و تيره- طايپالارينگ وكيللرىنينگ قاراقومدا اؤزآرا بيرلشيپ، ايشچى- دايحان حأكميتينه قارشى قوزغالانگ گؤترنديكلرينى، قوزغالانگچيلارينگ يوقارى ماصلاحاتيندا بير جارناما قبول اديلنديگينى يازيار.

   GPO اورگانلارى 1931- نجى يئلدا قاراقوم حالق قوزغالانينگـىنينگ يوقارى ماصلاحاتى طاراپـيندان قبول اديلن "توركمن آزادليغى" جارناماسىنينگ توركمن يولباشچيلارىنينگ هم روشنفكرلرىنينگ يانيندا تاپـيلانديغى باراسيندا پرووكاتسيالار اويوشدوريپ، توتها- توتليقلار گچيريأر. "توركمن آزادليغى" آدلى ملتچى قوراما ديـيلن باراداقى مسئله شوندان سونگقى يئللاردا- دا قآلمايار.

   توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ 1934- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا گچيريلن 6- نجى قورولتايئندا ادن چيقيشيندا پارتيانينگ مركزى كميته سىنينگ بيرينجى سكره تارى پوپوك "ملتچى، انقلابا قارشى" ديـيلن توپارا قارشى گؤرش حاقيندا سؤز سؤزلأپ، حامانا تأزه قورولان و توركمنيستانى اورسيتدن بؤلوپ آيرماق بيلن قاراشسيز ملى دؤولت قورماقليغى ماقصات اديپ قويان "توركمن آزادليغى" ديـيلن انقلابا قارشى قورامانينگ اوستونه كؤپ دوريپ گچيأر. پوپوكينگ چيقيشيندا آيديليشى بويونچا "توركمن آزادليغى" قورامانينگ جمعى 57 آغضاسى بولوپ، شولاردان 40 آدم كمونيست پارتيانينگ حاطاريندا دوران، قالان 16- سى پارتيا آغضا بولماديق آدملاردان عبارات بولانميش.

     بو يرده پوپوكينگ داكلاديندا اونسى اؤزينه چكيأن بيرزات هم، "توركمن آزادليغى" قوراما آغضا جمعى 57 آدمدان كؤپچوليگـى ياغنى 40 آدمينگ كمونيستلاردان دورانديغيدير. بو ايسم نأمه دن  خبر بريأر؟ اول، شول يئللاردا ساويت حكومتىنينگ توركمنيستانداقى ادن-اتديكلرىنينگ، توركمن كمونيستلارىنينگدا گؤزينى آچانديغيندان، پارتيانينگ ملى سياساتينا اينانجينگ قاچماغيندان خبر بريأر.

   توركمن آزادليغى قوراماسى باراداقى مسئله 1937- نجى يئللاردا كؤپ توركمن پارتيا و شورا يولباشچيلارىنينگ و توركمن اينتلله گنتسيانينگ شبهه آستينا آلينماغينا، يآنالماغينا و يوق اديلمكلرينه بير سبأپ بولدى. مثال اوچين توركمنيستانينگ ايلكينجى يئللاريندا مدنى قورولشيق و ايدئولوگيك مسئله لرى بويونچا كؤپ چيقيش ادن، يوق اديلمزيندن اوزال توركمنيستان حكومتىنينگ باشليغىنينگ اورونباسارى بولوپ ايشلأن قـربان صأحتوف 1937- نجى يئلينگ 26- نجى فوراليندا "توركمنسكايا ايسكرا" قازياتيندا چيقان "حالق دوشمانلارى، انقلابا قارشى ملتچيلرى يوق ادملى" سؤزباشلى مقالاسيندا يئنه شول "توركمن آزادليغى" قوراماسىنينگ ايشى اوستونده دوريپ گچيأر. صأحتوف "توركمن آزادليغى" قوراماسىنينگ اؤز اؤنگونده قويان ماقصاتلارينا دوريپ گچمك بيلن، شول قوراما آغضا بولان شامـرادوف و پولاد آتايف لارينگ سوراغدا آيدان سؤزلريندن بؤلكلر گتيريأر:

" بيزينگ ماقصاديميز سايوزينگ حاطارينا گيريأن أهلى تورك- تاتار حالقلارينى بيرلشديرمك بيلن اولارينگ حوكمان شوروى حاطاريندان بؤلونيپ آيريلماغينى و اؤزباشداق بورژواز دؤولتينى قورماغينى قازانماقدان عباراتدى".

پولاد آتايف: " بو ماقصادا يتمك اوچين بيزينگ قوراماميز ايكى يول بيلن ايش آليپ باردى: بيرينجيدن داشاردان اؤزينه ياران و كمك گؤزلدى، ايكينجيدن يوردينگ ايچينده تأزه گويچلرى قوراما يئغناماقدان عبارات بولدى".

   شوندان سونگ قوربان صأحتوف شول 37- نجى يئللاردا- دا توركمن استيودنتلرىنينگ آراسيندا بير ياشرين قورامانينگ يوزه چيقاريلانديغينى تاصصيقلاپ شئـيله يازيار:

" حودايبرديف آدلى بير استيودنت ساويت حكومتى طاراپـيندان قاداغان اديلن "تروتسكىنينگ 1905- نجى يئل" آدلى كتابينى، لنين- ينگ  اثرلرىنينگ آراسينا اصولليق بيلن ديكيپ قويوپدير. تروتسكى اؤزىنينگ شول اثرينده لنين- ينگ انقلاب باراسينداقى گؤزقارايشلارينى و حركتينى انترناسيوناليسم و سوسياليستيك انقلابا قارشى بوُزغونچيليق دييپ تانقيت اديأر".

 

    صأحتوف:" استيودنتلردن يئنه بيريسىنينگ سيز ماركسيسم كلاسيكلاريندان حايسى اثرى اوقيدينگيز دييپ بريلن سوراغا "منينگ گؤرشيمى" اوقيديم دييپ هيتلرينگ كتابينى سالغى بريأر" دييپ يازيار.

   بو بلكى- ده GPO، NKVD [حالق كنترول اورگانى، ك گ ب- نينگ اوزالقى آدلارى] اورگانلارىنينگ باشينا گيدن يئللاريندا توسلاپ تاپان نوباتداقى پرووكاسيالاريدير. توركمنيستاندا توركمن ملى روشنفكرلرى باراسيندا سياسى ترور گچيرمك اوچين بير اساس بولوپ حيذمات اتدى. مونى پارتيا آرشيولارينى آغتاريپ آنيقلاماق ممكين. شول آنيق بولانا چنلى قوى، "توركمن آزادليغى" آدلى بير ملتچى قوراما يا- دا پارتيا بولوپدير دييپ قبول اديلينگ. و اونى اؤز اؤنگونده توركمنيستانى شورويدن بؤلوپ آيريلماغينى و اؤزباشداق بير دؤولت بولوپ، اؤز اقبالينا اؤزى حوُجايـين بولماغينى ماقصات اديپ قويانديغينى ايلرى سوره­ يلينگ.

   ايسم شوروىنينگ حاطاريندان بؤلونيپ آيريلماق حقوقينىنينگ اونگا بيرلشن رسپوبليكالارىنينگ اساسى قانونلاريندا ايقرار اديلنديگينى اولارينگ اؤز ايغتيارليليغىنينگ آيدينگ عالاماتى دألمى؟ حوت استالينينگ اؤزى 1936- نجى يئلقى شوروىنينگ تأزه اساسى قانونىنينگ پرايكتى حاقيندا ادن چيقيشيندا بوتين جمهورىلارينگ بير اساسى شرطىنينگ اونونگ حايسام بولسا بير داشارى يورت بيلن آراچأكدشليكده بولماليديغينى، چونكى شونسيز شوروىنينگ حاطاريندان بؤلونيپ آيريليپ بيلمه­جكدديگينى گؤركزمأنديمى؟.

 

 

   توركمنيستانينگ عليملار آكادمياسىنينگ «حابارلارى» آدلى علمى نشرىنينگ گومانيتار تاپغيرىنينگ 1990- نجى يئلينگ 9- نجى سانيندا توركمنيستانينگ عليملار آكادمياسىنينگ «شاجا باتيروف» آدينداقى تاريخ اينيستيتوتىنينگ ايشگأرى I.Ivanchenka «توركمن آزاتليغى- ميفلشديرمأنينگ (افسانه لاشديرمانينگ) بدبختچيليقلى سونگـى» آدلى SSSR ك گ ب- سىنينگ SSSR كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ يانينداقى ماركسيسم- لنينيسم اينيستيتوتىنينگ توركمنيستان بؤلومىنينگ آرشيو ماترياللارى اساسيندا يازان مقالاسى يرلشديريليپدير. اوندا شئيله دييليأر:

« چكيپ- چيداردان آغير، بدبختچيليقلى 30- نجى يئللار.. . استالين رژيمىنينگ اؤز حالقىنينگ قارشيسينا عاقيلدان داشارى رپره سسيالار(تصفيه خونين) گچيرن دؤورى. بو نألت سينگميش يئللار باراداقى ماغلوماتلار بارها گينگ و ايمنديريجى حأصيته ايه بولوپ باريار. دورلى رگيونلاردا كؤپ زاتلارينگ اوستى آچيلسا- دا، اول هنيز همه سى دأل. مركزى آسيادا استالينچيليق رپره سسيو آپاراتينگ ادن اتميشلرى دوغروسينداقى ماغلوماتلار چأكلى هم اوْزلم- ساپلام. 30- نجى يئللاردا توركمنيستاندا "توركمن آزاتليغى" آدى بيلن توسلانيپ تاپـيلان واقعالار دوغروسيندا بؤلكله يين هم بولسا، گوررونگ اديپ، شول ماغلومات بوشلوغينى بللى بير درجه ده دولدورماغا سينانشايلينگ.

   30- نجى يئللاردا مسكوده ايچ آليلارى يوزه چيقارماق بويونچا گچيريلن سود ايشلرىنينگ عمومى روحى يؤره لگه لرينگ تأثيرى آستيندا توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغى(NKVD) "توركمن آزاتليغى" آدى آستيندا گيزلينليكده جناياتچيليقلى ايشلر آليپ باريان انقلابه قارشى بورژواز- ملتچى قوراماسينا، " حالق دوشمانلارينا" قارشى 1937- نجى يئلدا گينگ مؤچبرلرده گؤره شه گيريشدى. توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغىنينگ فكريچه، رسپوبليكانينگ دورلى يرلرينده: چأرجوده، كركيده، ماريدا، داش حاويزدا، تجنده، شاقادامدا، و بئيله كى اطراپدير اوبالاردا قورامانينگ گينگ شاخالى بؤلوملرى بولوپدير. قورامانينگ وظيفه سى و ماقصادى ساويت حأكميتينى يئقماقدان عبارت. كاپيتاليستك دؤولتلرينگ چاق اديليأن هجوملرىنينگ اؤنگ يانيندا، قوراما آچيق چيقيشلارا باشلامالى.

   هجوم اديلجك شول نأبللى گونه قاراشيان "توركمن آزاتليقچيلارى" گيزلين تاييارليق ايشلرينى آليپ باريارلار. چوزجاق پتانسيال دؤولتلر، داشارى يورتلارداقى ملتچى مركزلر، SSSR- نينگ بئيله كى رسپوبليكالارينداقى ملتچى قورامالار بيلن آراقاتناشيغى يولا قويوپديرلار. اما بو توسلامادا گتيريليأن شول يولا قويوليان آراقاتناشيقلارينگ يكجه سينى- ده يوزه چيقارماق، ثبوت اتمك باشارتماندير. بورنى اتينگكى يالى دويغور حاساپلانيان ده دكتيفلر(كارآگاه/آژانلار) نأچه جان چكسه لر- ده، بئيله كى سايوز و آوتونوم رسپوبليكالارداقى ملتچى قورامالار بيلن آراداقى بآغلانشديريجى ساپاغى تاپيپ بيلمأندير.

   يؤنه مونگا قارامازدان: "توركمن آزاتليغى" ديـين قوراما بار. اول رسپوبليكان دورموشىنينگ سوسيال، اقتصادى و مدنى اوغورلاريندا ايش آليپ باريار" ديـين برك قراره گلنيپدير. قوراما قوزغالانگچى توپارلارى دؤرتمك بويونچا آليپ باريار. "توركمن آزاتليغى" قوراماسى حالقى ساويت حأكميتىنينگ قارشيسينا آياغا قالديرماق ماقصادى بيلن آنتى ساويت پروپاگانداسينى آليپ باريار، توركمن حالقينى يورتدان گؤچيپ گيتمأگه ايرماق اوچين پارتيانينگ سياساتينى يوييار. بو بولسا اميگراتسيا/ بوسغونليغا گيدنلرى شوروىنينگ قارشيسينا اولانماقدا قونگشى دؤولتلره كمكدير.

   بو توسلانيپ تاپيلان ايشه حاص آنيغراق گؤز يتيرمك اوچين بيرآز ايزا دولانايلينگ.

   توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغىنينگ حاطاريندا 20 يئل ايشلأنديگـى اوچين L.I.Burkin- ى سيلاغا حؤدوْرله يأن حأصيت نامادان پارچا:

 يوقارى هـوْنأرلى سولچى(دادستان)، "توركمن آزاتليغى" ملتچى انقلابه قارشى قورامانى فاش اتمگـى ايشلأپ دوْزيجيلرينگ يولباشچيسى. أهلى اولى درنگوو ايشلرينه، شول ساندا 1937- نجى يئلدا "توركمن آزاتليغينى" فاش اتمأگه قاتناشدى".

(SSSR ك گ ب سىنينگ مركزى آرشيويندن)

  اينه 1956- نجى يئلينگ اكتبرينده اونونگ اؤزىنينگ رپره سسيا اديلنلرى آقلايئش كاميسياسينا برن دوشونديرشيندن:

  من 1926- نجى يئلينگ ژانويه آيئندان 1939- نجى يئلينگ فورالينا چنلى توركمنيستانينگ حاوپسوزليق اورگانلاريندا ايشله ديم. " توركمن آزاتليغى" ديين گيزلين ملتچى توپارينگ حركت اديأنديگينى اشيتديم. يؤنه بو قورامانينگ بآرديغينا شاياتليق اديأن دليلى هيچ حاچان گؤرمه ديم"

(SSSR ك گ ب سىنينگ مركزى آرشيويندن)

 

   38-1937– نجى يئللاردا توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغيندا قوللوقدا بولوپ، سونگ ديرى قالان اؤنگكى ايشگأرلرينگ- ده انچمه سى يانگقى يالى دوشونديريشلر بريپدير.

  

  "توركمن آزاتليغى" ديين قوراما حاقيقاتدان- دا بولوپمى؟ ساويت حأكميتىنينگ ايلكينجى يئللارى هر حيلى انقلابه قارشى پادشاه توپارلارى بولوپدير. شو قورامانينگ هم بولان بولماغى ممكين. شو يرده بير مسئله، اونسى اوْزينه چكيأر.

   شول يئللار توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغىنينگ دآر تؤوه ركلرينده- ده "توركمن آزاتليغىنينگ" ماقصاتلارى و وظيفه لرى بارداقى گوررونگلر، اونونگ بارليغىاينامسيزليق دؤره ديپدير. بو قورامانى توسلانلار اؤته گيتديمىكألر؟ اگر شئيله قوراما دوغوردان- دا بار بولسا، بئيله اولى ماقصاتلارينى، آليپ باريان توتوملى ايشلرينى ايل گؤزيندن ياشرين ساقلاپ بيلجك دألدى.

   "توركمن آزاتليغينى" توسلاپ تاپانلارينگ فكريچه، قورامانينگ دوْيبونده يرلى ايلاتدان بولان مونگلرچه قوللوقچى، ايشچى- قالحوزچى، اينتلله گنتسيا وكيللرى دورياردى. شول پيراميدانينگ(هرم) دپه سينده بولسا يرلى ملتدن بولان مركزى كميته نينگ اداراسيندان يولباشچى باردى.

   توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغىنينگ اوتاغلاريندا بو قورامانى توسلاپ تاپيجيلار شول واقتقى رسپوبليكان حأكميتينگ ايلكينجى نوسغاسى "توركمن آزاتليغيندا" بار ديمكدن هم قايتماديلار. نتيجه ده، شول واقتقى رسپوبليكانينگ پارتيا و ساويت اورگانلارينداقى توركمنيستان س س ر- نينگ حالق كاميسسارلار ساوتىنينگ(شوراسىنينگ) باشليغى قايغيسيز آتابايف، مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى نديرباى آيتاكوف، توركمنيستان كمونيستيك(بلشويك) پارتيانينگ مركزى كميته سىنينگ بيرينجى سكره تارى آننامحمدوف، كميته نينگ سكره تارلاريندان حالميرات صأحتميرادوف، چارى وللكوف، كميسسارلار ساوتىنينگ باشليغىنينگ اورونباسارى صحت اوف، توركمنيستانينگ ماغاريف حالق كاميسسارى د. محمدوف و باشغا- دا كؤپ سانلى گؤرنيكلى پارتيا، ساويت و جمعيتچيليك ايشگأرلرى "توركمن آزاتليغىنينگ" اؤزه نينى دوْزيأر" دييلدى. اولارينگ همه سى 1937- نجى يئلدا وظيفه لريندن بوشاديليپ، ايزيندان توسساغ اديلدى. البته، ملتچى قوراما آغضا حؤكمينده اولار پارتيا حاطاريندان چيقاريليپ، "حالق دوشمانى" ايغلان اديلدى.

   باشدا بولارينگ هيچ بيرى- ده يوْكلنيأن گونأنى بويون آلمادى. فيزيكى و روحى غيناغا مجبور اديليپ، كمسيتملره و غينانامالارا چيدامان "آغير جنايت ادينديكلنرينى" بويون آلمالى بوليارلار.

   رحمسيز استالينچيليق رژيمينگ ادن-اتديليكلرينه قارشى چيقان گويچلر، آيرى-آيريليقدا اؤزباشينا يوزه چيقديميقا ديين سوراغ آرا گليأر. حاوا، آيرى-آيرى آدملار حتى ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغىنينگ ايچينده- ده بولوپدير. شولارينگ آراسيندا توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارى L. Zeverov بار. اول ايش يوْزينده قانونلارينگ بوزولماغينا قارشى باريلشيقسيز پازيسيا ايه لأپدير.

   1937- نجى يئلينگ باشيندا گينگ ايدئولوگيك پروپاگاندا كامپانياسى يايبانگلانيار. آد بريليشى يالى تروتسكچى مركزلرينه گچيريلن سود پروسسلرىنينگ جمع لرينه باغيشلانان ايشچى- دايحانلارينگ آچيق يئغناقلارى گچيريليأر. اونونگ ايز يانيندان پارتيانينگ مركزى كميته سىنينگ 1937- نجى يئلينگ فورال- مارس پله نومىنينگ قرارلارينى ماصلاحاتلاشيان ايدئولوگيك آليپ گؤترملر، قوح توروزمالار گينگ گريم آليپ، اساسى حالق دوشمانلارىنينگ، تروتسكچى انقلابه قارشىلارينگ و ملتچى المنتلرىنينگ غالينديلارىنينگ قارشيسينا كمونيستلرينگ و زأحمتكشلرينگ چكيلمگينه بريليأر.

   ايچرى ايشلر حالق كاميسساريندا گچن رسپوبليكان آكتيف- ينگ ماصلاحاتيندا چيقيش ادنلر. "توركمن آزاتليغينا" قارشى قاضاپلى گؤرش آليپ بارماق چاغيريشينى اؤنگه سورنلرينده، Zverov آويلى/ آجى گوْلوپ، اولارينگ سؤزلرينه اينامسيزليق بيلديريپدير.

   اونونگ بو حركتلرى سونگوندان "ملى انقلابه قارشى حالق كاميسسارليغىنينگ گؤره شينى توغتادانليقدا" آنيق ثبوت ناما حؤكمينده اولانيليپ، باغتىنينگ غارالماغينا گتيريپدير.

   Y.Zverov هم بئيله كى چكيستلر يالى اؤز دؤورىنينگ آدمى بولوپدير. اول توتوش يورتدا بولشى يالى رسپوبليكادا باشلانان كؤپچوليكله يين رپره سيالار باغتى يوق اديجى آپارتدا-ايچرى ايشلر حالق كاميسسارليغينا يولباشچيليق اديپدير.

   1937- نجى يئلينگ ژوئن آيئندا نديرباى آيتاكوف، ك. صأحتوف، اوراز تأچ نظروف توسساغ اديلن سونگ، دوزگون- ترتيبى برك برجاى اديأن كمونيست حؤكمينده Zverov " ملى انقلابا قارشى و حالق دوشمانلارينى" فاش اتمك بيلن چيقيش اديپدير.

   شول يئلينگ آگوست آيئندا، چيقشدان بير آى گچر- گچمز حالق كاميسسارى وظيفه سيندن بوشاديليپ، مسكوه چاغيريليار و توسساغ آستينا آلينيار. ايزيندان سود(دادگاه) اديليپ، آتيليار. 1957- نجى يئلدا آقلانيار(بىگناه ديگـى آيديليار).

   1937- نجى يئلينگ آگوستيندا اوراز تأچ نظروف توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارى وظيفه سينه بلله نن سونگ، قوراماچيليقلى گيزلين انقلابه قارشى توپارى تاپماق، اولارى يوْزه چيقارماق اوچين ايشينگ بيرينجى تاپغيرى باشلانيار.

   اؤنگونده تاييارلانان اوپراتيف- درنگوو توپارى، گركلى آدملارى توتماق اوچين رسپوبليكانينگ أهلى يرلرينه بيردن دؤكوليأر. بو توپارا كركيده Balanda، داش حاويز اوكراغيندا Slesarenko، شاقادام توپار رايونلاريندا Dimentaman آشغاباتدا Gulyak و باشغالار يولباشچيليق اديپدير.

   بو توپارلارينگ الينه اؤنگكى كولاكلارينگ(بايلارينگ)، سؤوديگأرلرينگ، آنتى ساويت آگيتاتسياسينى و پروپاگانداسينى يؤره ديأنلرينگ سونگى بيلن آتوو بريلجكلرى بير آيرى، زندانلارا ديقيلجاقلارى، اؤنگوندن آيرى تاييارلانان سآناولار بريليپدير. اديل سووش ميدانلارينداقى يالى، شول اطراپلاردان توتها- توتليق اوپراتسيانينگ(عملياتينگ) گيديشى بارادا راپورتلار قاوشوپ دورياردى. مثال اوچين: "توركمن آزاتليغى" انقلابه قارشى قورامانينگ آغضاسى حؤكمينده رايون بويونچا 69 آدم توتولدى. اولاردان 34- سىنينگ درنگوو ايشلرى تماملاندى، 26- سى توسساغليقدا ساقلانيار"- دييپ، فاراپ اطراپ بؤلومىنينگ باشليغى ياروسلاويتسوف خبر بريپدير.

   1937- نجى يئلينگ اكتبر آيىنينگ باشلاريندا "توركمن آزاتليغى" ديين ايش بويونچا 300 قاوراق آدم توتوليار. يالان تهمتلر بيلن اؤنگكى كولاكلارينگ، سؤوديگأرلرينگ يوْزلرچه سى گؤزه نكدن باقديريلدى.

   آغـزالان آدملارينگ همه سى توتولماق، درنگوو، ايزيندان تورمه توسساغليغينا حكم اديلمك پروسسه سينى گچيريأرلر.

   اما مونگا قارامازدان، نوامبر آيئندا آشغابادا گلن SSSR ايچرى ايشلر حالق كميسرىنينگ اورونباسارى، دؤولت حاوپسوزليغىنينگ ايكينجى درجه لى كاميسارى Belskiy ايچالى بوزيجى باندالارى يوق اتمكده ايشلرينگ دپگىنينگ حايالديغى اوچين نأگيله بولوپ: "يولباشچيلارينگ گؤركزمه سى اساسيندا آيرى-آيرى توسساغلارا فيزيكى تأثير اتملى(غينامالى) ديين گؤركزمه بريأر. اول مسئلأنى شئيله قوييار:

   «بيزينگ Klmmunis لريميزى فاشيستلار زنداندا پارالايارلار، اگر دوشمانينگ تمه گينه قاقماق اوچين گره ك بولسا هيچ زاتدان قايتماريس».

(SSSR ك گ ب- سىنينگ مركزى آرشيوىنينگ ماترياللاريندان)

 

   شئيله گؤركزمه دن اوغـور آلان اورگانينگ كؤپ سانلى ايشگأرى جنايت- درنگوو ايشلرىنينگ يؤنه كى فورمالليقلارينى- دا ساقلامان، اونى(غينامانى) دورموشا گچريپ باشلايارلار. توسساغ اديليأنچأ، TSSR حالق كاميسسارليغىنينگ يانينداقى صونغات ايشلرى بويونچا بؤلومه باشليقليق ادن Firisov- ينگ يوقارى ادارالارا يازان عارضاسى- دا بو ياغدايى آيدينگ گؤركزيأر:

  «ايلينگ بوينونا حايسيدير بير ايده يانى آسجاق بوليان حأكميتدأكى بو آدملار هيچ بير زاتدان قايتجاق دأللر. سياسى دنكيشوت ليغا غرق بولان بو آدملارينگ اؤنگونده حاقيقاتى قوراجاق بولماق- اؤلوم بيلن اويون اتمك. اله دوشـنلر دويپدن قاتناشيغى بولماسا- دا، "حالق دوشمانى" ديـين آدى گؤته ريپ، قبره گيره رلر»

    دييپ، فيرسوف عارضاسيندا يازيار.

   ايسلنديك آدمدان جنايتچى ياساماغا اوسسات TSSR ايچرى ايشلر حالق كاميسسارىنينگ ايشگأرلرى اينگ يؤنه كى ايشچيلردن، هنرمندلردن، قالحوزچيلاردان باشلاپ، جوغاپكأر پارتيا- ساويت، حوجاليق و حاربى يولباشچيلارا چنلى بىگناه آدملارا جنايتى بويون آلديريپديرلار. شول دوزخينگ يولونى ساويت حالق كاميته تينگ باشليغى قايغيسيز آتابايف، TSSR مركزى اجرائيه كميته تينگ باشليغى نديرباى آيتاكوف، توركمنيستان كمونيست پارتيانينگ مركزى كميته سىنينگ سكره تارى آننامحمدوف، ح.صأحتميرادوف، چ. ولـله كوف و باشغا- دا كؤپ سانلى بىگناه بنده لر گچيپدير.

   پارتيانينگ و ايچرى ايشلر حالق كاميسسارينگ Yejov-Berya چى يولباشچيلارينگ(استالين- ينگ باريپ ياتان جلادلارى- گ) آديندان گؤركزمه آلان يرلى سوْلچيلر(بازجو) بويون آلديرمانينگ اينگ آغير هم آيليغانچ اصوللارينى توسساغلارينگ قارشيسينا اولانيپ باشلايارلار. درنگوودأكى بو تأزه ليك قارشيليغا دوچار بولمانسونگ، توسلانيپ تاپيلان گنألرى بويون آلديرماق ايشى چالتلانديريپدير. ايچرى ايشلر حالق كاميسسارىنينگ اوكروغ(حوزه) ايشگأرلرىنينگ بيرى Sarichev شئيله شاياتليق گچيأر:

  « بو بيز اوچين تأزه ليكدى. حالق دوشمانلارينا قارشى گؤرشده بو سريشدأنينگ ضرورديغينا دوشنوپ، اونى اولى قاناحاتلانما بيلن قبول اتديك»

(SSSR ك گ ب سىنينگ مركزى آرشيوندان)

 

   جلادينگ گؤميك هم خائن قاناحاتلانما دويغوسى! آدملارى غيناماغا، اوروپ- يتچمأگه رسمى پآتا بريلمگـى استالينچيليق رژيمينگ فدالارىنينگ تنينده مونگلرچه گزه ك آويلى ايزلار غآلديردى.

   TSSR- ينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارىنينگ جايئندا، شاياتلارينگ تاصصيقلامالارينا گؤرأ، گيجه لرينه غيقيليق- غالماغال، آخى- ناله اشديليأر اكن.

«بئيله ياغداى ايشگأرلرينگ اؤزلرينى- ده وجدان تايدان كمسيديپ، دپه سيندن باشياردى. اما ايشده دوزگون شئيله دى: توسساغ اديلنلره فيزيكى گويچ اولانماق متديندان پئيدالانيان سولچى قاوى ايشگأر حاساپلانياردى. درنگووينگ أهلى فورمالليقلارينى ساقلاپ، قاعده لى درنگوو ايشلرينى آليپ باريان سوْلچى ياراماز ايشگأردى. اول دوشمانا رحمدارليق ادن حاساپلانياردى»

(SSSR ك گ ب- سىنينگ م.آرشيو مارياللاريندان)

- دييپ، شول آدى آغزالان ساريچف بويون آليپدير. ÇKA، OGPO، NKVD- نينگ 20 يئلليغينى بللمأگه و گچيرمأگه گؤريليأن تاييارليقلار توركمنيستانداقى ادن-اتديليكلر و رپره سسيالار اوچين سيلاغ آلماغا اؤزبولوشلى ايترگـى بولدى.

« بىقانونچيليغى قورنان و اونى يولا سالان كؤپ آدملار، اوزالى بيلن "توركمن آزاتليغى" ديين ايشى توسلاپ تاپان Balanda، Didenko، Danilov، O.ªihmuradov (اوراز شيخ مرادف، حأضيركى بوريس شيخ مرادوفينگ دأده سى/قاقاسى- گ)، Nurayev و باشغالار رسپوبليكان و سايوز سيلاغلارينا مناسيپ بولوپ، اوردنلر(مدال لر)، حورمات حاطلارى، قيممات بهالى ساوغاتلار هم "قاوى ايشگأر" ديين آدلار آلديلار»

(SSKP نينگ يانينداقى ماركسيسم- لنينسيم اينيستيتوتىنينگ توركمنيستان بؤلومىنينگ آرشيوىنينگ ماترياللاريندان).

 

   1938- نجى يئلينگ فوراليندا مركزدن بريلن گؤركزمأ لايئقليقدا ايچ آليچيليقدا، بوزوجى و بئيله كى آنتى شوروى ايشلرده گمان اديليأنلرى يوزه چيقارماق و توسساغ اتمك بويونچا اوپراتسيانينگ ايكينجى تاپغيرى باشلاندى. شول وقت توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر حالق كاميسسارى وظيفه سينه Monakov بلله نيأر. شاياتلارينگ تاصصيقلامالارينا گؤرأ، اونونگ منيستر بولوپ گلمگـى بيلن توسساغلارا غينامالارينگ گؤرنيشى جودا غاضاپلى حأصيته ايه بولوپدير. "حالق دوشمانلارينى" توتماق، باشماق بويونچا 9 سانى گويچلى توپار دؤره ديليپ، اولارا حايسى يوردونگ راياتليغينا قارامازدان، ايران و ارمنى ملتيندن بولان اركك كيشيلرينگ همه سى توسساغ اتملى ديين گؤركزمه بريليپدير. دؤره ديلن توپارلار ايشه باشلاپ- باشلامانقا: " حايسى يورتدان و حاچان گلنديگينه قارامازدان، قاچيپ گلنلرينگ همه سينى، شئيله- ده داشارى يورتلاردا قارينداشلارى بولوپ، اول يردن گلنلرى، بهايىلارى و SSSR- ينگ تريتورياسينداقى ايرانلىلارى توسساغ آستينا آلمالى" ديين گؤركزمه گليأر. شو يرده بللملى زات: 20- نجى، 30- نجى يئللاردا ايران كنسولحاناسى آشغاباتدا، آوغانيستانينگ كنسولليغى ماريدا باردى. يانگقى كنسولحانالار 1936- نجى يئلدا ياپـيلسا- دا، شول قونگشى يورتلارينگ كأبير راياتلارى توركمنيستانينگ توپراغيندا ياشاپ، ايشلمگـى دوام اتديريأرديلر.

 

   توتها- توتليغينگ ايكينجى تاپغيرى "حالق دوشمانلارينى" گؤزله يأن حاقيقى آوا اؤوريليپدى. اوپراتسيانى يرينه يتيريجيلر آتا- باباسىنينگ آدى غـولاغا يوقماياندان باشلاپ، دوش گله نى توتماغى و باشماغى ماقصات ادينديلر. بو اووچدان توتما باسها- باسليق اركك كيشلرى اؤيوندن يابانى ياتماغا، گونديزلرينى بازارلاردا گچيرمأگه مجبور اتدى. گوندوغار كشبيندأكى همه لرى: يوكچيلرى، أديكچيلرى، سؤؤديگأرلرى- دوش گله نى يئغنايارلار. توسساغ اتمه ايشينى شئيله بير آنگساتلاشديريارلار: يوْزيندن توسساغ اتمك اوچين قول و مهر قويلان آراسسا كاغـذلاردان اوپراتسا قاتناشانلارينگ جوْبيسينه دولدورديلار. دينگه توتولان بىگناه بندأنينگ آدينى و فاميلينى شول كاغذا يازمالى. البته توتها- توتليق باش قاضىنينگ سانكسياسى (محدويتى) بولمازدان يرينه يتيريليأردى.

   توركمنيستاندا "حالق دوشمانينى" آولاماق گؤْريليپ-اشديلمديك درجه لره باريپ يتدى.

   شو سطرلرينگ يازيجيسى اومماسيز كؤپ آرشيو ماترياللارى دؤْريپ، توسساغ اديلنلرينگ حاقيقى سانينى آنيقلاماق ممكين دأل ديين نتيجأ گلدى. توسساغلارينگ سانى آشغابات شهرينده و اونونگ تؤوه رگيندأكى اطراپلاردا 5/3 مونگ، مارى توپار اطرابيندا 5/1 مونگ تؤوه رگـى، كركى اوكروغيندا 1 مونگ قاوراق، داش حاويزدا- دا شونچاراق، شاقادامدا 700 تؤوه رگـى آدم بولوپدير. SSSR ك گ ب- سىنينگ مركزى آرشيوىنينگ ماترياللارىنينگ شاياتليق اتمگينه گؤرأ، " ياد سوسيال المنتلرى" توتماق بويونچا گچيريلن اوپراتسيانينگ ايكينجى تاپغيريندا 8 مونگ تؤوه رگـى آدم زندانلارا ديقيليپدير. يوزلرچه و مونگلرچه دوْيپدن گنأسيز بنده لرينگ زندانلارا سالينماغى يرلى و يرلى دأل ايلاتينگ: كردلرينگ، بلوچلارينگ، بربرلرينگ و بئيله كى چاروا يا ياريم چاروا ايلاتينگ ايرانا و آوغانيستانا كؤپچوليكله يين قاچيپ گيتمگينه گتيردى. استالين- ينگ صنفى گؤره شى گويچلنديرمك باراداقى كسگيتلمه سى توركمنيستاندا عاداتدان داشارى قيممات دوشدى- اونونگ آنگيرسيندا كوْله اؤوريلن مونگلرچه انسان عمرى، يوزلرچه مونگ آدمينگ كؤمور يالى غارالديلان اقبالى ياتير.

   شو الهنچليكلرى يرينه يتيرمأگه قاتناشيجيلارينگ اؤزلرى گناكأرينگ اوتورغيجينا چؤكريلنده، شول يئللارينگ قاباحاتليقلارى بارادا حاقيقاتى ديله گتيريأرلر. اؤنگ آدى توتولان S.A.Gulyak 1956- نجى يئلينگ اكتبرينده شئيله دوشونديريش بريپدى:

  « 38-1937–نجى يئللار توركمنيستاندا اينگ غارانگقى دؤور حأصيتلنديريليپ بيلنر. بىگناه آدملارينگ قارشيسينا توسلانان جنايت ايشلرى قوزغاليپ، آراسسا آدملاردان جنايتچيلار ياسالدى. توسساغلارا قارشى فيزيكى گويچ اولانماغا گؤز يوموپ، توسساغ اتمأگه سانكسيا برن پروكوروتورا ارگانلارى (دادستانى)- دا بو ايشه قاتناشدى»

(SSSR ك گ ب- سىنينگ آرشيويندن)

   يؤنه 38-1937–نجى يئللارينگ بو الهنچليكلرينده Gulyak شول دؤورده دوش گله نى توسساغ اديأنديكلرى اوچين درنگوو ايشلرىنينگ قين بولانديغينا سالغيلانيپ، گؤز- گؤرته له اؤز رولونى پسلديپ گؤركزيأر.

   39- نجى يئلينگ آخرلاريندا "توركمن آزاتليغينى" توسلايجيلارينگ اؤزلرينه- ده توسساغليق گزه گـى يتيأر. M.Shtarov- ينگ قهرمانلارىنينگ بيرىنينگ ديلى بيلن آيتساق: "قارا ايشلرينگ شاياتلارينا تاريخ چيدام اديپ بيلمه يأر". درنگوو ايشىنينگ پراكتيكاسينى گؤدك يويانديقلارى، توسساغلارينگ گؤركزمه لرينى قالپلاشديرانديقلارى، بىگناه آدملارى تورمأ باسانديقلارى اوچين حاربى تريبونال(سود) دؤرد ايش بويونچا TSSR ايچرى ايشلر كاميسسارىنينگ 33 ايشگأرينى توسساغ اتدى. شولارينگ آراسيندا "توركمن آزاتليغينى" توسلاپ تاپانلاردان R.K.Balanda، A.N.Didenko، V.N.Sarichyev، I.M.Nurayev و باشغالار اينگ يوقارى جزا- آتووا حكم اديلدى.

   سونگقى 10 يئللئقلاردا توركمنيستان TSSR- نينگ تاريخى بوينچا چاپ اديلن ايشلرى قايتا- قايتا اوقاسانگ، رسپوبليكادا 38-1937–نجى يئللاردا استالين-چيليغينگ آغير جنايتلار ادنديگـى بارادا آيديلانديغينى گؤرمك ممكين. سوسياليستيك قانونچيليغينگ بوزولمالارينا آيرى-آيرى حالاتلاردا يول بريلدى، رپره سسيالار كؤپچوليكله يين حأصيته ايه بولدى. مئش- مئش هم گپ- غيبتلار اساسيندا كؤپ كمونيستلر و آراسسا ساويت واطانداشلارى عايپلاندى- ديين يالى يئلماناق كسگيتلـملره دوش گلمك بوليار. بو يرده آنيق فاكتلار، آناليتيك آغتاريشلار، اينانديريجى علمى بهالار يوق. بو بلليكلر ايشلرينگ يازيجيلارينا ايگنمه دأل: اولارينگ كؤپوسىنينگ ضرور آرشيولارا گيرمأگه ممكينچيليگـى يوقدى. كيم شول يره باريپ بيلسه- ده، ياپيق آرشيولارينگ ماترياللارينى چاپ اتديرمكده كؤپ باسغانچاقلى بؤوتلرى بؤوسيپ بيلمه يأر. شو واقته چنلى 38-1937–نجى يئللار TSSR- ينگ تاريخيندا "آق تگميل" بولوپ قاليار.

 

   "توركمن آزاتليغىنينگ" حايران قالمالى ميفلشديريلمگـى (افسانه لشديريلمگـى)، اونونگ بدبختچيليقلى نتيجه ارينى جمعيتينگ ياغدايئنا، سوسيال-آخلاق اسفـراسينا(ساحاسينا)، انسانلارينگ، ايلايتا- دا يرلى ايلاتينگ آنگينا گويچلى تأثير اديپ، اول شو گونكى گون هم آچيق دويوليار. حوت شونگا گؤرأ- ده، تاريخى حاقيقاتينگ و عدالاتينگ ديكلديلمگـى اوچين، مونگلرچه و مونگلرچه بىگناه اؤلدوريلن آدملارينگ روحونينگ اؤنگونده آخلاق بورجوميز اوچين "توركمن آزاتليغى"حاقينداقى رواياتلار بيلن باغلانشيقلى توران بدبختچيليقلار دوغـروسينداقى آيئليغانچ حاقيقاتى گوررونگ برمگـى ماخول بيلديك.

(TSSR- ينگ ش. باتيروف ادينداقى تاريخ اينيستيتوتى

1990- نجى يئلينگ 7- نجى فورالى)       

                       *****

        

   بو آجى گونلرى باراسيندا توركمنيستانينگ گؤرنيكلى ژورناليستى تأچگلدى قوتليف شئيله يازيپدير:

« توتها- توتليق دؤورى هرگيجه قزيل آرباتـدا آخى- ناله، انگشه شيك سسى اشديلر اكن، نأمه دييه نگده، توتولان توركمنلرى عيال-اركك دييمأن گيجه ماشينا موندوريپ قزيل آربادينگ ايلرسيندأكى قالچى بابا ديـين غـوررويق قويولى كأريزلى يره آتماغا ايدرميشلر. شول غـورروغينگ آغزيندا دوزيليپ بيچأره لر هر گيجه آتيليپدير.

 ايكى يئل موندان اوزال من ساويت توركمنيستانينگ سودوندا غانلى تصفيأ دوشن توركمنيستانلىلارينگ ايشى بيلن تانشيپ اوغراديم. شول دؤورلر اولارينگ پرونده لرى واقتلايئن اؤرنمك اوچين داشكنتدن حالتالاپ- حالتالاپ گتريليپدير. رپره سسيا(تصفيه خونين) دوشنلرينگ بير بؤله گـىنينگ آدلارى «ياشليق» ژورناليندا چاپ اديلدى. اما من سورگون اديلنلرينگ، آتيلانلارينگ آنگيرسينا يتيپ بيلمأن ايشى قوى بولسون اتملى بولدوم. اولار نأچه- 20 مونگمى، 30 مونگمى. هيچ كيم بيله نوق.»

(ت. قوتليف: سايوز هم قاراشسيزليق كتابچاسى. آشغابات 1992)

 

   شونليقدا "توركمن آزادليغى" قوراماسىنينگ گؤيه بير "بورژواز" دؤولتينى قورماغى اؤزينه ماقصات ادينمگـى باراداقى ساويت تاصصيقلامالارى بير شيلتيق، تهمتدن باشغا بير زات دألدير. توركمن حالقىنينگ اؤز اقبالينى اؤزى كسگيتلمك اوچين دؤره­ دن "توركمن آزادليغى" يا- دا باشغا ملى قورامالار ايزارلانيپ، باسيپ ياتيريليپ بيلنر، اما اونى عمله گتيرن توركمن آزادليق ايده ياسى باسيپ ياتيريليپ بيلينمز، چونكى اول حالقينگ يوره گينده، اوى- دوشونجه­سينده، دورموشيندا ياشايار و كأميللشيأر.

                                  ***********  

 

   بلشويك انقلابىنينگ 20- نجى يئل دؤنومينده(1937- نجى يئل) «ساويت دوشمانى» ديليپ، قوربان بولانلارى «ملى فاشيستلر» و «داشارى يورتلارينگ جاسوسلارى» دييپ ايكأ بولوپديرلر. استالين اورتا آسيا جهمريتلرينگ يولباشچيلارينا «سياساتدان كؤر آدملار» دييپ بها بريپدير. 38-1937– نجى يئللار آراليغيندا گاگانويچ، ماللنكوف، ميكويان(ارمنى) شكيريانوف يالى جلادلار، توسساغ اديلنلرى غيناماق اوچين مسكودن يؤرينه توركمنيستانا ايبريليپدير.

   بلشويكلر بير طاراپدان قيرغينچيليق ايشينى دوام اتديريأرلر، آيرى طاراپدان بو خبرينگ حالق آراسيندا گينگ يايراماغيندان حواطيرلانيارلار. مثال اوچين 1937- نجى يئلينگ 15- نجى سپتامبرينده توركمنيستانينگ كمونيست پارتياسىنينگ قورولتايئندا، پارتيانينگ توركمنيستان بويونچا وكيلى چوبين شئيله سؤزلأپدير:

« پارتيانينگ آكتيويستلرىنينگ آراسيندا يرلى ايشچيلرى قيرماق حركتى ديـين ميش- ميشلار يايرايار، بولارى ملتچيلر توپارى يايراديار»(سرات: توركمنسكايا ايسكرا. 1937 يئل 24- نجى سپتامبر)

 

   بو يرده 37- نجى يئللاردا استالينيستيك ترورينگ گردابيندا قوربان  بولان گؤرنوكلى توركمن وكيللرىنينگ كأبيرلرىنينگ آدلارينى آغزاپ، اولارينگ بلند روخلارى آلنيندا باش اگيأريس:

1- قايغيسيز آتابايف. توركيستان حالق كاميسارلار شوراسىنينگ باشليغى، توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دويبونى توتان، حكومت باشليغى.

2- نديرباى آيتاكوف. توركمنيستان رسپوبليكاسى دؤوره ديلندن آتيليانچا مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى، ايلكينجى پره زيدنت.

3- باتير آتايف. توركمنيستانينگ اوزالقى اوبا حوجاليق كاميسارى، آيتاكوف دان سونگرا 37- نجى يئلينگ آگوستيندا توركمنيستان مركزى اجرائيه كميته سىنينگ  باشليغى، اول هم بير ايكى گچيپ، گچمأنكأ توتوليار.

4- عيدقولى گلديف. باتير آتايف- دان سونگ توركمنيستان مركزى اجرائيه كميته­ نينگ باشليغى بوليار، كؤپ واقت گچمأنكأ ياناليپ توتوليار.

5- عـيدباى حداى­ برگن اوف. قايغيسيز آتابايدان سونگ توركمنيستان حكومت باشليغى.

6- چارى ولـله كــوف: تــوركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ سكر­ه تارى..

7- آننامحمدوف. توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ سكرتارى.

8- قوربان صأحتوف. توركمنيستان حالق كاميسارلار شوراسىنينگ باشليغىنينگ اورونباسارى و توركمنيستان مركزى اجرائيه كميته نينگ آغضاسى.

9- آتاباىاوغلى حاجى: ساوخوزلار كميسرى

10- آرميدوف. توركمنيستان LKSM (كامسولينگ= ياشلارقوراما)  باشليغى.

11- دؤولت مأممدوف. توركمنيستان حالق ماغاريف كاميسارى.

12- حاجى اسماعيلوف. ماغاريف كاميسارليغيندا بؤلوم مديرى.

13- حالميرادوف. توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته نينگ سؤودا بؤلومىنينگ باشليغى.

14- اسن سلطانيازوف. توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته­ نينگ مطبوغات بؤلومىنينگ باشليغى و «توركمنسكايا ايسكرا» قازياتينگ رداكتورىنينگ اورونباسارى.

15- حان آتاميشوف. توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته نينگ بيروسىنينگ آغضاسى. (Büro= اداره)

16- دوردى رحمانوف. آذيق اوپجونچيليك حالق كاميسارى (مينيسترى).

17- آتاباى  نپس اوف. ينگيل صناغات حالق كاميسارى.

18- آتابايف. آذيق صناغات حالق كاميسارى.

19- بردى آتايف. ماليه حالق كاميسارى.

20- مرادوف. سود(عدليه) حالق كاميسارى.

21- اوراشوف. سود(عدليه) حالق كاميسارىنينگ  اورونباسارى.

22- اوراز تأچ­ نظروف . يازيجى، ساويت توركمنيستانى قازياتينگ باش رداكتورى.

23- نظروف. آشغاباتداقى عيال- قيزلار معلمچيليق تربيه له يأن انيستيتوتينگ ديركتورى(مديرى).

24- قـووانليف. آشغابات 1- نجى معلمچيليق تربيه­له­ي يأن انيستيتوتينگ ديركتورى.

25- آشيروف. قووانليف- ينگ اورونباسارى.

26- آقايف. توركمن درمان اينيستيتوتينگ مديرى.

27- قاقاباى مرادوف. چاغالار اؤيى بويونچا بؤلوم مديرى.

28- غـفـورف. ماغاريف حالق كاميسارليغيندا استاتيستيكا(آمار) اداراسىنينگ مديرى.

29- الله قوليف. مارى اوبلاست(استان) دادگاه قاضيسى.

30- حوجه نپس چاريف. توركمنيستان يازيجيلار شوراسىنينگ باشليغى، مركزى اجرائيه كميته­ينينگ آغضاسى.

31- ابراهيم مرادوف.

32- قربان اونغـولبايف.

33- آقا اسماعيلوف

34- حوجه چاريف. توركمنيستان مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى

 

  ياش كمونيست قازياتينگ اداراسى، داش حاويز، كركى، يول اؤتن، كؤنه اورگنچـدأكى رداكتورى، شئيله- ده  بيرنأچه ولايات و شهر شوراسى باشدان آياق تأزه لنيأر.

   سپتامبرينگ سونگلاريندا، امتبرينگ باشلاريندا بلشويكلرينگ «حالق دوشمانى»، «بورژواز ملتچى لر» آدلانديران كيشيلرى اوستوندن سود ايشى آلنيپ باريلدى. " بو آدملارينگ اولى گناسى توركمنيستانى ساويت سايوزوندان آيريپ، اؤزباشداق ملى بورژواز دؤولتينى قورماق" دييپ پراودا واستوك قازياتى 37- نجى يئلينگ 30- نجى اكتبر سانيندا بللأپدير.

 

   توركمنلرينگ گؤرنيكلى اوغوللارى يآناليپ يوق اديلندن سونگرا، اولارينگ اورونلارينى روسلار يا- دا اورسقلىلار آليار. توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته سىنينگ باشليغى طاراپيندا، توركمنيستانينگ ايچرى ايشلر كميسرليگينه(حاوپسوزليق گويچ- ك گ ب) آسوالد ياكوولويچ نودوف بلله نيأر(توركمنسكايا ايسكرا 12- نجى آگوست 1937)، يئنه قازياتينگ شول سانيندا اونونگ اوزال هيچ حاچان توركمنيستاندا بولمان، عمرينى ÇKA، NKVD و GPO نينگ باشليغى وظيفه سينده بولانديغى يازيليپدير.

 

  آشغابات رايون پارتياسينا دگيشلى ياسمانساليق شورا باشليغى آشير لاچين اوغلىنينگ گناسى اوغلونى سنت لتمك بولسا، اونونگ اورونباسارلارى خليل بابا و آتا قارياغدى، حسابچى قليچ نياز حوجه محمد اوغلىنينگ گنالرى بولسا شول تويا قاتناشماقلارى بولوپدير. چأرجودأكى سياسى ماغاريف مكتبىنينگ مديرى عؤض اوغلىنينگ آچيقدان-آچيق قارشى چيقيش ادنديگـى، داش حاويزلى قوربان اونغالباى، يازمراد اوغلى، نوبات اوغلى، قليچ اوغلى لارينگ «توركمن آزاتليغى» قوراما آغضا بولانليغى و مصطفى چوقاى يالىلار بيلن قاتناشيقدا دورانديغى اؤنگه سوريليپدير(ساويت توركمنيستانى 37- نجى يئل 10- نينجى ژوئن سانى)

  آشغابات تروپيك اينيستيتوتىنينگ مديرى هامبورگ و توركيه ده علم- بيليم آلان دكتر مورسه لى شاسوارلى Mürseli ªasawarlí ، توركمنيستان مديسين اينيستيتوتينگ مديرى جوماحان محمد اوغلى و توركمنيستاندا قيزديرما قارشى گؤره ش آليپ باريان بؤلوم مديرى قلى اوغلى داغىنينگ «انقلابه قارشى» توپار بيلن قاتناشانليقدا تهمت آتيليار آستينا آلنيپ، اولارا برك جزا بريلنديگـى باراسيندا ساويت توركمنيستانى قازياتى 37- نجى يئل 10- نينجى آگوست سانيندا خبر بريپدير.

   داش حاويز رايونينا دگيشلى گؤكجه اوباسيندا «ملتچيلر توپار» ينگ سوده چكيلنديگـى و اولارا شئيله حكم چيقاريلانديغى مأليم اديليپدير:

1- حبى اوغلى صابير                اؤلوم

2- آدم اوغلى يولداش                اؤلوم

3- بگمن اوغلى يولداش             10 يئل آزاتليقدان ماخروم

4- خدرباى اوغلى يگباى                       10 يئل آزاتليقدان ماخروم،

     جزاسينى بيتيرندن سونگرا  5  يئللاپ سايلاولارا قاتناشماقدان

     ماخروم و بوتين مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن

5- جومانياز اوغلى سافارباى      10 يئل آزاتليقدان ماخروم،

     جزاسينى بيتيرندن سونگرا  5  يئللاپ سايلاولارا قاتناشماقدان

     ماخروم و بوتين مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن

6- بگمن اوغلى حايتبردى                     10 يئل آزاتليقدان ماخروم،

     جزاسينى بيتيرندن سونگرا  5  يئللاپ سايلاولارا قاتناشماقدان

     ماخروم و بوتين مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن

7- پيرجان اوغلى عبدالله            8 يئل آزاتليقدان ماخروم،

     جزاسينى بيتيرندن سونگرا  5  يئللاپ سايلاولارا قاتناشماقدان

     ماخروم و بوتين مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن

                       (ساويت توركمنيستانى 37- نجى يئل  28-نجى اكتبر)

 

  1938- نجى يئلدا توركمنصحرا سيغنان نفس آخون و شول يئلينگ فورال آيىنينگ 2- سينده ملامحمد، شوروى جاسوسلارى طاراپيندان اوغـورلانيپ توركمنيستانا گتيريليأر.

 

   بايرامالىنينگ ياغ كارخاناسيندا «انقلابه قارشى بورژواز ملتچى توپارينگ» اوستىنينگ آچيلانديغى و اولارينگ جزالانديريلانديغى باراسيندا شئيله خبر بريليپدير:

« مراد اوغلىنينگ باشتوتانليغيندا دؤولته 2 ميليون مانات زيان بريپ گليأن «انقلابه قارشى» توپارا برك جزا بريلدى(س. توركمنيستانى 38- نجى يئل، 1- نجى ژانويه سانى)

  يئنه- ده شول قازياتينگ 29- نجى ژانويه سانيندا نـفـت داغ  شهرينده 37-1936– نجى يئللار آراسيندا دؤولته 900 مونگ مانات زيان برن!! «توركمن نفت» ايشچيلر بؤلوم مديرى « بوندار» بيلن آنبار مديرى قلىيف لار 15 يئل مجبورى ايش اردوگاسينا اوتورماغا و جزالارينى بيتيرنلريندن سونگرا 5 يئل واطانداشليق(گراژدان) حقوقلاريندان ماخروم و اولارا دگيشلى مال- ملكلرينگ باريسى دؤولتينگ پئيداسينا گچيريلنديگـى خبر بريليپدير.

  توركمنيستانينگ گؤرنيكلى ساتيريكى(منتقد) شاهيرى پـيخى تاغان- دا ملتچيليكده عايپلانيپ، 10 يئل سيبريه سورگون اديليپدير.

  شول يئللاردا آقاسى بيلن آغزى آلاريپ، يابسينا مونيپ، نيره ده سينگ توركمنيستان دييپ، توركمنصحرانينگ بندرتوركمنيگ قولايئنداقى قاراقاشلى اوباسيندان سرحدى بوزيپ گچن آغاميز پاشميراد اوغلى حاللى دأده (گلى)- ده گونى سيبريه سورگون اديليپدير. حالى دأده ميز 10 يئل سيبرى ده بولوپ، سونگرا چله كنده ايشله يأر و سونگوندا ساويق اوران يوره گـى گؤوره سينى چكيپ بيلمأن، 65 ياشينگ ايچينده دونيأدن قايديار. حأضير اوغول- قيزلارى بو چلكن ده ياشايار. 

   توركمنيستانينگ قاقا رايونىنينگ اونبگـى اوباسينداقى كالنين قالحوز باشليقلارىنينگ اوستونده سود ايشلأپ، نتيجه ده:

1-     نورمحمد آباى قالحوز باشليغى- 20 يئل آزاتليقدان ماخروم، 5 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم.

2-      پأليوان اوغلى كريم- ارونباسارى- 20 يئل آزاتليقدان ماخروم،  5 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم.

3-      شادوردى- مالدارچيليق فيرما مديرى- 15 يئل زندان،  5 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم.

4-      حاجى گؤكى اوغلى- قالحوز حاسابچيسى-  10 يئل زندان،  5 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم

5-      نورى حالمراد اوغلى- حاسابچى- 10 يئل زندان،  5 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم

   قاقا رايونىنينگ قاوشيت اوباسينداقى اژدانف قالحوزچيلارى 16529 مانات دؤولته زيان برنلرى اوچين شئيله جزالانديريليپدير:

1-   بورقاز قليچ اوغلى- قالحوز باشليغى- 13 يئل توسساغ، 3  يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم، مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن.

2-    بأشيم چارى اوغلى- اورونباسار- 13 يئل زندان،  3 يئل سياسى سايلاوا قاتناشماقدان ماخروم، مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن.

3-    قالحوز حاسابچيلارى قوبا، قايغيسيز، نورمحمد رجب اوغلى، آنبار مديرى اورازنياز بورون اوغلى، هرسينه 10 يئل زندان، 5 يئل سايلاولارا قاتناشماقدان ماخروم، مال- ملكلرى دؤولت پئيداسينا گچيريلن.

4-      زحمت مديرى اوراز سوحان اوغلى- 2 يئل توسساغ.

 

   توركمنيستانينگ يربند اجرائيه كميته سى 7 سانى معلمى ايشدن قاويپ، اولارا ملتچيلرينگ قارينداشلارى بيلن قاتناشيقدا دورانليقدا گناه يؤنگكأپدير.(توركمنسكايا ايشكرا 38- نجى يئل 1- نجى فوريه)

 

  قاررى قالا رايونىنينگ قيزيل امام اوباسيندا دوغـولان 29 ياشلى موخى دآوى اوغلى 1929- نجى يئلدا باى ايشانه كمك بريپ [ بو بلكى- ده مختومقلى شاهيريميزينگ قاهيرقلى دوغانىنينگ اولادلاريندان آتا ايشان بولسا گره ك- گ] اولارينگ توركمنصحرا گچمگينه ياردام بره نى اوچين، هم- ده آتاسىنينگ باى ديليپ Sverdlovsk شهرينه سورگون اديلنى سبأپلى، سوراغ وقتى طپانچه بيلن غيناليپدير. موخى بيلن شو آشاقداقى آدملارا جزا بريليپدير:

1- سلطان: مارى رايونىنينگ ماغاريف مديرى    اؤلوم

2- شامراد اوغلى(يوقارى اوقووينى استانبولدا تماملان) مارىنينگ ماغاريف اداراسىنينگ ايشگأرى    اؤلوم

3- جوما اوغلى: معلم                  اؤلوم

4- بايرامالى اوغلى مشرپ: معلم   5 يئل آزاتليقدان ماخروم

 

   توركمنيستانينگ يوقارى شوراسىنينگ گؤچمه يئغناغى 30- نجى مايدا كؤنه اورگنچده قالحوز و ادارالاردا بولان بـُـوزغاقليقلارا سراديپ، 11- نجى اوبا شورالار باشليغى، پارتيا سكره تارى آتاميشوف آدينداقى قالحوز يولباشچيلارينگ اوستونده سود ايشلأپ، شئيله قرار چيقارپدير:

1- حالمحمد اوغلى: اوبا شورا باشليغى                 اؤلوم

2- جوما حوجه محمد اوغلى: پارتيا سكره تارى      اؤلوم

3-  توزباى بولسون: قالحوز باشليغى:               اؤلوم

و قالان 8 كيشأ 3 بيلن 10 يئل آراليغيندا زندان جزاسى بريليپدير (توركمنسكايا ايسكرا  1933- نجى يئل 18 دسامبر)

 

   آشغابات اطرابىنينگ اؤنگكى سوسيال اوپجينچيليك بؤلومىنينگ اورونباسارى رجب اوغلى و 17 كيشى «صنفى گؤره شه» زيان برنليكده تهمت آتيليپ، سود جوغابكأرچيليگينه چكيليپدير. اولارا شونونينگ يالى- دا دؤولت قوللوقچيلارينى اؤلدرينليكده گناه يؤنگكليپدير. گويا اولار 1929- نجى يئلدا « سرچه» ديـين بايئنگ مال- ملكينى حاسابا آلماغا گلن كميسيونينگ 16 آغضاسيندان 3- سينى اؤلدوريپدير اؤلنلر ساويت ايشگأرلرى، كميسيونينگ باشليغى لوين، آغضالاريندان آنناقارى، اوراز اوغلى. دؤولت سرچه لردن بيرنأچه سينى توتوپ، آتيپدير، قالانلارينى 1- نجى سوخته اوباسيندان 2- نجى سوخته اوباسينا گؤچوريپدير. 1931- نجى يئلدا اولار 6 سانى قالحوز آغضالارينى اؤلدورنميشلر. حكومت سرچه لرى دويبوندن يوق اتمك اوچين محمدنياز سردار اوغلى نينگ باش توتانليغيندا قالحوز بريگاداسينى(ياراغلى گويجونى) اولارينگ اوستونه سوريأر. چارى قورت، يالاق آمان نظر و آتاولى صحت داغى توسساغ اديليأر. محمدنياز سردار اوغلى، آتاولى دوغانىنينگ اؤيونده بوغولوپ اؤلدوريليأر، يئنه 11 آدم سوده چكيليأر

 ****************************************

  يوقاردا آدى آغزالان انسانلار شول يئللاردا يوق اديلن مونگلرچه توركمن باتيرلارىنينگ آد- حاطيراسىنينگ دره گينه گؤرنوكلى سيمبول بولوپ دور. استالينيستيك تروره قربان گيدنلرينگ سانى بارادا هنيزه چنلى آنيق ماغلومات يوق.

  1925- نجى يئلدا اترك- گورگندأكى جمهوريت حركتى باسيليپ        ياتيرلاندان سونگ توركمنيستانا سيغنان بللى گؤره شجنگ يولباشچيلار عثمان آخون، الله يارحان و بئيله كيلرينگ نأحيل  بو تروره قربان گيدنديكلرى و اولارينگ مقدس مزارلارىنينگ نيرده­ ديگـى بارادا هيچ ماغلومات بريلمأن گليأر. بو گونه چنلى أهلى آرشيو ماترياللار ساقلانيان يرلر شول ساندان ايچرى ايشلر مينيسترليگينگ، ك­ گ ب- نينگ، حاربى و سرحد بؤلومينه دگيشلى ماترياللار  حالق كؤپچوليگينه و عاليملارا عيان اديله نوق. شول سبأپدن ملى تاريخيميز دوغرى اؤوره نيلمأن گليأر.

 

توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دويبونى توتان

 ايكى سانى گرچك ييگيدينگ دورموشلارى حاقيندا

 

قايغيسيز آتابايـف

 

   استالينگ شخصيت كولتى ديئلن ترور يئللاريند توسلانيپ تاپيلان گؤريلمه­ديك  تهمت اساسيندا گيدسه گلمز يولا ايبريلن بللى توركمن يولباشچيلاريندان بيريسى- ده توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دويبونى توتوپ، اونونگ قورلماغيندان تأ 1937- نجى يئلدا توتولاننا چنلى دينغيسيز حكومت باشتوتانى بولان قايغيسيز سردار اوغلى، حاص دوغروسى تآچ­گؤك  سردار اوغلى آتابايدير. توركمنيستانينگ ياريم عاصيرليق تاريخيندا توركمن يولباشچيلارىنينگ آراسيندا قايغيسيز آتاباى كيمين اؤز حالقينگ ايچينده آدى گينگ يايران مشهور آدم تاپيلماسا گره ك. قايغيسيز آتاباينگ آدى توركمنيستانينگ برقرار اديلمگـى بيلن رسپوبليكادا و سوسياليستيك قورولشيغىنينگ كؤپ آغير و قربانچيليقلى يئللارى بيلن قايئم باغلانشيقدا دوريار. اونونگ گچن دورموش يولى، آجى اقبالى، اؤز دنگ- دوشلارىنينگ، توتوش توركمن حالقىنينگ آجى اقبالينى اؤزينده شؤهله­ لنديريأر و  شونينگ بير بؤلـگـى بولوپ دوريار.

   توركمن ساويت اينسكولوپدياسىنينگ بيرينجى جلدينده (216- نجى صاحيفاسيندا) آتابايف- ينگ بيوگرافياسى چاپ بولوپدير. اوندا شئـيله ماغلومات بريليأر:

" آتابايف قايغيسيز سردارويچ (1937-1887 اكتبر)- ساويت دؤولت و پارتيا ايشگأرى. اورتا آسيادا ساويت حأكميتينى قورماق و پوغـتالانديرماق اوغـرونداقى گؤره شه آكتيو قاتناشيجى. توركمنيستان ساويت­ سوسياليست رسپوبليكاسىنينگ حالق كميسرلر شوراسىنينگ ايلكينجى باشليغى، 1918- نجى يئلدا SSSR كمونيست پارتياسىنينگ آغضاسى. اول تجن- ينگ مأنه اوباسيندا دوُغوليار. 6 ياشيندا يتيم قاليار. باشلانغيچ بيليمى تجندأكى روس- يرلى مكتبينده آليار. 1907- نجى يئلدا داشكنتدأكى معلمچيليك سميناريانى(دانشسرا) قوتاريار. آتابايف اوقاپ يؤرن دؤورينده انقلابى حركته قوشوليار و پادشاه پليسى طاراپـيندان ايزارلانيار. 12-1907–نجى يئللاردا مارى و بأحـردنده روس- يرلى مكدبينده معلمچيليق اديأر. يرلى حالق وكيللرينه معلمچيليغى اينانمالى دأل دييپ، روس پادشاسىنينگ ماغاريف مينيسترليگـى­نينگ برن بويروغى  اساسيندا آتابايف معلمچيليكدن بوشاديليار. اول 17-1912–نجى يئللاردا مارىنينگ بانكيندا ايشله يأر.  اكتيبر انقلابيندان سونگ ماريدا ساويت حأكميتينى قورماق و پـوغتالانديرماق اوغروندا توتان­يرللى گؤرشيأر.

  18-1917– نجى يئللاردا ايشچيلر و سالداتلار وكيللرىنينگ مارى شوراسىنينگ توركمن بؤلومىنينگ يولباشچيسى بوليار، آزيق كميسرليگـىنينگ باشليغينا سايلانيار، مارى شوراسىنينگ اجرائيه كميته نينگ باشليغىنينگ اورونباسارى بوليار. 1919- نجى يئلينگ ژوئن آيئندا بولسا اونونگ باشليغى بولوپ ايشله­يأر.  شول  يئلينگ نوامبريندان 1920- نجى يئلينگ جولاى آينا چنلى زاكاسپى اوبلاستىنينگ (حأضيركى توركمنيستانينگ شول واقتقى آدى) انقلابى كميته سىنينگ باشليغىنينگ اورونباسارى بوليار، 1920- نجى يئلينگ سپتامبريندن حالق كميسرلرىنينگ باشليغينا سايلانيار. شول بير واقتدا هم فرغاناداقى انقلابى جبهه­نينگ باشليغيى بوليار، 1923- نجى يئلينگ ژوئن آيندا بخارا حالق ساويت رسپوبليكاسىنينگ كميسرلر شوراسىنينگ باشليغىنينگ اورونباسارليغينا بلله نيأر. 1924- نجى يئلينگ اوكتبريندان توركمنيستان انقلابى كميته نينگ (TSSR- ينگ ايلكينجى حكومتى­نينگ)، 1925- نجى يئلينگ فوريه آيندا توركمنيستانينگ حالق كميسرلرىنينگ باشليغينا سايلانيار و عمرىنينگ آخرينا چنلى 13 يئللاپ دينغيسيز شول وظيفه­ده ايشله­ي يأر. 1937-1924–نجى يئللاردا توركمنيستان كمونيست بلشويك پارتيانينگ مركزى كميته نينگ بيرو آغضاليغينا سايلانيار. پارتيانينگ 14، 15، 17- نجى قورولتايلارىنينگ وكيلى. 1922- نجى يئلينگ اكتبريندان شوروىنينگ ملتلر ايشلرى باراداقى حالق كميسرليگـىنينگ آغضاسى اديليپ تاصصيقلانيار. اول اورتا آسيادا سوسياليزيمى قورماقدا گؤركزن اولى حيذماتلارى اوچين، 1935- نجى يئلدا لنين مدالى بيلن سيلاغلانيار".

   اكتبر انقلابىنينگ 50 يئلليغى بيلن باغلانشيقلى 1967- نجى يئلدا آشغاباتدا اوتوردولان قايغيسيز آتابايف- ينگ مرمر داشا آيلانيپ، گؤزلرينى پاتراديپ دوران ياديگارليگـى، استالينينگ قانلى يئللاريندا ناحاق هلأك بولان أهلى توركمن ييگيتلرينه وكيلچيليك اديأن و شولارينگ- دا آديندان سؤزينى سؤزلأپ دوران يالى بولدى. اما بو ياديگارليك اديل اونونگ آدىنينگ هم شؤهراتىنينگ حاص بلنده گؤترملى اركانا توركمنيستان دؤورينده ايكينجى بير شخصيت كولتينه دوچار بولوپ، صافارمراد نيازف- ينگ امرى بيلن ير بيلن يگسان اديلدى. بيرآز وقت گچيپ- گچمأنكأ هيكلى ياسان بللى هيكلتراش موممى سيدمراد هم آراميزدان چيقدى.

   مرحوم بردى كربابايف- ينگ آتابايوف-ه ياديگارليك يازيپ قالديران تاريخى- دكومنتال «قايغيسيز آتاباى» رومانىنينگ آخريندا آتابايف 1937- نجى يئلدا اؤز دوغانيندان- دا ياقين دوستى عبدالرزاق- ينگ توسساغ اديلن خبرينى اشيديپ، مسكوه شئـيله دييأر:

" حأضير اولكه­ ده عقـل قبول ادمجك اويتگه­ش شيكليك  پيدا بولدى. ساويت قانونى هر أديمده باسغيلانيپ، عاداتدان داشارى بىدوزگونچيليك گيديأر. حأضير گنأسيز اجير چكيأن آدم اون دأل، يوز دأل، مونگلرچه. شونينگ اوچين هم من اؤز فكريمى ماسكاوا يازديم، بىدوزگونليگينگ گونه­بيرين يوق اديلمگينى  طلب اتديم، شونينگ اوچين هم منى مسكوه چاغيريارلار. حأضير اوچيارين".

 

   بو قايغيسيز آتابايف- ينگ اوچوشى-اوچوشى بوليار. اول قايديپ گلمه­يأر. شول يرده توتوليار. قايغيسيز آتابايى نيرده،  حاچان و نأحيلى شرطلرده يوق اديليأر، مقدس مزارى نيرده، اساسان اونگا نأمه گونأ يوكله­نيپدير. بو بارادا  سوراغ پروتكللاريندا (صورتجلسه) عايپلاما حاطيندا ترويكا سودينگ(عاتدان داشارى سود/ دادگاه انقلابى) حؤكمينده نأمه دييليپدير. پارتيا و NKVD - نينگ كؤنه آرخيولاريندا قايغيسيز آتاباى و اونونگ بيلن يوق اديلن بئيله­ كى توركمن  گرچكلرى حاقيندا نأحيل ماترياللار بار؟ بو باردا اؤرأن  آز ماغلومات اليميزده بار. آيديلشينا گؤرأ قايغيسيز آتاباى مسكوده NKVD- نينگ جايئنا گيريپ شول واقـتقى باشليق يژوف Yejov بيلن دوشوشماغى بيلديرنده، گاگانويچ ديين بيريسى ايلكى كميسرلرينگ يانيندا بوليان ياراغى آليپ، يژوف- ينگ اوتاغـينا ايبرمك بهاناسى بيلن آتابايفى آيرى كريدورا ايبريأر. اول يرده ايلكى اونونگ اشيگيندأكى پاگونلارى قوپاريارلار، سونگرا  سوراغ اديليأن كيچيرأك اوتاغا ساليارلار. سوراغچى، اونگا خائن، دؤنيك، بايلارينگ قولى ديين يالى تهمت آتاندا قايغيسيزينگ قهرى گليپ، اوتوران اوتورقيجى بيلن بو آدما توپولاندا اول ياراغينى چيقاريپ، قايغيسيزى آتيپ اؤلدوريأر.

   توركمن حالقىنينگ ملى قهريمانى قايغيسيز آتاباى اوزاق ياشامادى، اونونگ عمر طانابى بارى- يوغى 50 ياشينگ ايچينده بىواقت اوزيلدى. اما اول اؤز حالقىنينگ يوره­ گينده ابدى ياشايار، حالقدان چيقيپ، يئنه اؤز حالقينا قوشولدى. اول ياد حأكميتلر طاراپـيندان 37- نجى يئللاردا "حالق دوشمانى" دييپ نأچه آد-آبرايدان دوشوريلجك بولسا- دا هيچوقت اؤز حالقينا دوشمان دألدى و دوشمان بولوپ- دا بيلمه­ جكدى.  1967- نجى يئلدا آتابايف- ينگ دوغلان گونىنينگ 80 يئلليغى مناسبتلى اونونگ گؤرنوكلى دؤولت ايشگأرى بولانديغى بلله نيپ گچيريلدى و آشغابادينگ اورتاراسيندا اونگا ياديگأرليك اوتورديلدى، دوغولان اوباسى مأنه ده آتابايف- ينگ آدى داقيليپ، ابدى­لشديريلديى بوتين بو زاتلار آخرى حالقينگ، عادالاتينگ ينگيشينه شاياتليق اديأر.

 

نـديـربـاى آيتاكوف

 

      توركمنيستانينگ ايلكينجى پره زيدنتى

 

   استالينيستيك تروره  قربان گيدنلرينگ بيريسى هم قانون بويونچا توركمنيستانينگ ايلكينجى پره زيدنـتى نديرباى آيتاك اوغليدير. ايل آراسيندا گينگ يايران نديرباينگ آدى، قايغيسيز آتاباى بيلن بيرليكده توركمنيستانينگ دؤره ديلمگـى و ايلكينجى 13-12 يئلليق آغير تاريخى بيلن برك باغلانشيقدا و حتى اونونگ بيته ويى بير بؤگـى بولوپ دوريار.

   توركمنيستان ساويت اينسكولوپدياسيندا آيتاكوف باراسيندا شئـيله ماغلومات چاپ بولوپدير:

" آيتاكوف نديرباى (1938-1894)- ساويت دؤولت ايشگأرى، توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته نينگ ايلكينجى باشليغى. 1922- نجى يئلدان شوروى كمونيست پارتياسىنينگ آغضاسى. اول خزر ياقاسينداقى مانگغيشلاقدا باليقچى ماشغالاسيندا دوغوليار. 1905- نجى يئلدا فورت آلكساندوروفسكىدأكى روس- يرلى مكتبينه گيريأر، 4 يئلا قولاى اوقاندان سونگ، ماشغالا ياغدايىنينگ آغير بولماغى ضرارلى مكتبدن چيقمالى بوليار و باليقچيليق اداراسيندا 5 يئللاپ ايشچى (آراباكش، آشپز و ش.م) بولوپ ايشله­يأر.

  1919- نجى يئلينگ اورتالاريندا شاقادامينگ جبل اوباسينا گؤچوپ گليأر. 1920- نجى يئلينگ باشيندان ساويت ايشلرينه ايشه نگنگير قاتناشيار: جبل اوباسىنينگ باشليغى، جبل انقلابى كميته نينگ آغضاسى بوليار. 1921- نجى يئلدا كراسنوودسك- ينگ انقلابى شوراسينا سايلانيار. اوبا- شهر سوسيال-اوپجونچيليك بؤلومينگ مديرى، اجرائيه كميته­ نينگ باشليغى بوليار. 1922- نجى يئلدا شوروى جمهوريتلرى قورولتايئنا توركمنيستاندان وكيل بولوپ قاتناشيار و شوروى مركزى اجرائيه كميته­ نينگ آغضاليغينا سايلانيار. 1923- نجى يئلدا توركستان آوتونوم رسپوبليكاسىنينگ مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغىنينگ اورونباسارليغينا،  1924- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغينا سايلانيار، شول يئلينگ نوامبريندان توركمنيستانينگ انقلابى كميته نينگ باشليغى وظيفه­سينه بللهنيأر. 1925- نجى يئلينگ فوراليندا توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى و شوروىنينگ مركزى اجرائيه كميته نينگ اورونباسارى وظيفه سينه سايلانيار و عمريىنينگ آخرينا چنلى ايشله­يأر.  آيتاكوف توركمنيستاندا سوسياليزيمى قورماقدا،  توركمن حالقىنينگ اقتصادى- مدنى ايزاقالاقليغينى يوق ادمكده اولى ايشلر اديأر. انچمه گزه ك پارتيانينگ قورولتايلارينا وكيل سايلانيار.  1937-1925–نجى يئللاردا توركمنيستان كمونيست پارتيانينگ مركزى كميته نينگ بيرو آغضاسى بوليار".

   آيتاكوف ناحاق توتوليپ، يوق اديلنده بارى- يوغى 42 ياشيندادى. آيتاكوف ترور بولاندان سونگ توركمنيستان كوم پارتياسينا باشليق اديليپ ايبريلن چوبين ادن چيقيشيندا نديربايى توركمنيستاندا توركمنلرينگ يرينه روسلارى گتريپ يرلشديرمكچى بولدى دييپ، اونگا تهمت آتدى، اما بو ترسينه دى. چوبين- ينگ بو ناحاق سؤزلرى، حالقى اؤز وفالى اوغلوندان ساويتمادى. آيتاكوف باشارديغيچا دؤولت آدملارينى يرلى حالقلاردان- توركمنلردن- دوزمك اوغروندا جان آيامادى. بو بارادا اونونگ دؤورينده توركمنيستان حكومتىنينگ حاطارينا گيرن آنناقولى آرتيـق­ اوف-ينگ "رسپوبليكانينگ ايلكينجى پره­ زيدنتى"  سؤزباشى بيلن  ساويت ادبياتى- حأضيركى قاراقوم- ژورنالىنينگ 1966- نجى يئلينگ 6- نجى نومريندا چيقان يادلاماسى هم شاياتليق اديأر. يازيجى، رسپوبليكانينگ ايلكينجى يئللاريندا دوش گلن قين مسئله­ لرى  شو ساندا كمترليك ادن كادر مسئله سينى چؤزمكده آيتاكوف- ينگ اولى حيذماتينى يادللاپ شئـيله يازيار:

" بو ايشلرينگ عامالا آشيريلماغى اوچين، توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى آيتاكوف بىچاق كؤپ ايشلر بيتيردى. اول ملى كادرلارى تربيه­لأپ يـتيشديرمك،  توركمن عياللارينى علم- بيلمه، جمعيتچيليك ايشينه چكمك بارادا ياداوسيز آلادا اتدى".

 

    آنناقولى آقانينگ دينگه شو سطرلرىنينگ اؤزى شول قاباحاتچيليقلى يئللاردا آيتاكوف و بئيله كى توركمن يولباشچى كادرلارى باراسيندا تهمتچيليكلى يانامالارينگ نأحيلى بولانديغينا گؤز يتيرمك اوچين يترليكليدير.

   شئـيله هم بولسا توركمن حالقىنينگ اول گؤرنوكلى اوغوللارىنينگ گچن دورموش يوللارى، اؤز حالقىنينگ بأهبيدى، گلجكى اوغروندا گؤرش يوللارى دولى آچيپ گؤركزيأن تاريخى، بيوگرافيك چپـر اثـرلرينگ دؤره­ ديلمگـى گره ك. بو تايدان انتـك توركمنيستانينگ ايلكينجى پره­ زيدنتى آيتاكوف حاقيندا يك-  توك مقاله بولايماسا، بللى- باشلى ايش يازيلمادى. يازيجى يئلغاى دورديف ينگ "خزر تولقـونلارى" سؤزباشى بيلن ساويت ادبياتى ژورنالىنينگ 1972- نجى يئلقى 12- نجى نومريندا چيقان " نديرباى آيتاكوف" رومانيندان، نديربايينگ مانگغيشلاق توركمنلرىنينگ آراسيندا باليقچى ماشغالاسيندا اؤنوپ-اؤسن، شول يرده روس- توركمن مكتبينده اوقاشى، باليقچيليق اديشى و عمومان توركمنلرينگ دورموشلارى باراسيندا ماغلومات آلسا بوليار. يئنه شول روماندا ماشريق آقانينگ نديربايه يوزله­نيپ آيدان شو دانا سؤزلرى يآتدا قاليار:

" سن عاقيللى، ساويق قانلى. سن اوزاغا گيدرسينگ اوغلوم! يؤنه بيرزادى اونوتما، اؤلمأنكأم آيدايئن، آخميرلى بولمايئن. فلك ديين زادينگ يكجه گؤزى باردير، اولام سوير دفه­سينده بولار.  اول بنده  سينى يوقارى گؤتـره ر، شوندا بنده سى آياغىنينگ آستينا سرادمأن فله گينگ شول يكه گؤزينه باقايسا باغتىنينگ ياتديغيدير. فلك اونى يره چالار، قاررى آتانگ سونگقى وصيتينى اونوتما اوغلوم! اونسونگ من ايندى قارريديم، سن ياش اوغلوم! حالقينگ اقبالينى سانگا تابشيرارلار، اؤز حالقينگ اقبالى حاقيندا اويلان" دييپ، چرفينيپ ياتان دنگزه سراتدى".

 

    توركمنيستانينگ ايلكينجى پره زيدنتىنينگ آدى پايتاغتينگ اولى كؤچه­ لرىنينگ بيرينه داقيليپ، اونونگ آدى ابديلشديريلدى. ي يونه 97- نجى يئلدا س. نيازوفينگ قرارى بيلن اونونگ آدى كؤچه دن اؤچوريلدى. مونگا قارامازدان بو بييك مرتبه لى انسان حالقيميزينگ يوره گينده ابدى ياشار.

 

                       ***********************

  

   بلشويكلرينگ انقلابىنينگ توركمنيستاندا اورناشماغى اوغروندا قربان بولان تراژدىسيندان سونگ، 1922-1918–نجى يئللار آراسيندا ايچرى اورشلار آدينى آلان يئللاردا اؤلنلرينگ هم بوسغونليغا گيدنلرينگ آجى اقبالى دينيپ دينمانقا، استالينيستيك ترور فلاكتچيليگينده يوق اديلنلر بلاسيندان يانگـى دينان حالقيميزينگ باشينا 2- نجى جهان اورشى ديين بلا- حاوپ آبانيار. 1945-1941–نجى يئللار آراسيندا تاخمينلارا گؤرأ 100 مونگدن آشا توركمنيستانلى ييگيتلر قوربان بولوپدير، اوسته­سينه اورش يئللارينداقى  آچليق ضرارلى اؤلنلرينگ سانى- ساجاغى بارادا آنيق بيليأن زاديميز يوق. يكه گؤزلى فلك الميداما توركمنلرينگ تأله­ييـنى ترسينه  چؤوريپ گليپدير. بو بلادان يانگـى دينان حالق،  1948- نجى يئلينگ 5- نجى اكتبريندن 6- سينا گچيليأن گيجه­ده آشغاباتدا ير  ايرانماغى ضرارلى 120 مونگه قولاى ايلاتينى الدن بردى. برژنف دؤورينده گاز، نفت، پاغتا و بئيله كى چيگ ماللارينگ مسكوه آقديريلماغى بيلن توركمن تراگه­دياسياسيىنينگ باشغا، يؤريته بير صاحيپاسى آچيليار. بو بارادا  ژورناليست تأچگلدى قوتليف اؤزىنينگ "سايوز هم قاراشسيزليق" آدلى اثرينده قيماتلى ماغلومات بريأر.

   بيز نصيب بولسا گلجككى ايشيميزده 2- نجى دونيأ اورش يئللاريندان باشلاپ توركمنيستانينگ قاراشسيزليغينى جار ادن يئللارينى اؤز ايچينه آليان واقعالارى حاقيندا يؤريته دوريپ گچريس.

                                                 بلليكلر

 

* قايغيسيز آتابايف- ينگ هيكلى هم- ده آيتاكوف- ينگ آدينى گؤتريأن اولى كؤچانينگ يازغيسى سافارمراد نيازوينگ فرمانى بيلن يوق اديلدى.

 

* توركمنلرينگ اركينليك اوغرونداقى حركتلرينى باسيپ ياتيرماقدا دينگه انگليسلرينگ ديكمه­ سى بولوپ، پارس شوونيزيمينى يايئجى ارضاشاه دأل- ده ايسـم روس بلشويكلرى هم اولار بيلن اورتاق ايش آليپ باريپدير. بو ملى حركتدن آرقا چيقماقچى بولان توركمنينگ مردانا اوغوللارى قايغيسيز آتاباى هم نديرباى آيتاكينگ اللرى- قوللارينى روس بلشويكلرى طاراپيندان دانگيليار، بو ايشينگ عامالا آشيريلماغيندا بؤوت دؤره ديأرلر. آتابايف هم آيتاكوف- لرينگ اترك- گورگن توركمنلرىنينگ گؤره شينه  ياردام برجك بولوشىنينگ اؤنگونىنينگ آلماغى باراسيندا اونونگ اگيندش يولداشى حالميرات صأحتمرادوينگ، توركمنيستانينگ كمونيست(بلشويك) پارتياسىنينگ و مركزى كنترول كميته­نينگ  بيله ليكدأكى جلسه سى گچيريلنده صورتجلسه دكومنتده شئـيله سؤزلر سؤزلأنديگـى يازغيـدا قاليپدير:

" صأحتميرادوف: ايندى آتابايف ايكيميزينگ آراميزداقى گؤرش حاقيندا. بو گؤرشى حأضيره دنگيچ يولداش آتابايف و اونى

قولدايان يولداشلارينگ

 پارتيا لينياسى(خط حزب)

 بيــلن گؤرش ديـيــپ

حاساپلاپ گلديلر.

 بيرودا نأحيلى آغزآلاليق

 باردى؟ بيرينجىدن،

ايكينجىدن،

 اوچونجىدن دييپ

صأحتميرادوف

 توركمنيستاندا ير- سوو

 رفورملارى حاقيندا

گوررونگ قوزغايار)

 

دؤردونجى مسئله، يموتلارينگ گورگندأكى قوزقالانگـى- آتابايف توركمن ياراغلى گويچلرينگ الى بيلن اولارا ياردام برمك و اولارى بيزه بيريكديرمك مسئله­ سينى قويدى. بيز مركزى  كميته ده مسئـلأنى باشغاچا قويدوق، ياغنى بئيله ادمه گينگ ملتچيليكديگينى، بو  تـتـللى چؤزگودينگ بورژواز اينتلله گنتسيانينگ- عؤض­بايف  لارينگ،  بككه برديف لرينگ- ايسله­يأندييگينى آيتديق. "آتابايف،  سن اولارينگ ايدئـــولــوگياسينى يؤره ديأنگ، بئــيله ادمك بـولماز، بو بيـزينگ پارتياميزينگ  پرنسيپلرينه قارشى، بو پرولتاريات ديكتاتوراسىنينگ بأهبيتلرينه ترس گليأر."

 

   آتابايف بولسا شئـيله جوغاپ بريأر:" نأمه اوچين بيز اؤز مأحريبان دوغانلاريميزينگ قوُراغينا چيقمالى دأل، بيز اولارا حوكمان كمك ادملى، توركمنلر حايسيدير بير پرولتار سياساتيىنينگ فداسى بولمالى دألدير". بو دولانديريجى بيرونينگ آغضالارىنينگ قاوى ياديندادير. بو مسئله مركزى كميته نينگ  بيروسيندا سراديلدى، آتابايوف- ينگ پارتيانينگ چيغريندان چيقيان بو تكليبينى قولداپ آتابايووينگ اؤزى و آيتاكوف سـس برديلر. حايپ، شوندا يئغناغينگ استـنوگرامما يازغيسى يؤره ديلمدى. دولانديريجى بيرونى كؤپليك بولوپ گچيرنيميز سبأپلى، آغزالان يولداشلارينگ آبراينى قاچيرمازليق اوچين، بيز بو مسئـلأنى سونگ پله­نومدا قويبام اوتورماديق.  شو اساسدا يولداش آتابايف و آيتاكوف بيلن آراقاتناشيقلار بوزولدى، اولار بو گؤرشده توپارلايين گؤرشى گؤرديلر.

 

بأشينجى مسئله: گورگن قوزقالانگـىنينگ باشيندا آتابايف اوزالقى افسر عـؤضبردى يفى داشكنده چاغيردى و توركمنلرينگ يولباشچيليغينى قورماق اوچين اونى اورگنجه ايبرمأگه سينانشدى. بيز عـؤضبرديف ينگ  ايبريللمگـىنينگ اونگونى آلديق".

                                  ************

 

1937- نجى يئلداقى غانلى رپره سسيا عامالا آشيريلاندا 6 آيلاپ ديـين يالى توركمنيستان دؤولتى باشسيز قاليار.  1938- نجى يئلينگ جولاى آيئندا توركمنيستاندا گچيريلن يوقارى شورانينگ ماصلاحاتيندا شو آشاقداقى آدملار توركمن حكومتىنينگ باشليغينا بلله نيأر:

1-     حـداى برگن اوف عيدباى: حكومت باشليغى

2-      گلازانـووا(آ. ن): 1- نجى اورونباسار

3-      ر. زينووسكـى(ى. گ): 2- نجى ارونباسار هم- ده دؤولت پلانلاشديرما كميسيونينگ باشليغى

4-      بورشچوف(ت. م): ايچرى ايشلر كميسرى

5-      قوليف غلام : ايميت صناغات كميسرى

6-      آلتى بايــووا باغتى: ينگيل صناغات كميسرى

7-      ناربايف بكى: اوبا صناغات كميسرى

8-      ساريف آق مأمد: اوبا حوجاليق كميسرى

9-      ماموشين(ر. د): ساوخـوز كميسرى

10-آلتىيف ساراغت: ماليه كميسرى

11-گلديف عيدقلى: ماغاريف كميسرى

12-زايف(گ. ت): سؤودا كميسرى

13-قاراجايـف نورى: عدالت كميسرى

14-ايوان باسايف: كمونال حوجاليق كميسرى

15-على يـووا قربان گؤزل: سوسيال اوپجينچيليك كميسرى

16-يـيتـىوىنينكو(ن.ب):  صناغات ايشلر كميسرى

17-ايوانينكو(و. پ): سايوز مال تاييارلاما كميسر وكيلى

18-استه پانوس. س: سايوز باغلانيش ايشلر كميسر وكيلى

 

   1938- نجى يئلينگ جولايئندا مسكوده گچيريلن مجليس سايلاولارىنينگ اؤنگ يانيندا، توركمنيستاندا كمونيست پارتياسىنينگ كنگره سى تاراپيندان تأزه سكره تارلار:

1-     چوبين، ى.آ : ا- نجى سكره تار

2-      برديف، الله بردى: 2- نجى سكره تار

3-      ايوانيچوف: 3- نجى سكره تار.

 

   مسكوداقى مجليسه 4 توركمن وكيل بولوپ گيتدى. شولاردان:

1-     آندريف: توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميته نينگ سكره تارى

2-      چوبين : توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ باش سكره تارى

 

2-نجى بؤلوم:

مدنى انقلابينگ عامالا آشيريلماغى

 

«اى توركمن ياشلارى بيرلشيك زمانى گلدى،

گيجه- گونديز ياتمادان، چاليشماق زمانى گلدى،

توتوپ چنگيز يولونى سؤوشمك زامانى گلدى،

قايراتلانيپ، روسلارى چيقارماق زمانى گلدى.

 

اوغـوز بيليمى بيلن بير زمان دونيأنى آلدى،

جهالت بيزلرى گؤر، نه گونه سالدى.

اول قـوجا توركمنيستان "شمال" قـدراتينا قالدى،

حأضيرلنينپ، قـورتلارى آولاماق زمانى گلدى.»

 

                       ت. يـولچـى   كوممت قاويز. فوريه 1936

 

بو يانغينلى سطرلر، توركمنيستاندان، توركمنصحرانينگ كوممت قاويز شهرينه سيغينان بير يموت ييگيدى، مگرم وفايف- ينگكى بولسا گرك. (ياش توركيستان ژورنالى 36- نجى يئل 6- نجى سان)

 

 

   بللى گوندوغارشناس بارتولـد:

  « توركمنيستانينگ دؤره ديـلمگـى بيلن ايـلكينجــى گزه ك توركمنلرينگ سياسى بيرلشيك پرنسيپـى عامالا آشيريلدى. اول، توركمنلرينگ آراسيندا ديل و ادبيات پوداقلاريندا اؤز بيانينى تاپان ملى بيرلشيك دويغوسىنينگ اويانماغينا آليپ گلدى. بو دويغى- دوشونجأنينگ اؤسمگينه مدنى ايشلرده اوستونليك قــُولتغى بولجاقديغينا اميد باغلاماق گره ك»

 دييپ يازيار.

(توركمن حالقىنينگ تاريخىنينگ اوچركى. مسكو 1963)

 

   يوقاردا بللنيشى كيمين هر بير حالق يالى توركمن حالقىنينگ ملى- سياسى بيرلشيگـى، دؤولتچيليك مسئله سى- ده اونونگ مدنى دورموشىنينگ اؤسوش درجه سى بيلن اؤزآرا ايچيگين باغلانشيقدا دوريار. شو تايدان توركمن حالقىنينگ بير ملته و توركمنيستاندا اؤز ملى دؤولتينه اؤسوپ بركيمگينده مدنى گؤرش-انقلابينگ أهميتى- رولى يرليكلى نيغتاليپ گچيليأر.

   توركمنيستاندا مدنى قورولشيقلار بويونچا گچيريلن چأره لر، اؤسوش-اؤزگريشلر، اؤز نتيجه سى بويونچا حالقيميزينگ تاريخينى قيسغا وقتينگ ايچينده چاغداش مدنى- ماغاريف تايدان تأزه دورموش، اويانماغينا آليپ گلدى.

   شو دؤورينگ ايچينده حالقيميزينگ آيراتين- دا يآش و اورتا ياشلى نسلىميزينگ اووچدان توتما ديين يالى حاطلى- سوادلى بولماغى، توركمنلرينگ اؤز ملى اينتلله گنتسياسىنينگ اؤسوپ يتيشمگـى، رسپوبليكادا أهلىعمومى اورتا بليمه گچيلمگـى و يوقارى علم- بيليم جايلارىنينگ ، مدنى آنگ- بيليم اؤيلرىنينگ، كتابحانالارينگ، توركمن ملى سونغاتىنينگ دورلى گورنوشلرىنينگ  يايراماغى و جوشغونلى اؤسمگـى- بو زاتلارينگ همه سى توركمن ملى- مدنى اوغورلاريندا قازانان اولى ينگيشدير. مدنى دورموشدا قازانيلان بو ينگيشينگ، توركمن حالقىنينگ و توركمنيستانينگ ملى دؤولتچيلگـىنينگ سياسى، اقتصادى اؤسوشىنينگ شرطى بولانديغينا لاف ادمأن آيتسا بولار. حاقيقاتدانام هر بير حالقينگ گلجگـى مكتب اورتورقيچلاريندا چؤزوليأر ديليشى كيمين، بير حالقينگ دورموشيندا- دا اونونگ بئيله­ كى حالقلار بيلن قاتناشيغيندا اؤز دنگ پاينى آليپ بيلمه گينه- ده مدنى- ماغاريف اؤسوش درجه­سىنينگ يوقارلانماغى آيغيتلى رول اوينايار.

   اورتا آسيا حالقلارى اوزاق وقتلاپ سياسى، اقتصادى و مدنى پسه­ليش و دورغونليق دؤورينيى باشدان گچيرديلر. بيز اونونگ نتيجه سينده ملتيميزينگ آخرى توزغونليق، كولونيال ياغدايا دوشمگينى، يورتدا مدنى- چاغداش علم- بيليمينگ پس درجه سى سبأپلى اوزاق وقتلاپ غفلت اوقوسيندا ياتانليغيميز بيلن دوشونديريپ بيلريس. يوغسا 15- نجى عاصيردان بأرى بايرامحان، دؤلت مأمت آزادى، ماغتيمغولى، كمينه و بئيله­ كى كلاسيكلاريميز بولانديغينا و  اساسان اورتا آسيا توركلر آراسيندا دينگه توركمنلرده ماغتيمغولى يالى ملى بير شاهيرينگ بارديغينا أهلى گوندوُغارشناسلار ايقرار اديأرلر.

   1917- نجى يئلدان اؤنگ اورتا آسيادا يايراپ باشلان "جديدچيليك" رفورملارينگ طاراپدارى، دؤويردش مدنى- ماغاريف رفورملارينگ گچيريلمگـىنينگ ضرورديغينا گؤز يتيرن- ده بولسا، اولار بو دويپلى وضيفأنى اوبيكتيف و سوبيكتيف سبأپلر يوزيندن باشاريپ بيلمه­ ديلر. بير تايدان توركيستان حالقلارىنينگ ملى اينتلله­ گنتسياسى آزچيليق اديأردى، حالق كؤپچوليگـى حاط- سوادسيزدى، دينى فاناتيكلارينگ سؤزينه گيديأرديلر، بئيله كى تايدان مؤوريدينى گچيرن رئاكسيونر اميرلر، حانلار، روس تزارلارى، كولونيال حأكميتلر شئـيله تأزه­ چيل رفورمالارا قارشى چيقيارديلار.  اونونگ طاراپدارلارينى ايزارلايارديلار. شونليقدا بو تاريخى وظيفأنى عامالا آشيرماق، اورتا آسيادا مدنيـيه تىنينگ- ماغاريفيىنينگ تأزه دن اويتگه­ دييپ، مدنى انقلابى دورموشا گچيرمكليك،  توركيستان حالقلارىنينگ اؤز رسپوبليكالاريندا ملى و دؤولتچيليك تايدان اؤسمگينى يولا قويماق، ساويت حأكميـتى يئللاريندا ممكين بولدى و رئال شرطلر دؤوره دى.

  اورتا آسيا حالقلارىنينگ مدنيتينى اؤسدورمك بيلن اولارينگ  كلونيال ايزاقالاقليغينى ينگيپ گچمك، سياسى و مدنى درجه لرينى يوقارى گؤترمك، اول رسپوبليكانينگ حأكميت آپاراتلارينى يرلىلشديرمك (توركمنلشديرمك) بيلن ملى ساويت دؤولتچيليگينى اؤسدورمك چأره­ لرى، پرولتاريات ديكتاتوراسـى دييلن  پارتيا حأكميتينى بركيتمك، اوبا حوجاليغينى كوللكتيفلاشديرماق، يوردى صناغاتلاشديرماق سياساتى بيلن اوتغاشيقـليقـدا و اونونگ بيته­ويى  بير بؤلگـى حؤكمينده عامالا آشيريلدى. مدنى انقلاب بويونچا بو چأره لر، اورتا آسيا حالقلارىنينگ چاغداش مدنى اؤسوش، علم- بيلمدن اؤز پآينى آليش بويونچا اديپ گلن آصيللى ارك-آرزولارى بيلن بللى درجه د­ه اوتغاشدى و و  اؤزينه قولداو تاپدى. اورتا آسيا رسپوبليكالاريندا مدنى انقلاب حاقيقاتدان- دا اؤز أهميتى بويونچا "ايكينجى انقلاب" بولدى. اوكتبر انقلابى سياسى دورموشدا نأحيل اؤزگرشيكلر-اؤوريليشيك بولان بولسا، مدنى انقلاب- دا حالقينگ مدنى دورموشيندا شونچا اؤزگرشيكلر گتيردى.

   1960- نجى، 70- نجى يئللاردا چيقان اثرلرده، توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ دورموشا گچيريلمگـى اساسان 3 تاپغيرا بؤلونيأر:

1- نجى تاپغير: 1930- نجى يئلا چنلى دؤورى اؤز ايچينه آليپ، سوادسيزليغا قارشى گؤرش، مكتب ياشلى چاغالارى اوقووا چكمك و حاط- سواد اؤورتمك چأره لرى اورون توتدى. بو دؤورده توركمن يازو حاطى عاراپچادان لاتينچا گچيريلدى و توركمن ديلينده اوقوو كتاپلارى، بئيله كى نشيرياتلار و مطبوغات يولا قويليپ باشلاندى.؛

2- نجى تاپغير: 1930- نجى يئلدان 1958- نجى يئللار آراسينى اؤز ايچينه آليار. بو دؤور ماغاريف و مدنى تايدان اوزال ايزا قالان حالقلارينگ اؤنگدأكى حالقلارا دنگله­شن  دؤور حاساپلانيار.

3- نجى تاپغير:  1958- نجى يئلدان سونگقى دؤورى اؤز ايچينه آليان مدنى انقلابينگ تاماملايجى أهلىعمومى حوكمانى اورتا بليم و تربيه برمه گينگ يوقارى درجه سينى اوپجون ادمك، علمينگ و تكنـيكينگ اؤسمگينى قازانماق اساسى وظيفه اديپ قويوليار.

   توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ باشلانغيچ تاپغيرى  34-1925–نجى يئللار آرالاريندا اورتا آسيا حالقلارىنينگ شو ساندا توركمن حالقىنينگ اؤز ملى اينتلله گنتسياسينى اؤسدوريپ- يتيشديرمك، يرلى ايلاتينگ اؤز انه ديلينده اوقيماغينى اوپجون ادمك، حالق ماغاريفـينى اؤسدورمك مونينگ دسلاپقى شرطى بولان توركمن ادبى ديلينى، ملى ادبياتينى، ملى يازوينى، ملى مطبوغاتينى، نشرياتينى اؤز پروفسيونال (حرفه­ اى) سونغاتينى اؤسدورمك يالى اؤرأن ييتى و قايرا قويولماسيز مسئله­لر، مدننى انقلابينگ دويپلى چأره لرينه گيريأردى.

  توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ بيرينجى تاپغيرى، توركمن عاليملارينگ كسگيتلمه سى بويونچا 1930- نجى يئللارا چنلى دؤورى اؤز ايچينه آليار. شو دؤورده رسپوبليكادا حالق ماغاريفىنينگ، تأزه توركمن يازوىنينگ و ساويت ادبياتىنينگ دويبى توتولدى. اقتصادى- سياسى دورموشدا بوليشى كيمين، توركمن مدنى دورموشيندا، شوندان سونگقى اؤسوش-اؤزگريشلرينگ اساسى اوغرى، يول- يوداسى كسگيتلندى. توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ دويبى توتولان و بو باشلانغيچ تاپغـيرى، اوباحوجاليغينى كوللكتيفلاشديريشدا و بئيله كى اوغورلاردا بوليشى كيمين اؤته گچمه دؤوردى. استالينينگ بللى سؤزلرى بيلن آيتساق "اوستونليكدن باش آيلانما" دؤورى دييپ آدلانديرماق حاص دوغرى بولار. بو دؤورده ايكى مدنيتينگ- كؤنه بيلن تأزأنينگ آراسيندا- بئيله كى اوغورلاردا بوليشى يالى مدنى- سوسيال دورموشدا- دا چايقانيشلارا، ساريسغينتيلارا آليپ گلدى. مونى بير طاراپدان حالقيميزينگ حاط- سوادسيزليغى، تأزه­ ليكلره تاييارليقسيز گلندييگـى سبأپ بولان بولسا، بئيله كى تايدان بو تأزه مدنى رفورمالارينگ ماركسيستيك ايدئولوگيا، كمونيستيك- ساويت حأكميـتينى بركيتمك چأره لرينه تابين اديلدى، "اور دييلسه، اؤلدور" ديـين متدلار بيلن عامالا آشيرلانليغيدير.

   شونليقـدا توركمنيستاندا مدنى انقلاب ييتى ايدئولوگيك- سياسى گؤرش شرطلرينده باشلاندى و كمونيستيك و ملى ايدئولوگيانينگ چاقناشيغينا آليپ گلدى. بو- دا چيقالغاسيزدى. چونكى ملى سياساتينگ قورولشيق ماقصاتلارى ملى بأهبيتلره لايق گلمه يأردى. اول ملى مدنيتىنينگ دينگه اؤز فورماسى بويونچا، ملى- مضمونى بويونچا سوسياليستيك مدنيت بولماغينى، باشغاچا آيتساق كمونيستيك- ساويت حأكميتىنينگ بأهبيدلرينه حيذمات ادمه گينى ماقصات اديپ قويياردى. اول توركى حالقلارىنينگ مدنى اؤسوشينى بيره ك- بيره كدن اوزينگه­ليكده آليپ  بارماق بيلن بير وقتده، روس مدنيـتىننينگ تأثيرى آستيندا اؤسدورمگينى و اونونگ سياسى تأثيرى آستينا سالماغى اونده­ يأردى. توركمنيستاندا مدنى قورولشيغينگ باشلانغيجيندا ياغنى 30-1920– نجى يئللاردا بولان ييتى ايدئوگيك گؤرشلر كؤپ معنى ليدى. اول دؤورير، علمى-اوبيتكتيف ليك بيلن ايشله­ نيپ چيقيلماغينا هم- ده مدنى قورولشيغينگ تاريخينا اؤزلشديريلمگينه قاراشيار.

   بو بارادا 60- نجى، 70- نجى يئللاردا توركمنيستاندا چيقان آيرى-آيرى ايشلر شو ساندا بايرام مرادف- ينگ، دورديف- ينگ، قليچ قوليف- ينگ  و بئيله كىعاليملارينگ ايشلرى اپسلى قيزيقلانمالار دؤره ديأر. شولارينگ آراسيندان "توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ  37-1925–نجى يئللاردا مدنى انقلاب اوغرونداقى گؤره شىنينگ تاريخيندان" سؤزباشى بيلن 1969- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير اديلن 338- نجى صاحيفالى مقالالار يئغينديسينى گؤركزمك بولار. بو كتاب چرشيف- ينگ "كاپيتاليست دأل اؤسوش شرطلرينده مدنى انقلابينگ كأبير آيراتينليقلارى" ديين تئوريتيكى اساسلانديرماغا، اونونگ اؤزبوليشلى آيراتينليقلارينى و عمومى قانونا لايقليغينى گؤركزمأگه چاليشيار. البته مسئـلأ شئـيله آناليتيكى متد بيلن چملشمك بيلن اونى كسگيتلى سيستما سالماغينگ و عمومىلاشديرماغينگ اولى علمى- تئوريتيكى و پراكتيكى أهميتى بار. شئيله- ده بو ايشينگ اؤز تئماسى و وقتى-اورنى بويونچا بيزينگ چاغداش ادبياتيميزدا  يترليك درجه­ده أهميتليى بولوپ بيلر..

   مدنى انقلابينگ باشلانغيچ دؤورينده، دگماتيك (قورى تأصيپ)، نهيليستيك (پوچليق) گؤزقارايشلار اورتا آسيا حالقلارىنينگ شو ساندا توركمن حالقىنينگ مدنى ميراثينا كم بها برمكليگه، اونى بوتينله­ يين  ديـين يالى انكار ادمك بيلن تأزه تئوريا قورجاق بولماق يالى سينانشيقلارا چنلى آليپ گلدى. مونينگ اوچين توركمن كلاسيكى عقلدار ماغتيمغولىنينگ ساويت ادبياتيندا انكار ادمكدن- توركمنلرينگ ملى شاهيرى حؤكمينده اؤز مناسيپ اورنونينى ايه­- لمگينه چنلى گچيلن يولى يادلاپ گچمه گينگ اؤزى يترليكليدير. اساسان بيك عقلدارينگ ادبى ميراثينى قالپلاشديرماق و اونى ماضمون تايدان سياسى واغيظچى درجه­سينه دوشورمك سينانشيقلار بولدى.

   20- نجى، 30- نجى يئللاردا توركمن ادبياتيندا پوپليسيستيك آگيتاتسيون (سياسى واغيظچيليق) اوغروىنينگ اساسى اورون توتانليغينى اينه شونينگ بيلن دوشونديرسه بولار. توركمن مدنيتىنينگ اؤسوشينى اپسلى بؤكدأن، كؤپلنچ ملى، مدنى و ادبى ايشگأرلرىنينگ باشينا يـتن اول سياساتينگ نتيجه­لريى كؤپلره مأليمدير.

   شول ايركى يئللاردا توركمن يازوو حاطينى و ملى ادبى ديلينى قادالاشديرماق ايشينده هم باشينا گيدن ولونتاريزيم (باش- باشداقليق)، حورليق، ظلم چأره لرينه يول بريلدى. بوتين بو زاتلارى اورتا آسيا حالقلارىنينگ "كاپيتاليست دأل اؤسوش شرطلرينده مدنى قورولشيغينگ قانونا لايقليغى" حؤكمينده صوراتلانديرجاق بولماقليق، اينانديريجى گويجه و علمى حأصيته ايه دأل. اونگا، مدنى قورولشيغينگ بيرينجى تاپغيريندا حكم سورن فاناتيزيم، دگماتيزيم، نهيليزيم، گوندوغار حالقلارىنينگ باى تاريخى و مدنى ميراثينا أسگرمزچيليك ادمكليگينگ آليپ گلن نتيجه لرى حؤكمينده بها برمك حاص دوغرى بولاردى.

   1925، 1934– نجى يئللاردا اورتا آسيا جمهوريتلاريندا شول ساندا توركمنيستاندا مدنى و ايدئولوگيك ميدانيندا بولان ييتى گؤرشلر و كمونيستيك دونيأ غارايشينى و شونگا اساسلانيان سوسيال- سياسى سيستمى برك اورناشديرماق بويونچا گچيريلن چأره لرينگ مؤچبرى شئيله- ده اونونگ نه ننگسى ياد بولانديغينا دليلليك اديأر. هرنيچيك- ده بولسا، توركمنيستاندا مدنى قورولشيق بويونچا گچيريلن شول چأره لر، اؤسوش-اؤزگريشلر اؤز نتيجه­ سى بويونچا  حالقيميزينگ مدنى- ماغاريف تايدان اؤنگه ايته­ريپ، تأزه  دورموشا آليپ  گلنديگينه بير سبأپ بولوپ حيذمات اتدى.

   حالقينگ عمومى سوادليليغينى قازانماق، چاغداش مدنى دورموشا ايترگـى برمك اوچين ايلكينجى أديم ايلاتينگ سوادسيزليغينى يوق ادمكدن باشلانماليدى. بو، حالقينگ سياسى سوادليليغيندا- دا دسلاپقى شرط بولوپ دورياردى. لنين آيتميشلايين سوادسيز آدم سياساتدان چتده دوريار، اونگا ايلكى بيلن اليپ- بيى اؤورتملى و شونسوز سياست بولوپ بيلمه جكدى شول سبأپدن حالق ماغاريفنى و اوغورداش سياسى ماغاريفى يولا قويماق وظيفه سى گليپ چيقياردى. بو دويپلى وظيفأنى عامالا آشيرماق اولى دؤولت و حالق ايشيدى.  بلشويكلر و اونگا باشتوتانليق اديأن ساويت حكومتى بو مسئـلأنينگ أهميتينه ايردن دوشونيأرلر.

   بلشويكلر ملى رسپوبليكالاردا مدنى انقلابى اؤز ديكتاتوراسينى بركيتمه گينگ بيته­وى بير بؤلگـى اديپ قوييارلار و اونى كسگيتلى ماقصات بيلن كمونيستيك ايدئولوگيانى يايراتماغا و اونونگ آقاليق سوريجى ايدئولوگيا آيلانديرماغينى قازانماق وظيفه سى بيلن باغلانشديريارلار. شونليقدا 20- نجى يئللاردان باشلاپ حالق ماغاريف بيلن بير وقتده پارتيا ماغاريفينى يولا قويماق، عمومى اوقوو كتاپلارى بيلن بيرليكده جمعيتچيليك سياسى-ادبياتينى، پارتيا ادبياتىنينگ نشير اديلمگينه اولى أهميت بريليأر.

   توركمنيستاندا بو چأره لرينگ 1925- نجى يئلدا رسپوبليكانينگ دؤره­ ديلمگـى بيلن عامالا آشيريليپ باشلانيار.  1924- نجى يئللاردان باشلاپ لنين- ينگ  و ماركسيستيك ادبياتلار توركمن ديلينه ترجيمه اديليپ چيقاريليار. 1924- نجى يئلدا " توركمن دؤولت نشرياتى" قوروليار. توركمن ساويت مطبوغاتى دؤره ديليپ،  اول  1933- نجى يئللاردان سونگ حاص اؤسوپ باشلايار. توركمنيستان كمونيست پارتيانينگ مركزى اجرائيه كميته سى  1928، 1929– نجى يئللاردا ماركسيستيك- لنينيستيك ادبياتينى توركمن ديلينه ترجمه­سينى و  نشرينى چالاتلانديرماق و توركمن كمونيستلرىنينگ پارتيا ماغاريفينى اؤسدورمك بويونچا يؤريته قرار قبول اديليأر. شول ماقصات بيلن 1931- نجى يئلدا آشغاباتدا "توركمن كمونيست vuzy"(هنرستانى) آچيليار و اوندا توركمن ساويت پارتيا كادرلارينى چالتلانديريلان كورسلاردا اوقاديارلار. 1933- نجى يئلدا توركمن پارتيا ادبياتى بويونچا يؤريته نشريات-T&rkmen parti izdat-(توركمن كمونيست پارتيا نشرياتى) دؤره­ ديليار. ساويت پارتيا مكتبينى قوتاران كؤپ سانلى كادرلارينگ مثال اوچين 1930- نجى يئلدا شونى قوتارانلارينگ 30%- ينى سياسى- ماغاريف پوداغيندا ايشه ايبريلمگـى، ايدئولوگيك- سياسى ايشه، پارتيا، كامسامول حاطاريندا و پارتيا آكتيولارى آراسيندا سوادسيزليغى يوق ادمك ايشينه نأحيلى كؤپ أهميت بريلنديگينه دليل ليك اديأر.

   1928- نجى يئلينگ باشيندا توركمنيستاندا جمعى 1615 كمونيست سوادسيز بولوپ، رسپوبليكانينگ پارتيا قوراماسىنينگ جمعى حاطارىنينگ 18%- ينه برابر گليأر. 30- نجى يئللاردا توركمن پارتيا و ملى اينتلله گنتسيا حاطاريندا گچيريلن اساسسيز آراسسالايئشلارينگ نتيجه­سينده شونسوز-- دا يترليكسيز بولان توركمن كادرلارينى، شول ساندا ترجمه و نشريات ايشلرى بويونچا كادرلارينگ حاطاريلارى سلجريأر و رسپوبليكادا ترجمه ادبياتى و نشريات ايشلرى اپسلى قاوشيار.

   شئيله­ليك بيلن مدننى انقلابينگ، تأزه مدنى قورولشيغينگ بيزه ياد بولان ايدئولوگيانينگ باسغيسى آستينا آلنيپ باريلماغى، توركمن مدنى دورموشىنينگ اؤسمگينه و توركمن ملى كادرلارىنينگ تربيه لنيپ يتيشديريلمگينه كؤپ بؤوت بولوپ، اولى زيان يتيردى.

  20- نجى، 30- نجى يئللاردا توركمنيستاندا ايدئولوگيك ميداندا بولان ييتى گؤرشلر، كمونيستيك دونيأ غارايشى و شونگا اساسلانيان سوسيال- سياسى سيستمى اورناتماق بويونچا گچيريلن ايشينگ مؤچبرى، اونونگ حالقيميزا و ساغدين دورموش حاقيقاتينا نأحيل ياد و ترس بولانليغينا گواه گچيأر.

   توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ دورموشا گچيريلشى بارادا 70- نجى يئللاردا چيقان اثرلر، مثال اوچين رجبوف و مرد محمدوف- ينگ  "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ توركمنيستاندا مدنى انقلاب اوغرونداقى گؤره شىنينگ تاريخيندان" آدلى اوچركلر"  سؤزباشى بيلن 1969- نجى يئلدا نشير اديلن يئغينديدا يرلشديريلن ايشلرينده، 1925، 1937- نجى يئللاردا توركمن ديلينده ماركسيستيك ادبياتى دؤرتمك و پارتيا ماغاريفينى يولا قويماق بويونچا گچيريلن چأره لر حاقيندا كؤپ ماغلومات بريليأر.

   دورموشينگ بويانقى پوداقلاريندا بوليشى كيمين، مدنى قورولشيغا- دا، صنفى گؤره­ش و  كمونيستيك ايدئولوگيانينگ آقاچيليغى نوقتاى نظريندان چمه لشمگـى، توركمن ملى اينتلله گنتسياسىنينگ آغزينى آلارتماق، اونونگ بير بؤلگينى يآناماق و يوق ادمك سياساتى، حالقيميزا اؤرأن قيممات دوشدى. اونونگ توركمن ملى مدنيتىنينگ، ادبياتىنينگ و ملى ديلىنينگ قورولشيغيندا، توركمن ملى اينتلله گننتسيانينگ فورميرلنمه­گينده (شكل تاپماغيندا)، رسپوبليكادا  علمى فكرينگ اؤسوشينده آليپ گلن نتيجه­ لرى حاقيندا گزه گـى بيلن دوريپ گچريس.

   البته باسيبالجيلارينگ اؤز حأكميـتينى برقرار ادمك اوچين كسگيتلى ايدئولوگيانى حالقينگ آنگينا قويماق، اونونگ آراسيندان اؤزينه آرقا ادينمك چأره لرى، اوندا- دا بيزينگ ايياميميزدا سه يرك (آز) گؤريلن زات دألدير.

   تاريخى پرسپكتيوادان آلانينگدا، بو بيزده ساويت حأكميتى بيلن- ده شئـيله بولدى. اول فارمال تايدان( يوزله ى) ايريشدى. سونگقى آلتميش- يتميش يئلينگ ايچينده توركمنيستاندا ماركسيستيك- لنينيستيك ادبيات گينگ مؤچبرده يايراديلدى. پارتيا و سياسى ماغاريف گينگ يولا قويولدى، توركمن پارتيا كادرلارى، ملى روشنفكرلرى اؤسوْپ يتيشدى. ايسم توركمنيستاندا و عمومان اورتا آسيا جمهوريتلاريندا كمونيستيك ايدئولوگيانينگ حالق كؤپچوليگـىنينگ آنگ- دوشونجه- سينى  اؤزينه چكيپ، اونونگ ارك-آرزولارينى بيان اديپ بيلديميقا؟

 

سوادسيزليغى يوق ادمك اوغروندا گچيريلن چأره لر

  

    پداگوكى(تربيه بريجى عليمينگ) عاليم پستالوززى آيتميشلايين بير حالقينگ اقبالى، گلجكى، مكتب اوتورغيچلاريندا تآپلانيار. مكتب- ماغاريف، آنگ- بيليم ايشلرىننيگ يولا قويولماغى، حالقينگ بوتين دورموش طالاپلارينا، شو ساندا مدنى دورموشينا حاص ايميقـلى و ايزى گيدرلى تأثير يتيريأر. شو سبأپلى آدمزاد پروگرسىنينگ تاريخيندا بـيگه­ليش و پسهه ليش دؤورلرىنينگ ماغاريف- مدنى ايشلرىنينگ ياغدايى بيلن گؤس- گؤنى باغلانشيقـدا دوريانديغينى تاصصيقلاماق بولجاق.

   توركمن حالقى- دا اساسان مكتب- ماغاريف ايشلرىنينگ يولا قويولماغى و اؤسمگـى بيلن مدنى- روحى تايدان تأزه لنيپ، چاغداش مدنيتلى ملتلرينگ حاطارينا قوشولدى. توركمنيستان رسپوبليكاسىنينگ دؤره­ ديلمگـى بيلن رسپوبليكادا سوادسيزليغى  يوق ادمك يؤريشى، تأزه مكتبلرينگ قورولشيغى و مكتب ياشلى چاغالارى اوقووا چكمك بويونچا گينگ چأره لر دورموشا گچيريليپ باشلاندى. 29-1928– نجى اوقوو يئليندان باشلاپ اوزالقى عاراپ اليپ- بيـىنينگ لاتين يازووا چالشيريلماغى، حاط- سواد چيقارماغى و علم- بيليمينگ اؤزلشديريلمگينى ينگيللشديردى. لنين و بئيله كى ساويت يولباشچيلارى طاراپـيندان اؤز واقتيندا "گوندوغاردا اولى انقلاب" آد

 

بريلن بو لاتين لاشديرلان يازوو حاطينگ شوندان 10 يئل گچيپ- گچمأنكأ يئـنه روس حاطى بيلن چالشيريلماغى، ملى مدنيتينگ بئيله كى اوغورلاريندا بوليشى، حالق ماغاريفىنينگ و توركمن ديلىنينگ اؤسوشينه اپسلى زيان يتيردى و بؤكده دى.

   توركمنيستاندا 1930- نجى يئلينگ سپتامبريندا عمومى و حؤكمانى باشلانغيچ مكتبلر گيريزيليپ باشلاندى. مكتبلرى معلم كادرلار بيلن اوپجون ادمك، توركمن ديلينده تأزه اوقوو كتاپلارينى، علمى، پـوپـوليار(عموم حآلار) اثرلرى نشير ادمك بويونچا كؤپ و قيسساغلى چأره لر دورموشا گچيريلدى. شونليق بيلن 20- نجى، 30- نجى يئللاردا توركمنيستاندا حالق ماغاريفينى و آنگ- بيليم، يوقارى اوقوو جايلارينى قورماق و اؤسدورمك بويونچا كؤپ گويچ- قايرات و مايا صارپ اديلدى، كؤپ قينچيليقلارا، محرومچيليقلارا دؤز گليندى. توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ دويبى توتولدى. مونينگ نأحيلى قين شرطلرده عامالا آشيرلانديغينى ياشولى نسيللر، ايلكينجى معلملر و اوقوچى-استيودنتلر ياغشى بيليأنديرلر. اول يئللاردا كلبه-چاتمالاردا، آچ- سووسيز ياغدايلاردا اوقاديلاردى و اوقالياردى. بو مدنى فرونتدا قازانيلان اوستونليگينگ قهريمانچيليغينى و قووانجينى حاص بـيگه­لتديأر.

   شونليقدا اورتا آسيانينگ بئيله كى دوغانليق حالقلارى بيلن بيرليكده توركمن حالقى- دا چاغداش ماغاريف، آنگ- بيليم آرقالى اؤسن حالقلارينگ ايزيندان يتدى و قونگشى گوندوغار حالقلاريندان اؤنگه گچدى. ايندى توركمنيستاندا أهلىعمومى اورتا مكتبلرينگ گيريزيلمگـى، حالق ماغاريفيندا قازانيلان اؤسوشينگ اِلين عالاماتى بولوپ دوريار. توركمنيستان 6 يوقارى اوقوو جايئنا، شو ساندا توركمن دؤولت اونيورسيتلرينى اؤزينده بيريكديريأن توركمنيستان عليملار آكادمياسينا ايه. توركمنيستاندا ايلاتينگ سوادلىليق درجه سى علمى، آنگ- بيليم ايشلرى بارادا استاتيستيك(آمارى) ماغلوماتلار يايراديليپ گلدى.

   مدنى- ماغاريف قورلشيغينگ مهم بؤلگـى بولان توركمن ادبى ديلى، ملى ادبياتى، كتاب نشرياتى، دؤورله­ييـين توركمن مطبوغاتى، مدنى آنگ- بيليم ادارالارىنينگ اؤسوشى و حأضيركى مسئله­ لرى- ده يؤريته ده رنگوو طالاپ اديأر.

   مدنى- ماغاريف ايشلرى حالق كؤپچوليگـىنينگ آراسينا گينگدن يايرادى و قيسغا واقتينگ ايچينده اولى اوستونليكلر قازاندى. حالقيميز ايندى ماغاريفينگ، چاغداش علم- بيليمينگ أهميـتينه قاتى دوشونيأر. اينديكى وظيفه اونى چونگلاشديرماق، حيل، صفت و ماضمون تايدان يوقارلانديرماقدان عبارات دوريار. شو بير واقتدا حالق ماغاريفىنينگ ملى آسپكتينه (جهت،اوغورونا)، اونونگ توركمن حالقىنينگ ملى طالاپلارينا و بأهبيتلرينه حيذمات ادمگينه، توركمن ياش نسيللرينىنينگ اؤز حالقىنينگ تاريخينى، مدنيتينى، اؤز اولكه

 

سينى اؤره نمأگه، اونگا قووانماغينا، اؤز انه ديلينده علم- بيليم آلماغينا اونس برمك وظيفه دورياردى. توركمن ياشلارى اؤز حالقىنينگ آتا-بابالارىنينگ اعتبارلى اورون توتارلارى بولوپ تربيه­لنمليدير..

   توركمنيستاندا علم- بيليمينگ اؤسوشى، توركمن ملى روشنفكر كادرلارىنينگ اؤسوپ يتيشمگ، شئيله- ده توركمن دؤولت يولباشچيليغينى توركمنلشديرمك، بيرينجى نوباتدا توركمن كادرلارينى يولباشچى ايشلره چكمك، توركمن ديلىنينگ حاقيقى دؤولت ديلينه آيلانماغينى، دؤولت ايشلرىنينگ، اساسان توركمن ديلينده آليپ باريلماغينى، توركمن ديلىنينگ جمعيتچيليك فونكسياسينى، رولونى اؤسدورمكليگـى گون ترتيـبينه قوييار.

  

         توركمنيستاندا ادبى ديلينگ اورناشديريلماغى باراسيندا

 

   توركمن ادبى ديلى باراسينداقى قـيزغين ديسكوسيالار، چكه لشملر بيلن شول ايركى يئللاردا "T&rkmen vedenie" ژورنالىنينگ صاحيفالاريندا چيقان مقالالارى، شئيله- ده 60-نجى، 70- نجى يئللاردا چاپ اديلن اثرلرى، توركمن ديلى مسئله­لريى بويونچا ايشلرى، آيرى-آيرى مقاله لارى اوقيپ تانيشماق بولار. مثال اوچين توركمنيستانينگ ايركى يئللاريندا توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى اجرائيه كميته سىنينگ ايدئولوگيا، مدنى قورلشيق مسئله­ لرى بويونچا وكيلى بولان  قـوربانصأحتوف- ينگ "توركمن ديلىنينگ اؤسوشى حاقـيـندا  T&rkmen vedenie ژورنالىنينگ (9- نجى نومر، 1928- نجى يئل) چاپ بولان مقالاسينى گؤركزسه بوليار.

   يازيجىنينگ توركمن ادبى يازوو ديلينى اؤسدورمكده دوش گليأن قينچيليقلارى ساناپ گچمك بيلن اوندا پان توركيستيك، ملتچيليك تندنسيالارىنينگ(تشنج) بارديغينى تاصصيقلايار و تانقيت اديأر. سونگقى واقتلاردا توركمن يازيجيلارينگ كؤپ سالغيلانيان قربانصأحتوف- ينگ بو و بئيله كى مقاله لاريندان، شئيله-  ده شول ايركى يئللاردا توركمن ادبياتى و ادبى ديلى باراسينداقى بئيله كى چيقيشلاريندان- چكه­لشيكلردن گؤرونشيى بويونچا توركمن  ادبى ديلىنينگ اؤسوش و كأميللشيشى اوچين اساسان 3 چؤزگوت اؤنگه سوريليأر:

1- توركمن ادبى- يازوو ديلينه، توركمنلر بيلن گليپ- چيقيشى و ديلى بير ياقين آنادولى- توركيه توركلرىنينگ ادبى ديلينى اساس اديپ آلماق و شونينگ بيلن اوتغاشيپ اؤسمگينى قازانماق؛

2- توركمن ادبى ديلينه اكتبر انقلابيندان اوزالقى توركمن كلاسيكلارىنينگ، اوزالى بيلن ملى شاهير ماغتيمغولىنينگ ديلينى اساس اديپ آلماق و شونينگ اساسيندا اؤسدورمك؛

3- توركمن ادبى- يازوو ديلينى بوتينله­يين تأزه­  چه توركمن طايپالارىنينگ گپله­شيك ديللى اساسيندا اؤسدورمكليك.

   20- نجى، 30- نجى يئللاردا بو 3 دوشونجأنينگ اوچوسىنينگ- ده اؤز طاراپدارلارى و قارشيداشلارى باردى.

   توركمن ادبى- يازوو ديلينى اؤسدورمك و كأميللشديرمك مسئله­ سىنينگ شئـيله ييتى اورتا آتيلماغىنينگ اؤز اوبيكتيف- تاريخى و سوبيكتيف- سياسى سبأپلرى باردى.

   توركمن ادبى ديلينى و ملى ادبياتى توركيه و آذرى توركلرىنينگ ديلى و ادبياتى بيلن اوتغاشيقليقـدا اؤسدورمك ايده­ ياسينىنينگ  اؤنگه سوريلمگـى و مونينگ توركمنيستاندا شئـيله قويولماغىنينگ اؤزى يؤنه يردن دألدى. مونينگ تاريخى، اتنيكى اساسلارى باردى و اول، ديل و ادبيات، علمى- توركولوگيا بويونچا كسگيتلى درجه ده اساسلانديريليپ بيلينجكدى. توركمنلر اؤز گليپ- چيقيشى بويونچا توركيه توركلرى و آذربايجانلىلار بيلن اوغوز تورك قوملارينا گيريشى كيمين، ديل بويونچا- دا اولار بيلن توركى ديللرىنينگ گونورتا- گونباتار توپارينا گيريأر. اما 14- نجى، 15- نجى عاصيردان باشلاپ آنادولى، گوندوغار اوغوز توركمن طايپالاريندان آراسى كسيلن توركمنلردير. امير تيمور و تيموريتلارينگ شئـيله هم اولارينگ ميراث- دوشرلرى بولان حيوه، بخارا و ايرانينگ حأكميتى آستينا دوشديلر و آيرى اؤسوش يولوندان گيتديلر.

   شونليقـدا 14- نجى عاصيرلاردا اوللانيلان توركمن ادبى ديلى كم- كمدن اورتا آسيانينگ بئيله كى توركى ديللرىنينگ-اساسانام چاغاتاى- توركى ديلىنينگ تأثيرى آستينا دوشيأر.

   ايركى يئللاردا توركمن ملى ادبياتينى و ادبى ديلينى ماغتيمغولىنينگ و اونونگ دؤويردشلرىنينگ 18- نجى، 19- نجى عاصير توركمن ادبياتى و ديلى اساسيندا اؤسدورمكليگه يئقغيـن اديأن 2- نجى اوغورا گلسك. توركمن ملى روشنفكرلرى و حالق كؤپچوليگـى آراسيندا گينگدن قوللانان بو اوغور، ملى مدنيـتده، ديلده و ادبياتدا اورون توتارليق-ايزى گيدرلىليك آقيمى دييپ حأصيتلنديرمك بولار. شول يئللاردا ساويت- پارتيا دگماتيكلرى طاراپـيندان مدنى نهيليستلر طاراپـيندان انكأر اديلجك و قارشى چيقيلجاق بولماغينا قارامازدان آصليـيـتينده حالقچيليغى اؤزينده آنگلاديان بو اوغور توركمن ادبياتىنينگ و ادبى ديلىنينگ شوندان سونگقى اؤسوشينده اساسان انكأر اديلدى. ملى ادبياتى و ملى ادبى ديلى اؤز ميراثيندان، گچميشدأكى اؤسوشيندن اوْزنگه و اونى انكار ادمك بيلن بوش يرده تأزه­ دن دؤوره ديپ بولماجاقديغينى  تجريبه گؤركزدى. شئـيله هم، مدنى قورولشيغينگ، شو ساندا توركمن ملى ادبياتينى و ادبى ديلينى اؤسدوريپ كأميللشديرمك مسئله سىنينگ پرولتاريات ديكتاتوراسى، صنفى گؤره شينگ بير فورماسينا آيلانديريلماغى، توركمن مدنيتىنينگ اؤسوشينه كؤپ زيان بردى و گؤرنوكلى توركمن مدنيت ايشگأرلرىنينگ بولوغـسيز شيلتيقلار بيلن يوق اديلمگينه سبأپ بولدى. قوربانصأحتوف- ينگ «توركمن ديلىنينگ اؤسوشى حاقينداقى» آغزالان مقالاسىنينگ اوستونده بيرآز دوروپ گچه­ يلينگ. اول شئـيله يازيار:

" بيزينگ ديليميزى اؤسدورمك مسئله­ سينده ملتچيليگينگ يوزه چيقانديغى گؤرونيأر. حالق ماغاريفى بويونچا بيرينجى ماصلاحاتدا كأبيرلرى، اگر توركمن رسپوبليكاسى بولسا اوندا اونونگ بير دؤولت ديلى بولماليدير- دؤولت آپـپاراتى(دستگاسى) دينگه بير توركمن ديلينده آليپ باريلماليدير دييأرلر. بو تكليف-ينگ ملتچيليك ماضمونداديغى آيدينگدير. بو تكليف بيلن ايلالاشماقليق توركمنيستانينگ چأگينده اوتوريان ملى آزليقلارينگ[روسلار، ارمنىلر و - گ] ملى مدنيتينىنينگ اؤسوشينه بؤوت بولماقليغى آنگلاداردى"

ديين بهانانى اؤنگه سوريأر. اما صأحتوف توركمنيستاندا ايلات كؤپچوليگـىنينگ ديلى بولان توركمن ديلىنينگ دؤولت و پارتيا آپپاراتلاريندا اساسى ايش دولانشيق ديلى بولماقدان قالديريليپ، اونونگ اساسان روس ديلى بيلن چالشيريلماغىنينگ، توركمن مدنيتىنينگ اؤسوشينه و توركمن ادبى ديلىنينگ جمعيتچيليك فونكسياسينا نأحيلى بؤكدنچ بوليانديغى حاقيندا آيدمان گچيأر. اول دينگه دؤولت آپپاراتيندا ايش دولانشيغى كم- كمدن توركمن ديلينه گچيريليأر، ملى­شديريليأر ديـيمك بيلن چأكلنيأر.

   صأحتوف "T&rkmen vedeniä" ژورنالىنينگ 29- نجى يئلدا چيقان باشغا بير مقالاسيندا شئـيله يازيار:

" ادبى ديل مسئله سى شئيله- ده مدنى انقلابينگ اؤسوش مسئله سى، پرولتار  دمكراتياسيانينگ اؤسوش مسئله­ سى اوقوو جايلارىنينگ قوروليشيغى،  دؤولت آپپاراتىنينگ ملىلشديريلمگـى بيلن باغلانشيقلى دوريار".

 

   يازيجى، توركمن ديلىنينگ مدنى انقلابينگ اؤسوشى بيلن اورتا چيقان تأزه دوشونجه- ترمينلرى آنگلاتماغا تايـيارليغىنينگ ايشله نيپ چيقلان بير ترمينولوگيانينگ و علمى سؤزلوگينگ يوقديغينى، ديلينگ اؤسوشى مسئله­ سينده قاضاپلى صنفى گؤره شينگ باريانديغينى، اوندا "پان توركيزمينگ"، "ملتچيليگينگ" و بيـيك روس شوونيزمىنينگ گؤره­ش اديأندييگينى گؤركزيپ شئـيله  يازيار:

 " توركمنيستانينگ دؤره­ ديلمگـى،  ملى مطبوغاتينگ اؤسمگـى، دؤولت آپپاراتلارىنينگ ملىلشديريلمگـى، ايش دولانشيغىنينگ توركمن ديلينده گچيريلمگـى، حالق ماغاريفىنينگ اؤسمگـى، قاليبرسه حالق حوجاليغىنينگ عمومى غالقينماغى، رسپوبليكانينگ گينگ زأحمتكش كؤپچوليگـىنينگ سياسى و مدنى تايدان گؤتريليشى، توركمن ادبى ديلينى اؤسدورمكينگ و كأميللشديرمگينگ شرطى بولوپ دوريار. بيز ديله سونگقى ماقصات دأل- ده، گينگ قاتناشيغينگ، يولباشچيليغىنينگ كؤپچوليگه تأثير يتيرمكليگـىنينگ بير سريشده­ سى حؤكمينده قاراياريس. كسگيتلى سياسى و مدنى حاق بريلمديك ياغدايئندا ديلينگ اؤسوشى هيچ بير زادى آنگلادمايار".

 دييپ قوربانصأحتوف باريپ 28، 29- نجى يئللاردا توركمن ادبى ديل مسئله­سينده پارتياننينگ لينياسينىآ  چيق گؤركزيأر. صأحتوف ادبى ديل مسئله­سينده 3 دورلى  يولى شئـيله دوشونديريأر:

1- توركمن ديلى­نينگ آراسساليغينى، اؤزبوليشلىليغينى، حتى اوللانيشدان قالان كؤنه سؤزلرى جانلانديرماغينگ، كلاسيك شاهيرلارينگ اثرلرينى قايتادان نشير ادمه گينگ و سآدالاشديرماغينگ حاسابينا بولسا- دا قوراپ ساقلاماق؛

2- بيزه ديلى بويونچا قومداش ياقين حالقينگ حاص باى و اؤسن ديلينى قبول ادمك. پان توركيستلر بو يولونگ "اينگ تيغشيتلى"-آماتلى، اينگ دوغرى و اينگ "اينترناسيونال" يولدوغينى نيغتايارلار؛

3- اؤز ملى-ادبى ديلينگـى دؤرتمك  بيلن اونى تأزه ترمينلرينگ و آدالغالارينگ حاسابينا بايلاشديرماق.

   بو يكه- تأك دوغرى يولدير. بيز حايسى يولدان-عمومى- اروپا ترمينولوگياسىنينگ اؤزلشديرمگينگ يا- دا عاراپ ترمينلرىنينگ طاراپـينا گيتملى؟ البته بيز اونونگ بيرينجيسيندن بارماليديريس، چونكى عاراپ مدنيـتى چاغداش بير مدنيت دألدير."

  دييپ صأحتوف يازيار. اول پارتيانينگ توركمن مدنيتينده حايسى اوريانتاتسيانى (راهنما) اونده يأنديگينى گؤركزيپ شئـيله يازيار:

 " بيزينگ راهنماميز مسكودير، پرولتار مدنيتنه طاراپدير. اروپا اوريانتاتسياسى بيزى روس ديلينه ياقينلاشديريار، عاراپ ديلينه يوزله نيش بولسا  شورويدن بؤلونيپ آيريلماقليغا آليپ باريان رئاكسيون ايمتيليشدير".

   قوربان صأحتوف- ينگ شو سؤزلريندن- ده گورنيشى يالى توركمن ملى ادبى ديلى مسئله­سينده  3- نجى يولى سچيپ آلماقليق، توركمن ادبى يازوو ديلينه حالقينگ گپله­شيك  ديلينى توركمن ديالكت-شيوه لرينى اساس اديپ آلماق و اونى ديلينگ اؤز ايچكى بايليقلارينى اؤزلشديرمگينگ و روس ديلىنينگ اوستى بيلن گچن اروپا ترمينولوگياسىنينگ و تأزه آدالغالارينگ حاسابينا اؤسدورمكليك قرار اديلدى.

 

 

1926- نجى يئلدا باكودا گچيريلن ايلكينجى توركولوگيا قورولتايى

 (توركمن يازوو حاطىنينگ عاراپچادان لاتينه اويتگه ديليشى)

 

   1926- نجى يئلدا باكودا گچيريلن 1- نجى بوتين سايوز(شوروى) و حالقارا توركولوگلار قورولتايى، بيرينجى و سونگقى شئـيله وكيلچيليكلى قورولتاى بولدى. باكو قورولتايىنينگ توركى حالقلارىنينگ مدنى قورولشيغى، شو ساندا توركى حالقلارىنينگ لاتين يازوينا گچمگـىنينگ عمومى اساسلارى، اونونگ بير عمومى اورتاق ترمينولوگيا و بئيله كى مسئله لر بويونچا  قبول اديلن قرارلارى- دا يرينه يتيريلمأن يآرپى يولدا قالدى. توركولوگ عاليملارينگ توركى حالقلارينگ عمومى مدنيت و ديل مسئله لرينى اؤزآرا ماصلاحاتلاشماغى و اونونگ علمى اساسلارينى ايشلأپ چيقماقلارى و پراكتيكادا قوللانماغى-آ بئيله- ده دورسون، اول عمومى مسئله­لر حاقينداا ديل يارماغينگ اؤزى پان توركيزيمده يآناليپ، اولى جنايت حاساپلانار بولدى. باكو قورولتايىنينگ قرارى اساسيندا دوزيلن تأزه توركمن اليپ- بيى 1927- نجى يئلينگ جولايندا باكو قورولتايى طاراپـيندان بلله نن يؤريته بيرلشييك كميسيونىنينگ بيرينجى پله­نوميندا قوتارنيقلـلى  تاصصيقلاندى. شول 27- نجى يئلينگ گويزينده توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته سىنينگ 2- نجى يئغناغيندا لاتين اليپ- بيى اساسيندا دوزيلن تأزه

 

 

توركمن يازوينا گچمك بويونچا قرار آلدى. شوندان سونگ 1928-نجى يئلينگ سپتامبريندا توركمنيستانينگ مركزى اجرائيه كميته­ سىنينگ پره­زيدوممى(يولباشچى توپارى) و   حالق كميسرلر شوراسى كؤنه عاراپ اليپ- بيىنينگ يرينه لاتين اليپ- بيى اساسيندا تأزه توركمن يازوينى گيريزمك حاقيندا قرار قبول اديأر.

 

1928- نجى يئلدا قبول اديلن ايلكينجى لاتين حاطيميزينگ واريانتى:

 

Aa, Bb, Vv, Gg, q (سويكش گ،غ) Dd, Ee, Zz(ؤ ), Çç(ج), Zz, Ii, Jj(ى), Kk, Ll, Mm, Nn, n(ñ), Oo, Ö,ö, Pp, Qq (ق), Rr, Ss, Tt, Uu, Yy(ü), Ff, Hh, Cc(چ), Þþ, Z\(h), *+(ä)

 

    بو واريانتدا اوزين چكيملى سسلر قوشالانديريليپ يازيلياردى، مثال اوچين aad، zaad، bööri  (قورت، مؤجك)...

بو حاط 1936- نجى يئلدا اويتگه­ديليپ، اوندان q (سويكش غ، گ) و Qq(ق/ قاقا، قادير يالى سؤزلردأكى) آيريليپ، اوزين چيكيملىلرى قوشالانديريپ يازيلماق ياتيريلدى.

 

 

30- نجى يئللاردا بيرينجى توركمن ديل كنفرانسى

 و توركمن ادبى ديلىنينگ مسئله لرى

 

   توركمنيستاندا يازوو حاطينگ عارپچادان لاتينچا گچمك بويونچا قبول اديلن قراريندان سونگ اونى ايش يوزينه گچيرمكده بيرنأچه چأره لر آغتاريلدى. بو چأره لر 1930- نجى يئلدا آشغاباتدا گچيريلن 1- نجى توركمن ديل كنفرانسى بيلن بيرليكده چاغداش توركمن ادبى-يازوو ديلىنينگ اؤسوپ كأميللشمگينده كسگيتلى رول اوينادى.

   توركمن ادبى ديلى، ترمينولوگياسى و اورفوگرافيا(دوغرى يازماق) مسئله لرينه باغيشلانيپ  1930- نجى يئلينگ ماى آيئندا آشغاباتدا بيرينجى توركمن علمى كنفرانسه 150- دن قاوراق توركمن عاليملارى، معلملرى بيلن بيرليكده روس عالمى پروفسور سامويلويچ، چوپانزاده كيمين بللى توركولوگلار، تورك- تاتار رسپوبليكالارىنينگ وكيللرى قاتناشيار.

   پروفسور چوپانزاده  قوتلاغ سؤزينده :" اؤز واقتيندا بيز دينگه لاتين فورماسىنينگ حارپ بلليكلرينىنينگ طاراپـينا سس برمأن، ايسم، شونينگ بيلن بيرليكده تأزه دورموش اوچين، تأزه مدنيت اوچين، سوسياليسم اوچين- ده سس برديك" دييأر.

   توركمن ديلى بويونچا بو علمى كنفرانسى توركمنيستان حالق كميسرلر شوراسىنينگ باشليغى قايغيسيز آتابايف آچيار.

   بيرينجى توركمن ديل كنفرانسيندا 3 مسئله بويونچا، 3 داكلات (چيقيش) اوقاليار:

1-     توركمن ادبى ديلىنينگ اؤسوش اساسلارى.

داكلاتچى:  كومشالى بؤريف

2-     توركمن ادبى ديلىنينگ ترمينولوگياسى حاقيندا.

    داكلاتچى: عـؤضوف

3-     توركمن ادبى ديلىنينگ اورفوگرافياسى حاقيندا.

    داكلاتچى: محمد گلديف.

 

   كنفرانسينگ آلان قرالارى اساسان؛ توركمن ادبى و توركمن ساويت ادبياتى حالق كؤپچوليگـىنينگ، توركمن شيوه لرىنينگ جانلى گپله­شيك  ديلى اساسيندا، مورفولوگيكى (سؤزلرينگ اويتگمه گينى) بير بيته­وييليگينى ساقلاماقدا قورولماقدان عبارات بولوپدير.

   توركمن ادبياتى، توركمنيستانينگ دورلى رايونلارىنينگ و تيره-طايپالارينگ بوتين سؤز بايليقلاريندان حايـيرلانماليدير. بو باراداقى قرارا توركمن ديلىنينگ آيراتينليقلارى، ايشليكلر، اوزين و قيسغا چكيملىلر، صفتلار، داشارى يورت سؤزلرىنينگ قوللانيليشى و آيديليشى يالى دورلى مسئله­لرده گؤركزمه بريليأر.  توركمن ديلينده شونگا چنلى اوزين چكيملىلرينگ قوشالانديريلان حارپ بيلن يازيلماغى غآلديريليار. شونليقدا كؤپ آلادالارا سبأپ بولان ماغتيمغولىنينگ و اونونگ دؤوردشلرىنينگ ديلينى توركمن ادبى ديلى حاساپلاماق بويونچا اؤنگه سوريلن طالاپلار، چاغداش توركمن گپله­شيك ديليىنينگ بأهبيدينه چؤزيلدى. بييك عاقيلدار ماغتيمغولى، توركمن حالقىنينگ يوره­ گينده اؤلمز- يـيتمز  شؤهراتينى اؤز اثرلرىنينگ چونگنگور ماضمونليليغى بيلن بيرليكده بوتين توركمن طايپالارينا عمومى دوشنوكلى ديلده يازماق بيلن قازاندى. شئيله- ده اونونگ اؤز اثرلرينده اوللانان كأبير عاراپ- پارس سؤزلرى، بير ياريم عاصير گچندن سونگرا  گينگ حالق كؤپچوليگـىنينگ دوشونوشمگينى قينلاشديرياردى. توركمن ايلاتىنينگ چاغداش گپله شيك ديلينى، ادبى يازوو ديلينه اساس اديپ آلماق قرارى، شئيله- ده ترمينولوگيا، اورفوگرافيا مسئله­سينده باكو قورولتاايىنينگ قرارينا لايئقليقدا توركمن لينگويستيك(ديل شناسليق) كنفرانسىنينگ آلان قرارى بيلن- ده دوشوندوريليأردى.

   اول قرارلاردا موندان  بئيلأك توركمن ديلينه عاراپ- پارس سؤزلرينى، ترمينلرينى گيريزمكدن ال چكمكليك، اولارى كم- كمدن قيسيپ چيقارماقليق، شو بير واقتدا تأزه اروپا ترمينولوگيالارينى حالقا حاص دوشنوكلى فورمادا و توركمن ديلىنينگ ايچكى گراماتيك دوزگونينه لايئقلاشديريپ آلماقليق گؤركزيليأردى. كنفرانسينگ قراريندا، اورناديلان تأزه سياسى و اقتصادى دورموش بيلن لايئقليقدا، توركمن ادبى ديلينده دويپلى رفورما گچيرمك طالابى اؤنگه سوريليأر. بيرينجى توركمن لينگويستيك كنفرانسى­نينگ اورفوگرافيا (املاء) مسئله­سينده  قبول اديلن قراريندا اورفوگرافيانينگ،  فونه تيك (سس)، مورفولوگيك عالاماتلارا اساسلانديريلماغى، 9 چكيملى سسينگ بولماغى، شونگا چنلى گينگ حالق كؤپوليگـىنينگ اؤزلشديرن داشارى يورت سؤزلرىنينگ شول فورمادا يازيلماغى(موحاممت دأل- ده محمد)، تأزه داشارى يورت سؤزلرينگ و ترمينلرينگ آصيل اساسينا قولاى فورمادا يازووى قادالاشديريليار.

   توركمن ادبى ديلىنينگ بو مسئله­ لرى شول واقتلاردا بوليشى كيمين، شوندان سونگقى يئللاردا- دا  1936، 1955–نجى يئللاردا بيرينجى و ايكينجى توركمن ديل قورولتايلاريندا و گينگ توركمن جمعيتچيليگـىنينگ آراسيندا- دا قيزغـين چكيشملره، يرلى- يرسيز شيلتاق آراماقليغا و حتى- دا كؤپلنچ ديل- مدنيت ايشگأرلرىنينگ يآنالماغينا سبأپ بولدى. شولارينگ آراسيندا شول يئللارينگ گؤرنوكلى توركمن ديل و ادبيات ايشگارلرىنينگ- گلديف، بؤريف، قول محمدوف و بئيله كيلرينگ آدلارينا كؤپ دوش گليأريس.

   20- نجى، 30- نجى يئللارينگ قين شرطلرينده توركمن ملى-ادبى ديلى و مدنيتىنينگ اؤسوپ، كأميللشمگـى اوغروندا جان آيامازليق بيلن ايشلأن گؤرنوكلى توركمن وكيللرى استالينچيليق ترورى يئللاريندا يوق اديلديلر، بىواقت آرادان چيقديلار. اولارينگ آدلارى و توركمن مدنيتينه گؤركزن حيذماتلارى بولسا حاقسيز اونوديلدى، اونوتديريلدى. توركمن ديل و ادبيات مسئله­ لرى بويونچا شول يئللاردا چيقان ايشلرى، مقاله لارى اوقيسانگ، حتى اول بئيله- ده دورسون، شول بارادا حوت 60- نجى، 70- نجى يئللاردا توركمن عاليملارى طاراپـيندان يازيلان ايشلرى آليپ گؤرسنگ، اوندا مسئلأ نأحيلى سوبيكتيف- بير طاراپلايئن قاراليانديغينا، ديل و ادبيات مسئله­سينده پوله­ميك( (جدللى) سياسى گؤزقارايشلارا يول بريليأنديگينه،  بير سؤز بيلن يورتدا سياسى آتمسفرينگ ساغدين دألديگينه گؤز يتيريأرسينگ.

   مثال اوچين 1931- نجى يئلدا نشير اديلن الله قلى قاراحانوف- ينگ "Grammatika t&rkmenska äzika"  (توركمن ديلىنينگ گرامرى) بيرينجى جلد- مورفولوگيا ديين كتابيندا يازيجىنينگ توركمن ديل مسئله­ لرى بويونچا دؤره ديلن آغـزآلاليقلار حاقيندا قوشماچاسينى آليپ گؤره­ يلينگ. قاراحانوف "قوشماچاسيندا" شول يئللارينگ گؤرنوكلى ماغاريفچيسى و ديل عالمى گلديف-ه قارشى ديل بيليمينه داخيللى بولماديق بولوغسيز تهمت بارى يوكله­نيأر. قاراحانوف، توركمن ديل عاليملارىنينگ آراسيندا بار بولان آغزالآچيليقلارى اساسان 3 -ه بؤليأر:

1-     توركمن ادبى ديلىنينگ حايسى اساسدا اؤسمك مسئله سى بارادا قاراحانوف شئـيله يازيار:

  " شئـيله ادبى ديل دييپ اساسان 18- نجى عاصرينگ 2- نجى ياريمىنينگ شاهيرى ماغتيمغولىنينگ و اونگا أيــريأنلرينگ دؤره- ديجيليك ديلى حاساپلانيار." بو گؤزقارايشينگ قايدوسيز قـُورايجيسى گلديف و اونونگ تئوريسينى برك توتيان  قول محمدوف و بئيله كيلر بولوپ، بو مسئله اولارينگ ايده­يا يولباشئچيغيندا تاتار  عاليمى آلپاروف و لنينگرادينگ عيليملار آكادمياسىنينگ كأبير گوندوغارشيناس -آكادميكلرى دوريارلار؛

2- توركمن ديلينه بئيله كى قارينداش تورك حالقلارينگ ديليندن آيرى-آيرى سؤزلرينگ- ترمينلرينگ آلينماغى و يازوو مسئله سى؛

3- يئنه شول قارينداش ديللرينگ كأبير گراماتيك قاعده لارينى توركمن ديلينه اؤزلشديرمك مسله سيندأكى چكيشمه­لر"..

 

   فيلولوگيا عليملارينگ كانديداتى تأچمرادوف- ينگ توركمنيستان عليملار آكادمياسىنينگ حابارلاريندا جمعيتچيليك عيليملار سرياسينى(دوره سينى) 1974- نجى يئلقى 2- نجى نومريندا چيقان ايشى اپسلى سايلانيار. اول، "گؤرنوكلى ديلچى" سؤزباشيلى ايشينده توركمنيستانينگ بيرينجى علمى آدمى حاساپلانيان محمدگلديف- ينگ توركمنيستاندا ديل بيليمينى و ماغاريفى يولا قويماقدا بيترن اولى ايشلرينه حاص دوغرى، علمى آناليز برمأگه چاليشيار.

   بو يرده توركمن ساويت ادبياتىنينگ اؤز باى ادبى ميراثيندان، توركمن كلاسيكلاريندان ال چكيپ، اونونگ اؤسوش يولونى حايسى اساسلارا باغلى اديپ قويمالى ديين سوراغ يوزه چيقيار. توركمن كلاسيكلارى باشدا ماغتيمغولىنينگ دؤره ديجيليكلرى اؤزىنينگ ماضمونى و دؤره ديجيليك پويـه­تيك(شيغرييـت) فورمالارى،  ديلى بيلن تأزه توركمن ادبياتينا، يازيجيلارا گؤروْم- گؤرلده بولوپ بيلرمى؟ توركمن مدنيتى و ادبياتىنينگ، توركى حالقلارينگ عمومى مدنيت و ادبياتلارينا قاتناشيقلارى  نأحيلى بولمالى؟ شونگا منگزش مسئله لر 34-1924–نجى يئللاردا تأزه توركمن مدنيتىنينگ و توركمن ساويت ادبياتىنينگ دؤره يشىنينگ گؤزباشيندا ييتى أهميته ايه بولدى. بو بارادا شول يئللارينگ توركمن مطبوغات صاحيپالاريندا، آيرى-آيرى ايشلرده، كنفرانس ماترياللاريندا كؤپ ديسكوتسيالار (جدللر) يؤره­ديليأر.  توركمن مدنيتىنينگ و  ادبياتىنينگ قورولشيغيندا، باشدان گچيرن آغير و چيلشيريملى يئللارى بيلن، شئيله- ده سونگقى يئللاردا نشير بولان يؤريته مونوگرافيالاردان (كيچيرأك مقاله) تانيشماق بولار. شولاردان اوچوسينى بللأپ گچه- يلينگ.

 

   1969- نجى يئلدا آشغاباتدا روس ديلينده نشير بولان "توركمنيستان كمونيست پارتيا و مدنى انقلاب. 37-1925–نجى يئللار آراسينداقى" اثر. كتاب شول يئللار آراسيندا توركمنيستاندا مدنى قورولشيغينگ دورلى طاراپلارينى اؤز ايچينه آليان آلتى آيرى-آيرى مقاله لاردان دوريار. اثرده، شول دؤورده توركمن مدنى دورموشيندا گچيريلن چأره لر، اؤزگريشكلر، ايدئولوگيك گؤره­شلر  حاقيندا  كسگيتلى ماغـلومات بريأر. توركمن ساويت ادبياتـينى دؤره تمك و اؤسدورمك بــويونچا پارتيانينگ آليپ باران چأره لرى حاقيندا بايرام­مرادوف--ينگ يئغيندى- دا يرلشديرلن 100 صاحيپا قولاى ايشى بو يرده آيراتين اونسى چكيأر. تاريخ عليملارينگ كانديداتى بايرام­مرادوف--ينگ بو ايشى "سؤوشجنگ ادبيات اوغروندا" ديين آد بيلن گينگه- لديليپ 1970- نجى يئلدا آيراتين كتاب بولوپ چيقدى. اونى اوقيـيانينگدا توركمن ساويت ادبياتىنينگ 30- نجى يئللارداقى ياغدايئنا و اونونگ پارتيانينگ گونده­ ليك آگيتاتسيا  (تبليغاتچى) اورگانينا آيلانديريلماغيندا، رسپوبليكانينگ مدنى دورموشيندا حكم سورن آغير ياغدايئنا يئنه بير گزه ك آنيق گؤز يتيريأرسينگ. اما بايرام­مرادوف، شاميرادوف  و بئيله كى يازيجيلار  20- نجى، 30-نجى يئللارينگ توركمن ادبياتينا، ادبيات تانقيدى باقيميندان چونگنگور آناليز برمه­يأرلر و شول يئللارينگ بولوغسيز  زاتلارينى توركمن مدنى ايشگأرلرينه يؤنگكه­لن تؤهتلرى قايتايارلار. بو بارادا بأشيم شامرادوف- ينگ 1971- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير اديلن "20-نجى يئللارينگ توركمن ادبياتى" سؤزباشلى كتابى كؤپ ماغلومات بريأر.

   يوقاردا آدى آغزالان 3 اثرينگ اساسى كمچيليگـى اولارينگ كسگيتلى سوسيال تابشيريق بويونچا پارتيانينگ توركمنيستاندا مدنى قورولشيق بويونچا يؤره ديپ گلن سياساتينى، چأره لرينى تروباشدان آقلاپ گؤركزمك ماقصادى بيلن يازيلانليغى، شو بير واقتدا "بورژواز ملتچيليك ايده يالارى و وكيللرى" ديـيلنلرينگ يرسيز قارالانيپ يويوليپ قالديريليپ گچيأنليگيدير.

 

توركمن يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ دؤره ديليشى

 

   توركمنيستان جمهوريتىنينگ قورولماغى بيلن توركمن ساويت ادبياتى (شورايى ادبياتى) تأزه سوسيال فونكسيا ايه بولماليدى. تأزه ساويت حأكميتىنينگ سياساتينى، كمونيستيك ايدئولوگيانى حالق كؤپچوليگـىنينگ آنگينا قويماغا، اولارينگ قوللانماغينى قازانماغا حيذمات ادمليدى، اؤز فورماسى بويونچا، ملى ماضمونى بويونچا سوسياليستيك مدنيت ديـيله­نينگ مهم بؤلله گينه آيلانديريلماليدى. مونينگ اوچين رسپوبليكانينگ ادبى گويچلرىنينگ، پارتيا و حكومتينگ كنترولى آستينداقى بير قوراما بيرلشديريلمگـى و ادبى دورموشينگ شول بير مركزدن اوغروقديريلماغى، ادبياتدا پارتيا لينياسىنينگ(فكرىنينگ) گچيريلمگـى گره كدى.

   1934- نجى يئلدا توركمنيستان ساويت يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ شوروى يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ بير بؤلگـى حؤكمونده دؤره-­ديلمگـى بيلن پارتيانينگ ادبيات پوداغينداقى بو سياساتى اساسان عامالا آشيريلدى و توركمنيستانينگ ادبيات دورموشيندا اؤز كسگيتلى بيانينى تاپدى.

   توركمن ادبياتىنينگ و عمومان توركمن مدنيتىنينگ شوندان بويانقى اؤسوش يولونى كسگيتلأن اول چأره لر، ييتى ايدئولوگيك-سياسى گؤرش ياغدايئندا گچدى. 34-1925–نجى يئلارى اؤز ايچينه آلان بو دؤور بير طاراپدان توركمن مدنيتىنينگ اؤسوش يوُل-يوُداسى حاقيندا دورلى، حاص اركين فكرلرينگ اورتا چيقان باشغا بير طاراپدان دورموشينگ باشغا اوغورلاريندا بوليشى كيمين مدنى-ادبى سياساتيندا هم "چاغا حاسساليغى" ديـيلن چپچى دؤورى بولدى.

   گويچلرينگ دنگ بولماديق گؤرشده، پارتيانينگ يولونىنينگ اوستون چيقماغى حؤكماندى. چونكى اول سياسى حأكميته- ديكتاتورا آراقا دايانياردى. آز سانلى توركمن اؤنگده باريجى وكيللرى، توركمن ادبياتىنينگ دينگه فورماسى بويونچا دأل، ماضمونى بويونچا- دا ملى ليگـى، دؤره­ديجيليك اركينلديگينى قوراپ  پارتيا ادبياتينا آيلانديريلماغينا قارشى باتيرغاى چيقيشلارى، آيراتين بلله نيپ  گچمأگه و ادبيات تاريخيميزدا اؤزلشديريلمگينه ميناسيپدير. كمونيست پارتيا بولسا اؤزىنينگ مدنيت-ادبيات مسئله لرى بويونچا، ملى وكيللرينگ قارشيليغينى فـــيزيكى باسيپ ياتـيرماغـينگ و دؤره-ديجيليك آزادليغينى باسيپ ياتيرماغينگ حاسابينا عامالا آشيردى.

   1925- نجى يئلينگ اكتبرينده توركمن يازيجيلارينى قوراماچيليق تايدان بيرلشديرمك، توركمن ادبيات جمعيتينى دؤره تمك بويونچا ايلكينجى سينانشيق اديليأر. اما "توركمن علمى-ادبى جمعيتى" ديـيله- نى فورميرلاماق(شكللنديرمك) دينگه 1926- نجى يئلينگ سونگوندا باشارديار. اما بو جمعيت پارتيانينگ يولوندان گيدمه­ يأر، ترسينه توركمن مدنيتى و ادبياتى مسئله­لرينده پارتيا يولباشئچيليغى بيلن  اؤز آراسيندا ييتى قارشيليق چيقيار. شو يوزدن پارتيا يولباشچيليغى اوندان آراسينى آچيار و توركمن ادبيات گويچلرينى اؤز قاناتىنينگ آستيندا بيرلشديرمگينگ باشغا تأرلرينى آغتاريار. شو ماقصات بيلن مطبوغات يانيندا "ياش ادبياتچيلارينگ توپارى" قوراليار، "توركمن مدنيتى" ديين يؤريته ژورنال چيقاريليپ باشلانيار. 30-1928–نجى يئللاردا توركمنيستاندا هر يئل ديين يالى تأزه آد بيلن ادبيات جمعيتلرىنينگ تأزه­ دن قورولماغى، "ساويت يازيجيلارىىنينگ توركمنيستان جمعيتى"، "بوتين توركمنيستان ادبيات جمعيتى"، "پرولتار يازيجيلارىنينگ اورتا آسيا جمعيتى" و بئيله كيلر  شول يئللارينگ ادبى- قوراماچيليق دورموشىنينگ نأحيل دورنوقسيز، گلدى- گچر ياغدايدا بولانديغينا شاياتليق اديأر. شول ساندا توركمن يازيجيلار جمعيتىنينگ شول يئللاردا اؤز حاطارينا روس يازيجيلارينى قبول ادمكليگـى رد ادمكينگ اؤزى اؤرأن حأصيتليدير.

   شونگا منگزش گؤزقارايشلار، ادبياتدا صنفى گؤرش ديـيلنلر بيلن بيرليكده، توركمن مدنى ميراثينى، باى كلاسيكى توركمن ادبياتينى انكار اتجك بولماقليغا چنلى آليپ باردى.

مثال اوچين "T&rkmen vedeniä" ژورنالينگ 29- نجى يئلينگ 3-2–نجى نومريندا بوتين توركمنيستان ادبيات جمعيتىنينگ دؤره- ديليأنديگـى و اونونگ يازيجيلار جمعيتىنينگ پلاتفورماسينا (مرامنامه) قوشوليانديغى و اونونگ بير بؤلومى حاساپلانيانديغى باراسيندا چيقان مقاله دا شئـيله بىحاياچيليغا چنلى باريپ يتيأر.

 "توركمنلرده نه ادبيات، نه- ده  صونغاتينگ باشغا گؤرنوشلرى بولوپدير. بيز ماغتيمغولىحانينگ و ذليلىنينگ انقلاپـدان سونگرا اولى يالنگيشليق بيلن حالق آراسينا يايران اؤزبوليشلى روحى- ميستيكى (افسانه اى) اثرلرينى حاساپ ادمه­يأريس". ب

 

  (مختومقلى شاهيريميز باراسيندا بولار يالى سامسيق گپى 2000- نجى يئلينگ اكتبرينده سافارمراد نيازوف- دا قايتالادى)

بوتين توركمنيستان يازيجيلار جمعيتىنينگ 1930- نجى يئلقى كنفرانسىنينگ قراريندا شئيله- ده چپر ادبياتدا "پارتيانينگ ملى سياساتىنينگ بير دوغرى چؤزگودى اورتا آسيا فدراتيو ادبيات مركزينى دؤره­تمكدن عبارات بولماللى" دييپ گؤركزيليأر.  توركمن ادبى جمعيتينى پارتيانينگ كنترولى آستيندا و اونونگ بير كؤمكچيسى اورگانى صيفاتيندا قورماق بويونچا بوتين بو چأره لر  1934- نجى يئلينگ ماى آيئندا توركمنيستان يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ دؤره- ديلمگـى بيلن نتيجه­ لندى. توركمن يازيجيلارىنينگ  بيرينجى قورولتايى دارتغينلى ياغدايدا "مجبورى كوللكتيفلاشديرماق"، "كولاك" بهاناسى بيلن توركمن دايخانلارىنينگ توتها- توتليغى، قاراقومدا توركمنلرينگ سونگقى چيقالغاسيز قوزغالانگـىنينگ يانگجا باسيپ ياتيريلان، عمومى آچليق ياغدايئندا مدنى ميداندا ساويت سياساتى بيلن ايلالاشمايانلارينگ، "بورژواز ملتچيليگه قارشى گؤرش" شيغارى آستيندا بولوپ گچدى. چيداپ بولماجاق بو آغير آتمسفرده گؤرنوكلى توركمن مدنى ايشگأرلريندن قول محمدوف هلأك بولدى، باليقچى لاقامى بيلن يازيان وفايف و بيرنأچه لرى گورگن توركمنلرىنينگ آراسينا سيغيندى، بردى كربابايف و قاراجا برونوف لار توتولديلار. رسپوبليكادا شول يئللاردا حكم سورن توتها- توتليق، عمومى شبهه­لنمك  آتمسفرى، توركمن  يازيجيلارىنينگ ايشينده اؤزينى گؤركزدى. قورولتايدا "توركمن ساويت ادبياتىنينگ وظيفه­لرى" ديين چيقيشلاريندا كميته نينگ باشليغى اوراز تأچمرادوف، توركمن يازيجيلارىنينگ بير بؤلگينى انقلابا قارشى ملتچيليكده، باشغالارينى باى- كولاكلارينگ قويروغى بولانديقدا عايب بارينى يؤنگكه دى. اول، اؤزىنينگ شول دؤوره مخصوص بولان شئـيله اؤته گچمه­ لرينى  1934- نجى يئلدا مسكوده شوروى يازيجيلارىنينگ بيرينجى بوتين شوروى قورولتايئندا "توركمن ساويت ادبياتى" حاقيندا ادن چيقيشيندا هم قايتالاپ، 31-1930–نجى يئللارا چنلى توركمن ساويت ادبياتينا حاقيقات يوزينده بورژواز ملى اينتلله گنتسيانينگ وكيلچيليك اديپ گلنديگينى اورتا آتيار. بو ياغداينگ توركمن مدنيتىنينگ اؤسوشينه، شو ساندا ادبى دؤره-­ ديجيليك ايشينه نأحيلى اربت تأثير ادنديگـى، 30- نجى يئللارينگ توركمن يازيجيلارىنينگ تراگيكى اقباللاريندان- دا آينا يالى آچيق گؤرونيأر. 

 

30- نجى يئللارينگ باشلاريندا

توركمن يازيجيلارىنينگ يآنالماغى

  

   1930- نجى يئلدا بردى كربابايف- ينگ توپلاپ نشيره تاييارلاماغى بيلن "قيزيل قشون" اثرى- توركمن يازيجيلارينگ قوشغولار يئغينديسى- 5000  تيراژ بيلن نشير اديليأر. شول ييغــــيندى- دا انـــتك ملتچيليكده آچيق يانالماديق قول محمدوف بيلن وفايف- ينگ كأبير قوشغولارى- دا گيريزيليأر. شوندان ايكى يئل سونگرا ياغنى 1932- نجى يئلدا قول محمدوف- ينگ آراچأكده آتيليپ اؤلدوريلمگـى، وفايف- ينگ بولسا توركمنصأحرا قاچيپ چيقماغى بيلن اولارينگ شيغيرلارىنينگ اثره گيريزيلمگـى اولى سياسى يالنگيش بولوپ تاپـيليار.

   شونليقدا 1932- نجى يئلدا "شورالار توركمنيستانى" قازياتيندا سلطان نيازوف- ينگ قولى بيلان چيقان تانقيدى "سيندا" Síyn  دينگه اولارينگ شيغيرلارى بولمان، يئغيندى- دا يرلشديريلن آلاميشوف- ينگ و بئيله كى شاهيرلارينگ قوشغيلارى- دا، اونى توپلاپ نشير اتديرن بردى كربابايف- دا، شورالار توركمنيستانى قازياتينگ باش رداكتورى حالميرادوف- دا تانقيت اديليأر. شول يئللاردا چيقان شو تـتـللى مقالالار دينگه توركمن ادبيات تانقيتچىليغينگ پس درجه سينى گؤركزمك بيلن چاكلنمأن، شئيله- ده هر بير سؤزده منكرليگـى، ملتچيليگـى، دوشمان گؤزقارايشلارينى آرايان عمومى سياسى آتمسفرى گؤز آلنينا گتيرمك اوچين- ده حأصيتليدير. شول 32- نجى يئلينگ ژانويه آيئندا آشغابات شهر پارتيا كنفرانسيندا كمونيست پارتيانينگ مركزى كميته­ سىنينگ حاساباتى بيلن چيقيش ادنن پـوپـوك Popok اوزين داكلاديندا آنگ- بيليم و ايدئولوگييا فرونتيندا گؤرش دييلن مسئله حاقيندا كؤپ دوريپ، توركمن ديلينده چيقان اثرلرده ملتچييليك و توركچيليك فكر هم روحىنينگ بارديغينى ييتى تانقيت اديأر. شئـيله اثرلرينگ يازيجيلارىنينگ يالنگيشلارينى بويونلارينا آليپ "توبه" ادمكلرينى و اونى دوزلتمكلرينى طالاپ اديأر. مركزى كميته نينگ مطبوغات ايشلرى بويونچا بؤلومىنينگ باشليغى اسن  سلطان نيازوف- ينگ "شورالار توركمنيستانى" قازياتيندا يازان "كتاپ سينلاريندا" توركمن يازيجيلارى ملتچيليكده، دورلى قيشارمالاردا ياناليار. مثال اوچين اول، بگجانوف طاراپيندان يازيلان "قيزيل قشون" حارپليغى آدلى 146 صاحيپالى كتابى تانقيت ادمك اوچين بگجانوف- ينگ "حاچان ساويلار اول قارا قيش" ديمك بيلن، قيشى بلشويكلر بيلن، گلجك يازى- دا بايلار بيلن دنگشديريپ، گؤيه بايلارينگ بأهبيدى اوچين قايرات ادن انقلابينگ دوشمانى قول- محمدوف و وفايف-لارينگ اولى شأگيردى بولانليغينى تاصصيقلايار.

   بو يرده قيزيل قشون اليپ- بيى كتابىنينگ يازيجيسى بگجانوف-ينگ بلشويكلرينگ يانالماغينا سبأپ بولان قوشغولاريندان بيرينى آليپ گؤره­ يلينگ.  بگجانوف "اوبباميز" قوشغوسيندا شئـيله  يازيپدير:

 

" منينگ گؤونيم گون- گوندن شاد بولار،

جوشوپ- داشيپ آزاد بولسا اوباميز.

بوتين عمريم لذت بولار، دآت بولار،

نادانليقدان آزاد بولسا اوباميز.

 

پالچيق تآملار ير آستيندان چيقسالار،

پنجره­ لر گونه قارششى باقسالار،

همه يرده الكتريك ياقسالار،

كؤپ سؤيه­نيم شااد بولار اوباميز.

 

ياغشى بولار گينگ يوللار دوْزلسه،

باتغالارا داشلى قوملار دؤكيلسه،

جولگه- جولگه سروى آغاچلار اكيلسه،

بولار، بولار اوستاد بولسا اوباميز.

 

اوباميزدير ديريليگينگ اوجاغى،

جنت بولار هر طاراپى يآز چاغى،

سويجى بولار بالى، سويدى، قايماغى،

حالايئقليقدير كؤپ بولسا اوباميز.

 

دايحان! سنينگ باشا بارسين اوجاغينگ،

دولى بولسون قيشدا- يازدا بوستانينگ،

آيدينگ بولسون يرينگ، يوردينگ، ياتاغينگ،

شاد ياشارين حوشوقت بولسا اوباميز".

           *********

  

   توركمن اؤز دوغان اوباسينا، ايلينه ايچدن باغليليغينى، سؤيگوسينى، اونونگ آزاد، بختلى دورموشا بولان ارك-آرزونى اؤزينده گؤركزيأن بگجانوف- ينگ بو شيغرىنينگ حايسى يرى بلشويكلره ياراماندير ديين سوراغ گليپ چيقيار. پارتيا تانقيتچيسىنينگ فكرينه گؤره بو شيغير دايحانلارى قيزيل قشون قاتناشيقلاريندان، قالحوزچيليق فكريندن آيناديپ، حصوصيتچيليگـى و بايلارينگ طاراپـينا يئقغين اديأرميشين. اوبا باغلانماقليق، بايلارا مخصوص عاداتميش! كتابينگ هر يرينده ملتچيليك، توركچيليك فكرينى يايراديان سؤزلر بارميش. بگجانوف- ينگ بو شيغرىنينگ بلشويكلره يارامانليغىنينگ حاقيقى ايچ يوزى، اوندا توركمن دايحانلارىنينگ و توتوش توركمن حالقىنينگ يوره گيندأكى ساده ارك-آرزولارىنينگ بيان اديليأنليگيدير. صنفى گؤرش ديين ياد ايدئولوگيانينگ ياساولليغىنينگ يوزه چيقمانليغيدير. اينه 30- نجى يئللاردا ادبيات تانقيچيليغى ديـيلنى شونگا سييريقدى، توركمن دؤره-­ ديجيليك اينتلله گنتسياسينى يآناماقليق و يوق ادمكليك شئـيله باشلاندى. اول غاضاپلى دؤورينگ آيلغانچليقلارينى ياش نسيللر بيلمليدير. اول توركمنيستانينگ شو ساندا توركمن ادبياتىنينگ تاريخينا گيرمليدير. چونكى اؤز تاريخينى ياغشى بيلمه­يأن حالقلار  اونى غايتالاماغا حكم اديلندير. حاقياقاتدان- دا "هيچ كيم ياتدان چيقانوق، هيچ زات ياتدان چيقانوق".  

 

1934- نجى يئلينگ ماى آيئندا توركمن يازيجيلارىنينگ 1- نجى قورولتايى و يازيجيلارينگ يانالماقلارىنينگ آرتماغى

 

«هر يره يايرادى استالين كولتى،                 (كولت= كيش شخصيت)

توركمنه هم يتدى اونونگ بير چتى.

ادبياتدا كأبير تانقيتچى يالى           

منكرليكده گؤريپ أهلى آحوالى

توسلاديلار گؤريلمديك تهمتى       

انچه گونأسيزى اديپ بنديوان.

ايبرديلر گيدسه گلمز يولونا           

استاليندان بويروق بودير بىگمان»

 

   بو سؤزلر يازيجى دوردى حالدورديف-­نينگ كمونيست پارتيانينگ 20- نجى قورولتايئندان سونگ "دله­ گات  گوْر بريأر" آدى بيلن ساويت ادبياتى ژورناليندا چاپ بولان شيغريندان آليندى.

   30- نجى يئللارينگ توركمن ادبياتيندان سؤز آچيلاندا ملى ادبياتينگ و توركمن ادبياتچيلارىنينگ باشدان گچيرن تراگه ديياسينى آغزامان گچمك بولمايار. اولار حاقدا سِـم بولوپ اوتورماق دينگه بلشويك يازيجيلارينا مخصوص حأصيتدير.

  مثال اوچين سيدقارريف­-  ينگ و كؤراوغـلـونينگ توركمن ادبياتىنينگ تاريخى بويونچا يازان و 1960- نجى يئلدا مسكوده "Istoriä literatur naradov srerniä Aziä I Kazakistana" (اورتا آسيا و قزاغيستان حالقلارىنينگ ادبيات تاريخى) آدى بيلن نشير بولان كتابدا يرلشديريلن ايشلرينى، يا- دا 1958- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير اديلن "توركمن ساويت ادبياتى بويونچا اوچرك" آدلى كتابى آليپ گؤره يلينگ. اول اثرلرينگ ايكيسينده هم 1934- نجى يئلقى توركمن يازيجيلارىنينگ بيرينجى قورولتايى و توركمن ساويت يازيجيلار قوراماسىنينگ شول دؤورده بولار- بولماز بهانالار بيلن يانالماقلارى و يوق اديلمكلرى حاقيندا يكجه سؤز هم يوق. اولاردا مثال اوچين مرحوم بردى كربابايف، قاراجا برونوف كيمين يازيجيلارينگ شول ايركى يئللاردا ملتچيليكده ياناليپ، توتولماقلارى، يا- دا اوراز تأچ­نظرووف- ينگ عمومان آدى- دا آغزالمايار. قوى بو، پارتيانينگ 20- نجى قورولتايئندا استالينينگ شخصيت كولتىنينگ فاش اديلمگـىنينگ ايلكينجى يئللاريندا شول دؤورده يوق اديلن توركمن يازيجيلارى انتـك آقلانماقا يازيلاندير دييه­يلينگ. شوندان سونگقى يئللاردا رسمى آقلانان اوراز تأچ­ نظر، حوجه نپس چاريف و بئيله كيلر حاقيندا يؤريته يادلامالار چيقدى و 20- نجى، 30- نجى يئللارينگ توركمن ادبيات تاريخى بويونچا آيرى-آيرى ايشلر يازيلدى. شول ساندا تاريخ عليملارينگ كانديداتى بايرام­ميرادف- ينگ "توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ ادبياتيميزينگ قوراماچيليق جبيسلشيگـى اوغرونداقى گؤرشى تاريخيندان" ديين ايشى 1966- نجى يئلدا ساويت ادبياتى ژورنالينگ 5- نجى سانيندا چاپ بولدى. شئيله- ده 69- نجى يئلدا آشغاباتدا روس ديلينده چاپ بولان "كوم پارتيانينگ تاريخيندان. توركمنيستاندا مدنى انقلاب 37-1925–نجى يئللار آراسى" ديين مقالالار يئغينديسينى گؤركزمك بولار.

   بايرام­ مرادوف و باشغالارى كؤپ اوغورلاردان يوزله  ى گچيأرلر، ساپاناق آتمالى بوليارلار. 30- نجى يئللاردا توركمن ادبياتىنينگ و ادبياتچيلارينگ باشدان گچيرن آغير گونلرينى- تراگه-ديياسينى علمى اوبيكتيف ليك بيلن آچيپ گؤركزيپ بيلمه­ييأرلر.  اؤنگ آيديليپ هم گؤركزيليپ شيره سى چيقان آرگومنتلرى (واقعيتلارى) كأبير يازيجيلار بارادا اساسسيز يانامالارى قايتايارلار. بايرام مرادوف اؤز ايشينده 1934- نجى يئلينگ مايئندا بولوپ گچن توركمن يازيجيلارىنينگ بيرينجى قورولتايىنينگ نأحيل آغير ياغدايدا، توركمن يازيجيلارينى ياناماق، توركمن ملى ادبياتينا، كلاسيكلارينا قارشى هجوم ادمك شرطلرينده بولوپ گچنديگينى، قورولتايدا سؤزله نن سؤزلرى گتيرمأن گچيأر. يرى گلنده توركمن يازيجيلارىنينگ و ديلچى عاليملارىنينگ شول يئللاردا بولوپ گچن قورولتايىنينگ، ماصلاحاتلارىنينگ بوتين دكومنتلرينى، حاساباتينى نشير ادمگينگ و اونى ادبيات و ديل تاريخينا اؤزلشديرمگينگ أهميتينى بللأپ گچملى. قاليبرسه، بايرام مرادوف و باشغالارينگ ايشلرينده قورولتايدا و توركمن يازيجيلار بيرلشيگينى قورماقدا بايرى يازيجيلار بردى كربابايف، قاراجا برونوف و ياقوپ ناصيرلى كيمين ادبياتچيلارينگ آدلارى هم آغزالمايار. مونونگ- ده اؤز يؤريته سبأپلرى بار. ديسنگ، شول واقتلار اولار ياناليارديلار. بردى كربابا 20- نجى قورولتايدان سونگقى بير يادلاماسيندا "1932- نجى يئلدا ملتچيليكده عايپلانيپ، بير ياريم يئل قارانگقى زنداندا يكه- تأك اوتورانيم هنيز- ده گؤزومينگ اؤنگوندن گيدمه­يأر"  دييپ يازيپدى. اول زندانينگ قاپيسيندان سونگقى گزه ك گيريشى- ده دألدى. شئـيله اقبال انتك كؤپ يازيجيلارا قاراشياردى.

   "شورالار توركمنيستانى" قازياتدا 1934- نجى يئلينگ 23- نجى ماى آيئندا توركمن ادبياتى دوغروسيندا چيقان بير مقالادا توركمن يازيجيسى اسماعيل آخوندوف- ينگ  اثرلرينده كؤنه توركمن ادبى ديلىنينگ تأثيرى گؤروليأنديگـى تانقيت اديليأر. 30- نجى، 31- نجى يئللارا چنلى عمومان سوسياليستيك روحوندا بيرجيك اثرينگ- ده دؤره مأنديگـى، بوتين ادبيات و مطبوغاتدا سوْموْليپ ايش باشينا گچن ملتچيلرينگ "مدنيت  يه لى گونباتار گليأر" ديين شيغارينى اؤنگه سوره نديكلرى گؤركزيليأر. "شورالار توركمنيستانى" قازياتى بو شيغارينگ شوروىدن، حاص آنيغى اورسيتدن بولمان، توركيه دن گليأر ديمكليگـى آنگلاديانديغى بارادا نادارليق(بولسا، بولماسا جدل ادمك) اديأر. اؤز واقتيندا قول محمدوف اؤز قوشغوسيندا "گونباتاردان گليأر مدنيت يه لى" ديـيه نديگـى اوچين ياناليپ، شول يئللار هر سؤز كسأ چكيلر بولدى. اديل شول مقالادا شئيله- ده بردى كرباباننينگ "قـيزلار دونيأسى" پاياماسى تانقيت اديليپ، اوندا توركمن اوباسيندا صنفى گؤره شينگ اينانديريجيليق بيلن گؤركزيلمأنديگـى، شونليقدا ليبراليزمينگ طاراپدارى بولانديغى و ملتچيليك اديأنديگـى تاصصيقلانيار.

   30- نجى يئللاردا پارتيانينگ توركمن ادبياتى و ادبياتچيلارى باراسيندا سياساتى، اونونگ حيذماتيندا بولان نالاچ اده يين ادبيات تانقيتچيليغى أهلى آحوالى منكرليكده گؤريپ اولارى ياناماق بيلن بولدى و ادبياتدا سوسياليستيك رئاليسم ديـيلن يكه- تأك ادبيات اصولى اوتوريلدى. شونليقدا «توركمنيستان ساويت يازيجيلار بيرلشيگـى» نينگ قورولماغى بيلن پارتيانينگ ادبيات باراسينداقى قوراماچيليق سياسى چأره سى دورموشا گچيريلدى و شوندان سونگقى توركمن ادبياتينا اؤز مؤهرينى باسدى.

   30- نجى يئللارينگ توركمن ادبياتيندا كؤپ تالانتلى (استعدادلى) يازيجيلارينگ بولانديغينا قارامازدان، حالق دورموشىنينگ چونگ طاراپلارينى بيان اديپ بيليأن اثرلر دؤره ديليپ بيلينمه دى. شول يئللارينگ اورتالاريندان باشلاپ، روس شوونيزيم باسغيسى حاص آرتيپ باشلايار. شو دؤورده "اوكتبر ديلى"، "اوكتبر ديلىنينگ كلاسيكى ادبياتى"، "پرولتار ادبياتى" ديين يالى داقما آدلار اؤرچ اديليپ، روس ادبياتى كؤپ ترجيمه و نشير اديلدى. ايندى اولارينگ انقلابا قارشى گؤزقارايشلارى- دا "مقدس" بولوپ چيقدى و روس مدنيتى و ادبياتينى اؤزگه حالقلارينگ آراسيندا يايراتماق دؤولت سياساتىنينگ درجه­سينه  گؤتريلدى. شو بير واقتدا اورتا آسيا حالقلارىنينگ كلاسيك ادبياتى، شو ساندا توركمن كلاسيكلارى و اولارينگ ادبى ميراثى اساسيندا تأزه  يتيشيپ گليأن چاغداش رفورماچى جديد ادبياتى و ادبياتچيلارى هر دورلى بهانالار بيلن ياناليپ باشلاندى. بييك عاقيلدار شاهير ماغتيمغولى "صوفى- ميستيك شاهير" حؤكمينده گؤركزيليپ، اونونگ اثرلرىنينگ نشير اديلمگـى" زيانلى" تاپيلدى. سيدى و ذليلى كيمين بئيله كى كلاسيكلارينى توپلاپ نشير اتديرن بردى كربابا، عبدالحكيم قول محمد يالى ادبياتچيلار يآنالديلار. شونليقدا "ساويت آقاليغى" ديـيلن پردأ بوره لن بيـيك- دؤولت شوونيستيك سياساتينا قارشى ملى پاتريوتـيـزيمينگ(حددن آشا وطن سؤويجى) يوزه چيقماغى، اؤز ملى مدنيتىنينگ و ادبياتىنينگ گچميشى و گلجگينى قوراپ چيقان توركمن ادبياتچيلارينى "انقلابا قارشيلار"، "پان توركيستلر" ديـين يالى شيلتيقلار بيلن يآناديلار.

   شول دؤوردأكى سياسى آتمسفرى گؤز آلنينا گتيرمك اوچين آصلى جهود بولان اشتـنبرگ- ينگ 1934- نجى يئلدا نشير اديلن "اوچركى Istoriy Turkmeni"(توركمنيستانينگ تاريخىنينگ اوچركى) كتابيندان بيرنأچه سطر گتيريلينگ. يازيجى توركمن اينتلله گنتسياسى-نينگ علمى ايشگأرلرىنينگ، استيودنتلرىنينگ آراسيندا "توركچيليك"، "بورژواز ملتچيليك" ديـيلن پروپاگاندانينگ يايرانديغى بارادا كؤپ صاحيفا قارالاپ شئـيله يازيار:

" بو آقيمينگ حاص گؤرنوكلى وكيللرى وفايف و لنينگرادينگ گوندوغارشناسليق اينيستيتوتىنينگ اوقوچيسى قول محمدوف دير. وفايف اوز قوشغولاريندا توركمن حالقىنينگ آغير اقبالى، اونونگ "اؤزينه ياد شوروى مدنيتيتىنينگ تولقونيندا چأبه لنيأليگـى بارادا قايغيلانيار. قول محمدوف توركمنلرينگ قهريمان گچميشينى وصف ادمك بيلن، توركمن ملتىنينگ شانينا نغمه لار اوقييار. اول، شوندا بو ملتينگ حايسى قاتلاقلارينى گؤز آلنيندا توتيانديغى حاقيندا بير سؤزده يازمار. ملتچى شاهيرلار كربابايف و برونوف لارينگ دؤره ديجيليكلرى هم تاقمينان شو يولدان باردى. بو انقلابا قارشيلارينگ مناسيب شأگيردى بولان آمان بگجانوف باكودا پداگوكيك (معلم تربيه ليأن) اينيستيتوتيندا معلمچيك ادمك بيلن اؤز داشيندا ملتچى توپارى قوراپ، توركمن استيودنتلرىنينگ آراسيندا پروپاگاندا آليپ باران. بوتين بو ملتچيليك آقيملارى و توپارلارى، توركمنيستانينگ رئاكسيون صنفلرىنينگ، يوردينگ سوسياليستيك قايتادان ديكلديشينه قارشيليغىنينگ گؤس- گؤنى نتيجه­ سى بولوپ دوريار. بو بير بيته وى رئاكسيون  ملتليك فرونتىنينگ دويپ مانيسى، توركمنيستانينگ شورويدن بؤلونيپ آيريلماغينى قازانماقدان، اونى سوسياليستيك قورلشيق يولوندان ساوماقدان، ملى بوژوازيانينگ و بايلارينگ الدن گيديرن آرتيقماچلارينى قايتا ديكلتمكدن، شوندان سونگ بولسا يوردينگ حايسى يولدان اؤسمگينى "گؤروبره ريس" ادمكدن عبارات. بو يرده "ساويت لشديريشينگ" باشلانغيجيندا بورژواز- دموكراتيك توپارلارينگ ساويت حأكميتى بيلن حيذماتداشليغا يئقغين ادنديكلرى حأصيتليدير. بو، اؤزبوليشلى " نوبات چاليشيغينى" آنگلادياردى. اولار، ساويت حأكميتى توركمنلرينگ ملى وظيفه سينى عامالا آشيرماق بيلن ايسلأر، ايسله­مز، "اؤز دگيرمنلرينهه سسوو قوييانديغينى" و نتيجه­ده اؤزللرىنينگ بو  پروسسى واقتى گلنده اؤز ايسلأن طاراپـينا گؤنوكديرمكلرينه ممكينچيليك بريأنديگينى حاساپ اديأرلر. شونينگ اوچين- ده اولار ساويت مدنى ميدانلاريندا، علم ايشلرينده، مطبوغـــاتدا ايشلمك و كؤپچوليگـى اؤز ايسلگلرى بويونچا تربيه­لأپ بارماق گره ك دييپ حاساپلايارديلار".

 

   37- نجى يئلينگ قانلى تروريندا قوربان بولانلارينگ بيريسى هم توركمنيستان كامسامولىنينگ اورگانى "ياش كمونيست" قازياتىنينگ رداكتورى ناغـيم قاديروف دير. اول هم اوراز تأچ­نظروف- ينگ ملتچيلر توپارينى قولدانميش. قاديروف- ينگ دأده سى بخارا حالق حؤكومتينده عدليه وزيرىنينگ اورونباسارى و ملا بولانميش. شول قازياتينگ رداكتورىنينگ اورونباسارى نورجان آمانوف هم شئـيله تهمتلره اوچرايار. اونونگ بير دوغانىنينگ توركمنصأحرادا ياشايانديغى، بئيله كى دوغانىنينگ هم اونونگ يانينا باريپ، 5/2 يئل بولوپ، سونگ توركمنيستانا قايديپ گلنديگـى بهانا اديليپ توتوليار و يوق اديليأر.

   بو گؤريلمه ديك قاباحاتچيليغينگ، تهمتلرينگ اوجى توركمن صونغات و تئـاتر ايشگأرلرينه- ده يتيأر. صونغات ايشلرى بويونچا باشليغى رضايف، توركمن دؤولت تئـاترىنينگ دويبونى توتان آرتيستلار بأشيم دورديف، توركيه­ده عليم آليپ گلن  آمان گلمحمدوف داغيلار ملتچيليكده ياناليپ توتوليار. آمان گلمحمدوف- ينگ، دؤولت تئـاتريندا ملتچى توپارينگ باشليغى بولانديغى، اونونگ ساويت دوشمانى، ملتچى باىنظروف و ميرآلاى اسماعيلوف بيلن ياقيندان قاتناشيقدا بولانديغى، روس رژيسسورلارىنينگ (كارگردان) توركمن دورموشيندان يازيلان اثرلره پىيسه لره (سناريو) يولباشچيليق اديپ بيلمجكديكلرينى آيتماق بيلن، روس صونغاتچيلارينا قارشى چيقانديغى و ملتچيك ادنديگـى باراسيندا تهمت آتيليار.

  آشغابادينگ توركمن دؤولت تئاتريندا آمان گولمحمدوف- ينگ باشتوتانليغيندا بأشم دورديف، نظر بگمى اوغلى، حوجه دورديف  و باشغالاردان عبارت «انقلابه قارشى، بورژواز ملتچى» اوستى آچيلانديغى و اولارا قارشى سود آلنيپ باريلانديغينى توركمن مطبوغاتى خبر بريپدير. "ساويت توركمنيستانى" قازياتى اؤزىنينگ 1937- نجى يئلينگ 8- نجى اكتبر سانيندا: « تئاترى ملتچيلرينگ غآلينديلاريندان آراسسالامالى» سؤزباشلى مقالانى چاپ اديپدير. شئيله ليك بيلن صونغات ايشگأرلرىنينگ يآناليپ يوق اديلمگينه زمين حأضيرلنيپدير.

   توركمنيستان صونغات ايشلرى اداراسىنينگ باشليغى رضايف- ينگ اورونباسارى آداميان[ارمنى] هم رضايف- ينگ يولونى توتانى اوچين ايشدن قاويليپدير- ديـين خبر قازياتدا يرلشديريليپدير. تئاتر بيلن باغلانشيقلى يوقاردا آغزالان مقاله ده بأشيم دورديف 1932- نجى يئلدا تجنده يرلى مجليسينگ باشليغى واقتيندا بايلار و باسماچيلار!! بيلن قاتناشيقدا دوريپ، حكومتينگ غله پلانينى بوزانى اوچين پارتيادان چيقاريليپدير. اول استالين حاقيندا: « بو ديـّـوس گورجى نيردن بيزخ يولباشچى بولدى» ديـينميش.

  «شورالار توركمنيستانى» قازياتينگ 1935- نجى يئلينگ 28- نجى ژوئن سانيندا توركمن موزيك تكنيكومينى تماملان آشير قوليف- ينگ 21- نجى ژوئنده « سؤزسيز آيديم» موزيك آغشامينى گچريپ، پيانودا بيرنأچه اثرى يرينه يتيرجكديگـى حاقيندا ماغلومات بريليپدير. بو آغشامدا ولى آخمادوف و هدايت برديمرادوف- ينگ گؤركزن اوستونليكلرى بيلن، شول كورسى تماملان آشير قوليف- ينگ «گوندوغار تانسى» كؤپ قارشى آلنيپدير.

  يؤنه مونگا قارامازدان بلشويك شوونيستلرى، ملى ايسى اوريان و توركمنينگ بويسانجينا بويسانچ قوشايجاق هر زادى و هر كيمى يوق اديپ گلديلر. حتى آيديم- سازلار هم بو هجومدن آماندا قالمادى.   

   قاراض، 37- لرده توركمنيستاندا استالينچيليق ترورينگ قوربانلارىنينگ آدلارى ساناپ گچردن قاتى كؤپ. اولار حاقيندا اديلن آيلغانچ تهمتلرى عاقيلا- پأهيمه سيغديرماقدان قين. اول ترور توركمن مدنيتىنينگ، ادبياتىنينگ گول-غنچه سينى بىوقت سولدوردى و توركمن مدنيتىنينگ اؤسوشينى اونلارچا يئل آرقا سرپيكديردى. تــوركمــنيستاندا حـــكم سورن بو دؤور حاقـــيـندا، 38-1934–نجى يئللار آراسيندا توركمن دؤولت نشرياتيندا ايشلأن تاتار ييگيدى شوكرى ªükri اؤز يادلاماسيندا شئـيله يازيار:

" من 1934- نجى يئلينگ گويزينده مسكودان توركمنيستان دؤولت نشرياتيندا ايشلمك اوچين آشغابادا بارديم و تأ 37- نجى يئلينگ آياغينا چنلى اول يرده ايشلديم. 36- نجى يئلينگ آخريندا بولسا گره ك- توركمنيستانينگ اساسى قانونىنينگ تاسلاماسى قبول اديلدى. اول تاسلاما روس هم توركمن ديللرينده يوقارى شورانينگ آغضالارينا يايراديليپ بريلدى. اما شوندان ايكى گون گچن­سونگ  اساسى قانونينگ تاسلاماسى توركمنچا يالنگيش ترجيمه اديلن دييپ، يئغناليپ آليندى و نشرياتدا بير هفته­ نينگ ايچينده يانگادان باسيپ چيقارماق بويروغى بريلدى. مونينگ قيزيقلى بير طاراپى اول- دا دييمك، يوقارى شورانينگ يئغناغى بولاندا شول تاسلامانينگ توركمنچه ترجيمه سينى هيچ كيمه اينام اديپ اوقاديلماغى. بيزه يوقاردان اونونگ يالنگيش ترجيمه اديلنديگـى حاقيندا حالق آراسيندا بير سؤز- ده آيتمازليق تابشيريلدى.

   من آشغاباتدا ايشلأن واقتيمدا بير زادا برك گؤز يتيريپ حايران قالديم اول- دا توركمنلرينگ سوادليسى بولسون، سوادسيزى بولسون، مسكو كمونيستلارينى اؤز چين دوشمانى حاساپلاماغيدى. توركمنلر اؤزلرىنينگ ملى مدنيتلرى، ملى روحلارى بيلن قووانيارديلار، گره كمجك يرينده اورسچا سؤزلمگـى يا- دا روس سؤزلرى بيلن قاتيشيق سؤزلمگـى هيچ حالامايارديلار. مانگا- دا:" سن تاتارچا سؤزله، بيز تاتارچا دوشونيأريس" دييرديلر. آشغابادا باران يئليم بللى توركمن يازيجى- شاهيرى بردى كربابانينگ زنداندان بوشانانليغينا كؤپ وقت گچمأندى. اونونگ اثرلرينى 38- نجى يئلا چنلى ياغنى من اول يرده كأم چاپ ادمه­ديلر. كرباباييفى  تاتارلارينگ حاليم جان  ابراهـيمفى دييسك هيچ- ده يالنگيش بولماز. ياش توركمن يازيجيلارى كربابايفى "كؤپ باى" دييأرديلر، چونكى اونونگ 3 سانى چاويت- جالبارى باردى. شاهيرلاردان آتانيازوف بيلن شالى ككيل هر وقت نشرياته گليپ، منينگ بيلن اؤزلرىنينگ آرزو-ديلگلرى حاقدا گورلشرديلر. اولارينگ قوشغولارى حالق آراسيندا كؤپ يايران هم بولسا اولار ملى روح بيلن يوغورلان اثرلر يازماقدان بك ساقلانارديلار. آتانيازوف مانگا آچيقدان-آچيق:" بيزه مركزدن دؤوره يارارليق اثرلر يازماغى بويروق بريأرلر" دييپ زارينلاردى. بو بولسا دينگه پارتيانينگ طالابينا لايئق گلرليك دييپ يازماغا مجبور اديلمگينى آنگلادياردى. روس يازيجيلارينا قارانگدا، توركمن يازيجيلارينگ آيليغى آزدى.

   1934- نجى يئلدا توركمنيستانينگ پايتاغتى پادشاه زامانيندان قاليشى يالى دييرليكدى، قورامالار، ادارالار، ماغازينلار كؤنه جايلاردى. 38- نجى يئللاردا آشغاباتدا NKVD (سونگراقى KGB) بناسى، بير ميخمانحانا، بير حاسساحانا و 2-1 مكتپ سالينيپدى، ياشاييش جايلار سالينماياردى. 1936- نجى يئلينگ گويزينده مسكودن آشغابادا روس نقاشلارى گلدى. اولارينگ ماقصادى توركمنيستاندا صناغاتينگ اؤسوشينى و قورولشيق ايشلرىنينگ باريشى بيلن تانيش بولماقدى. اما اولار اؤره نرليك بير زات تاپمانسونگ آشغاباتدا پادشاه زامانيندا سالنان جايلارينگ صوراتلارينى چكيپ، قالحووز اوبالارينى ايده ياللاشديريپ، قايديپ گيتديلر.

   من نشرياتدا ايشلأنيم اوچين توركمنيستان حكومتىنينگ و پارتيا يولباشچيلارينى ييغى- يئغيدان گؤريپ بيليأرديم. شولاردان مركزى اجرائيه كميته نينگ باشليغى نديرباى آيتاكوف، حكومت باشليغى قايغيسيز آتابايف، اونسونگ ماغاريف حالق كميسرى دؤولت مأممدوف هم باشغالارىنينگ آدينى توتماق بوليار. بولارينگ اوچوسى- ده عاجايئپ عاقيللى آدملاردى. دؤولت مأممدوف كؤپ بيليملى، اؤزينى كؤپ تأميز توتيان، ايشينى ياغشى آليپ بارماغا چاليشيان قاراشسيز توركمن يولباشچيلاريندان بيريدى. اول بير گزه ك 36- نجى يئلدا نشرياتينگ ايشى بيلن تانيش بولماق اوچين منى اؤز يانينا چاغيردى. اونونگ عاقيللى، چونگ مانيلى سوراغلار برمگينه حايران قالديم. اول مانگا: " سن بير تاتار ييگيدى، نشرياتدا بيزينگ توركمنلر بيلن ال-اله بر، بير- بيرينگيزه دگمأن، آونيق يالنگيشلار اوچين كؤپ قالماغيل، شاوخون گؤترمأن ايشلمأگه چالشينگ" دييپ ماصلاحات بردى.

 

   بو يادلاما قوشماچا اديپ، دؤولت مأممدوينگ 1937- نجى يئلدا "ملتچى" "حالق دوشمانى" ديين بهانا بيلن توسساغ اديلنديگينى بللأپ گچه­يلينگ.  بو خبرى «توركمنسكايا ايسكرا» قازياتى ششول يئلينگ 20- نجى سپتامبر سانيندا "ماغاريف ايشلرينده انقلابا قارشى ملتچيلر" سؤزباشى بيلن چاپ اديپدير.

ايندى شوكرىنينگ يادلاماسينا دولانيپ گلسك.

 

" توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ باشليغى ياغنى بيرينجى سكره تارى پوُپوك ديين آدمينى هيچ بير توركمن حالاماياردى. حالق آراسيندا گؤرونمكدن قاتى قورقيان ياليدى، هيچ وقت اونونگ آچيق يئغناقلاردا چيقيشى گؤريلمدى. آننامحمدوف بوتين جانى- تنى بيلن اؤز حالقينا بريلن، چونگ ملى روحلى، توركمنلرينگ بأهبيدلرينى قورايان بير يولباشچيدى. اما بيز نشرياتدا ايشله­يأنلر اونونگ قولوندا  حأكميت  يوقدوغينى ياغشى بيليأرديك. شئـيله هم بولسا آننامحمدوف توركمن رسپوبليكاسىنينگ و حالقىنينگ آرزو-ايسلگلرينى قورقمان سؤزلأردى. شونينگ اوچين توركمنلر اونى حالاردى.، اول هم يآناليپ اوغرادى. مارشال توخوچه-وسكى آتيلاندان سونگ آشغابادينگ سياسى آتمسفرى حاص- دا قيزيغيپ باشلادى. قورقوپ ياشاماق- دا آرتدى. توركمنيستان قازياتلاريندا "ملتچيلكدن باش دارتيان"، "پارتيانينگ طالابى بويونچا ايشلأرين" ديين توبه حاطلارى يازيليپ باشلاندى. شول يئللاردا گؤرنوكلى توركمن اينتلله گنتـلرىنينگ اوستوندن عرض- شكايت يازانلارينگ كؤپوسىنينگ روسلارديغينى بيز بيليأرديك. آتابايفلارينگ اقبالى سيزلره ياغشى مأليم. دينگه آتابايف، آيتاكوف لار دأل، باشغا- دا كؤپ كيشيلر "اله دوشدى". نأمه اوچين؟ چونكى اولار توركمن حالقىنينگ مدنيتينى، اونونگ ديلينى ساقلاماغينگ طاراپـينا چيقيش اتديلر. مثال اوچين دؤولت نشرياتيندا ايشلأن حاجى اسماعيلوف، حليل اوف و باشغالارينى گؤركزمك ممكين. شول وقتلار پارتيا نشرياتىنينگ باشليغى بولان قورت مرادوف، بلكى اؤزينى ساقلاپ قالماق اوچيـن بولسا گره ك ، «توركمنسكايا ايسكرا» قازياتيندا چاپ بولان اوزين مقالاسيندا " بيز توركمن ديلينى ياغشى گؤرسك- ده، لنين، استالين ديليندن ياغنى روس ديليندن ال گؤترمك نيـتينده دألديريس" دييپ يازماغا مجبور بولدى. اما بو هم پيدا برمدى، قورت مرادوف- دا يئغنالدى. عاليملاردان على عثمانوف، عبدالرحمن امينوف يئنه كؤپ قيمماتلى آدملار توسلاما عايئپلار بيلن ياناليپ يوق اديلديلر. شول وقت مسكوينگ ماقصادى توركمن اينتلله گنتلرينى اجيزلتمك، قاوشاتماق و قورقوزماقدان عباراتدى".

 

 

1936- نجى يئلدا بيرينجى توركمن ديل قورولتايـى

و ساويت ديل سياساتى

 

   1936- نجى يئلينگ ماى آيئندا آشغاباتدا گچيريلن بيرينجى بوتين توركمنيستان ديل قورولتايى، استالينچيليق بييك دؤولت شوونيستيك ديل سياساتىنينگ عامالا آشيريلماغيندا تأزه بير اؤوريلشيگينى اؤزينده آنگلاتدى. توركمنيستاندا بو ديل قورولتايى، اورتا آسيانينگ بئيله كى رسپوبليكالارينا قارانگدا- مثال اوچين اؤزبگيستاندا 1934-نجى يئلدا بولان شئـيله قورولتايدان حاص گيجيگيپ گچيريلدى. اول، شول يولدا كؤپ قينچيليقلارى اوزالى بيلن توركمن ديلچــيلرىنينگ بو سياساتا قارشيليغينى ينگيپ گچملى بولدى. توركمنلرينگ ملى روشنفكرلرى، ادبياتدا بوليشى كيمين "هر حالقينگ گؤز بأبه نگـى بولان " توركمن ديلينى، پارتيانينگ ولونتاريستيك- شوونيستيك (اونونگ اراده­ سينده). ولونتاريزيم= سياسى  هرج و مرج) سياساتيندان قوراپ چيقماق بيلن اؤزلرىنينگ و اؤز حالقىنينگ بلند مرتبه سينى عار- ناميسينى، حالقا وفاليليغينىنينگ آيدينگ نوسغالارينى قالديريپ گيتديلر.

   "تأزه توركمن پرولتار ادبى ديلينى" دؤره تمك شيغارى آستيندا آليپ باريلان بو سياساتى عامالا آشيرماق اوچين توركمن ديل قورولشيغى بويونچا دؤره ديلن كميسيونلار، اوندا قيزغالانگلى چكيشمه­لر  بللى بير نتيجه برمأنسونگ بو مسئله  1935- نجى يئلينگ دسامبرينده توركمنيستان كوم پارتياسىنينگ مركزى كميته سىنينگ يؤريته مجليسىنينگ غاراماغينا قويولدى. مركزى كميته نينگ شول مجليسينده آلنان قراردا، توركمنيستاندا ساويت ديلى قورولشيق پلانينى ياغنى ديلى روسلاشديرماق نيــتينى عامالا آشيرماق اوچين توركمن ملى ديلچى عاليملارينا- كومشالى بؤريف، محمد گلديف، الله قولى قاراحانف، فريد افندىزاده كيمين دورلى توپارا قارشى گؤرش آليپ بارمالى بولانديغى گؤركزيليأر.

   توركمن ادبى ديل قورولشيغى مسئله­سينده بو عاليملار،  توركمن ادبى ديلىنينگ اؤز كؤنه ادبيات ديلىنينگ، اوزالى بيلن ماغتيمغولىنينگ ديلىنينگ سؤز بايليقلارى و ادبى دأپ-دسسورلارى اساسيندا اؤسدورمه گينگ، ديلينگ اؤز ايچكى بايليقلارينى اؤزلشديرمه گينگ حاسابينا و دوغانليق توركى ديللرينگ اؤزآرا آليش- چاليش بيلن بايلاشماغينى اؤنگه سورديلر. اولار شونينگ بيلن بيرليكده تأزه توركمن ادبى ديلينى، تأزه اينترناسيونال ترمينلرينگ(اصطلاح) حاسابينا بايلاشديرماق و زأحمتكش حالق كؤپچوليگينه ياقينلاشديرماق ديـين پرده آستيندا، توركمن يازوو ديلىنينگ حالقدان داشلاشديريلماغينا قارشى چيقديلار. بيزينگ گؤرنوكلى ديلچيلريميز ديل بيليمينه اساسلانان و سونگقى يئللارينگ دورموش تجريبه­سينده اؤزوينى ثبوت ادن بو دوغرى  اوغورلارى اوچين "ملتچى"، "پان توركيست"، "پان اسلاميست" ديين يالى شيلتيقلار بيلن يانالديلار و يوق اديلديلر.

   شول يئللاردا توركمنيستاندا توركمن ادبى ديل قورولشيغى بويونچا جدللرينگ اساسان يازوو قاداسى و تأزه سوسيال- سياسى ترمينولوگيالار مسئله سى اوستونده بارانديغينى گؤريأريس.

   توركمنيستاندا ساويت ديل قورولشيغى بويونچا كميسيونينگ باشليغى بوُغـدانف قورولتايئنگ اؤنگ يانيندا شو آشاقداق 6 مسه­لأ قارالماغينى ماصلاحات بريأر:

1- توركمن ادبى ديلىنينگ قورولشغيندا و اؤسوشينده اوزالى بيلن توركمن ديلىنينگ اؤز ايچكى بايليقلاريندان پـيدالانماق مسئله سى؛

2- كؤپ اوللانيشدان قالان كؤنه سؤزلرى قايتا دولانشيغا گيريزمك و تأزه سؤزلرى ياساماق مسئله­ سى؛

3- توركمنچا گيريپ اورناشان عاراپ- پارس سؤزلرينى ساقلاپ-ساقلامازليق مسئله­ سى؛

4- حالقارا و روس ترمينلرىنينگ توركمن ديلينه سوو يالى كؤپ آقيپ گيريأنليگـى مسئله سى؛

5- توركمن ديلينده روس سؤزلرىنينگ و روس ديل گراماتيك نوُرمالارىنينگ گيريشى مسئله سى؛

6- يرلى دورلى توركمن طايفالارىنينگ شيوه لريندن پـيدالانماق مسئله­ سى.

   بوغدانوف- ينگ باش توتانليغينداقى ديل كميسيونىنينگ توركمن ادبى ديلىنينگ رفورماسى بويونچا توپلان ماترياللارى و پرايكتى (طرحى) بيرينجى توركمن ديل قورولتايىنينگ ايشينه اساس اديليپ آليندى. شئيله- ده قورولتايدا توركمن ديلىنينگ اورفوگرافياسى (دوغـرى يازيش قاعده سى) باراسيندا پاسسه لويسكى ترمينولوگيا حاقيندا بولسا بوغدانف چيقيش اتديلر.

   بو يرده اوزالى بيلن توركمن ادبى ديلىنينگ مهم مسئله لرى بويونچا چيقيش ادمأگه توركمنلرينگ اؤزيندن ديلچيلرينگ تاپيلمانليغى گؤزه ايليأر. سبأپ اولار شول وقت توسلانيپ تاپيلان دورلى بهانالار بيلن زندانا ديقيليپدى. بو ياغداى بوغدانوف- ينگ چيقيشينده هم اورتا آتيليپدى. اول شئـيله دييأر:

" هركيمه مأليم بوليشى يالى بيز ديل مسئله­ لرينى سياسى مسئله­لردن آآيرى توتوپ بيلمريس. اگرده بيز ديل قورولشيغى ايشىنينگ بوتين پوداقلارينا سين اتسك اوندا، اونونگ أهليسينده ملتچيلىگينگ ايزلارينى گؤريأريس".

 

     بو چيقيشينگ دولى تكستى «ساويت توركمنيستانى» و «توركمنسكايا ايسكرا» قازياتلارينگ 36- نجى يئلداقى 26- نجى ماى سانيندا چاپ اديليپدير.

   بو سؤزلردن گؤرنيشى كيمين، بو ديل قورولتايىنينگ دينگه اوندا اساسى چيقيش ادنلرينگ آدلارى- ملتى بويونچا بولمان، ايسـم، قورولتايئنگ ايشىنينگ ماضمونى بويونچا توركمن حالقينا ياد، اونونگ ملى مدنيتينه و ديل بيليمينه قارشى گؤنوكديريلن قورولتاى بولانليغينى گؤريأريس. قورولتايئنگ ماترياللارى بير طاراپدان ساويت حأكميتىنينگ بيـيك دؤولت شوونيستيك ملى سياساتىنينگ ايچ يوزينى، باشغا طاراپدان بو سياساتا قارشى ياش توركمن ملى اينتلله-­گنتسياسىنينگ گؤره شينى، اؤز ملى مدنيـتينى قوراپ چيقيانديغينى گؤركزيأر.

   توركمنيستاندا 1930- نجى يئلدا ديل مسئله سى بويونچا 1- نجى توركمن ديل كنفرانسىنينگ گچيريليپ، شونگا چنلى ديل و مدنيت ايشلرىنينگ باشيندا سونگرادان ملتچيليكده ياناليپ توتولانلاردان كومشالى بؤريف و يولداشلارىنينگ دورانديغى، اول توپارينگ 1930- نجى يئلداقى ديل كنفرانسينده اؤز پرايكتلرينى گچيرنديكلرينى، اولارينگ 31- نجى يئلدا چتـلنديريليپ،  "ديل مسئله­سينده ملتچيليگـىنينگ قالينديلارىنينگ يوق اديلمگينى" گؤركزيپ گليندى.

   اما 1- نجى توركمن ديل قورولتايى توركمن ادبى ديلىنينگ قورولشيغى مسئله­ سينده چكيشيگينگ، شونينگ بيلن تماملانمانديغينى، بو مسئله­ده پارتيا يولباشئچليغىنينگ  سياساتينا قارشيليغىنينگ و مونينگ اوچين توركمن ديلچيلرينى ياناماقليغىنينگ دوام اديأنديگينى گؤركزدى.

   بو ياغداى آيراتين، سونگرادان اؤزلرى- ده ملتچيليكده ياناليپ يوق اديلن آننامخمدوف- ينگ، ماغاريف حالق كميسرى دؤولت مأممدوف-ينگ قورولتايدا سؤزلأن سؤزلرينده نيغتاپ گچيلدى و شول 36- نجى يئلينگ مايئندا توركمن ساويت قازياتلاريندا چيقان مقاله لاردا بيان اديليأر. قورولتايدا آنناموخاممدف-ينگ مركزى كميته نينگ آديندان سؤزلأن چيقيشيندا 30- نجى يئللارينگ هنيز دوام اديأنديگينى، قورولتايا چنلى ديل قورولشيغى مسئله­ لرىنينگ بوتينلى شول ملتچى گؤزقارايئش تأثيرى آستيندا دورانديغينى بللمك بيلن شئـيله دييأر:

" يرلى ملتچلىگينگ دويپ گؤزقارايشلارى ايسـم نأمه­دن عبارات؟ بؤريف Böriyev، گلديف، قولمحمدوف كيمين ملتچيلرينگ دويپلى علمى گؤره ش آليپ بارانديقلارينى تاصصيقماغيميز گچيريلمز يالگيشليق بولاردى"

دييپ اولارى ديل مسئله­ سينده تورركچيليكده يآنان بوليار. و شئـيله بير مثال گتيريأر:

" 1933- نجى يئلدا «شورالار توركمنيستانى» (سونگراقى ساويت توركمنيستانى/ حأضيركى توركمنيستان) قازياتيندا چيقان مقالاسيندا گلديف، توركمن ديلىنينگ قورولشيغى و تأزه ترمينولوگيا مسئله­ سى حاقيندا "هر حاچان بير زادى آدلانديرماق اوچين اؤز ديليميزده سؤز، آدالغا، ترمين تاپيلماسا اؤزبك، قزاق، تاتار، آذرى يالى دوغانلاريميزينگ ديللرينه يوزله­نيپ،  توركى سؤزينى سايلاپ آلمالى. ايكينجى نوباتدا كؤنه توركى ادبى ديللرينه يوزله نيپ، اولاردان آلماق گره ك. قيسغاچا اديپ آيتساق سؤزلر، آدالغالار، ترمينلر بير طاراپدان ديليميزى بايلاشديرسين، آيرى طاراپدان سؤز اؤز توركچه كاراكترينى ساقلاسين. اگرده مسئله ديليميزى حوكمان باشغا بير ديلينگ تأثيرينه بويون اگديرمك شكلينده قويوليان بولسا اوندا گلينگ هيچ اويلانيپ اوتورمادان اؤز توركى دوغانلاريميزينگ، ياد ديللر بيلن قاتناشماديق آراسسا توركى سؤزلرينى سايلاپ آلايلينگ" دييپ يازيار. ينه بير مثال. فريد افندىزاده نينگ توركمن ديلى حاقيندا چيقان بير مقالاسيندا : "هـر بير تورك بالاسى اؤز ديلىنينگ گلجه گينى كسگيتلأنده توركليك اوى- دوشونجه­سيندن اوغور آلماليدير"  دييأر دييپ آننامخمدوف قورولتايا ماغلومات بريأر. (ت. ايسكرا 36- نجى يئل 22- نجى ماى)

   آننامخمدوف اولارينگ ديل بيلمىنينگ باقيميندان اوغور آلان بو گؤزقارايشلارينى سياسى تايدان تانقيت ادمك بيلن، شول واقتينگ اؤزينده قاراحانوف، موسى اسماعيلوف كيمين توركمن ديلچيلرىنينگ شول اؤنگكى گؤزقارايشيندا دوريانديقلارينى گؤركزيأر. اول: " بيز مدنيتينگ قورولشغيندا اؤزيميزى بوتين شورويدن و انترناسيونال انقلابى حركتلردن آيرا توتوپ، داشيميزى داش- ديوارلار بيلن قوُراپ دوروپ بيلمريس" دييأر. شول واقتـقى ماغاريف وزيرى دؤولت مأممدوف بولسا اؤز سؤزينده: " بيز هنيزه چنلى ملتچيلرينگ قولوندا قاليپ گلن كؤنه ديلچيليك گؤزقارايئشلارينى ايسلمه­يأريس". دييأر.

   توركمن ديل بيليمينده بو "كؤنه ديلچيليك گؤزقارايشى" ديـيلن و اونى قولداپ چيقان توركمن ديلچيلرى حاقيقات يوزينده توركمن ادبى ديلىنينگ اؤز ديل-ادبيات بايليقلارىنينگ اساسيندا اؤسمگينى، آدالغا- ترمينولوگيا مسئله­ لرينده- ده اوزالى بيلن اؤز ايچكى  ممكين- چيليكلرينه، شئـيله دوغانليق و ديلى منگزش بئيله كى توركى حالقلارينگ ديل-ادبى بايليقلاريندان آلنان سؤزلرينگ حاسابينا اؤسدوريلمگينى دوغرى تاپدى. اولار شونينگ بيلن بيرليكده تأزه توركمن مدنيتىنينگ و ادبى ديلىنينگ قورولشيغيندا، اونى تأزه انترناسيونال، حاص دوغروسى روس سؤزلرى بيلن بايلاشديرماق پرده سى آستيندا آقاليق سوريجى روس مدنيـيتى و ديلىنينگ تأثيرى آستينا سالينماغينى سيـيريغيان روس شوونيزيمينه قارشى چيقديلار. قورولتايدا موسى اسماعيلوف شئـيله سؤزلأپدير:

" من حالقارا آدالغالارا- ترمينلره قارشى دأل، اما شئـيله بير بهانا بيلن ديليميزينگ روس سؤزلرى باسغيسى آستيندا قالديريلماغى، بيزينگ اوچين بير حوُرلوقدير".

 

   حاوا، اسماعيلوف شو سؤزلرى بيلن آيدانيميزدا 30- نجى يئللاردا تأزه توركمن مدنى، ادبى، ديل قورولشيغى بويونچا گچيريلن اول چأره لر، پارتيانينگ ملى سياساتى، بيزينگ اوچين اولى ملى حورلوق، ظلم بولدى و كؤپ مدنيت ايشگارلريميزينگ شو ساندا گؤرنوكلى ديلچيلرينگ باشينا يـتدى.

 

   بيرينجى توركمن ديل قورولتايئندا توركمن اليپ- بيـىسينه "ح" سـسىنينگ يرينه روسچاداقى "خx " سسينى گيريزمك و توركمن ديلينده يازوو ترمينولوگيا مسئله­لرينده  گچيريلن تأزه رفورمالارىنينگ، توركمن ديلىنينگ روسلاشديرماغينا و اونونگ تأثيرى آستينا دوشمگينه يول آچيپ-آچمايانديغى باراسيندا بولان يـيتى جدللر بولدى. گؤرنيكلى توركمن يازيجيلارى ياناليپ يوق اديلمگـى بيلن 40-1939–نجى يئللاردا رفورميرلنن تأزه توركمن لاتين يازوو حاطى­نينگ روس- كريل حاطى بيلن چالشيريلماغى،  شول شوونيستيك سياساتينگ ايچ يوزينى آچدى و توركمن ديلچيلرىنينگ ادن چاقلارىنينگ- حواطيرلارىنينگ باريسى دوغرى بولوپ چيقانديغينى گؤركزدى.

 

توركمن يازوو حاطىنينگ لاتينچادان روسچا اويتگديلمگـى

 

« تـوركمن " تـوپده" داقيلارينگ ايچينده

يكجه ده توركمن يوق،

« تـوركمن توپـداقى»لارينگ

بارسىنينگ گؤزى گؤك.»

                                                            قاراجا برونوف

 

   39-1938– نجى اوقوو يئليندان باشلاپ توركمن مكتبلرينده و روس بولماديق بئيله كى اوقوجايلاريندا 2- نجى كلاسدان باشلاپ روس ديلينى حؤكمانى اوقاتماقليق گيريزيلدى. بو بولسا اؤز نوباتيندا لاتينچا گچيلندن 10 يئل بولوپ- بولماديق توركمن يازو حاطينى روسچا گچيرمك بيلن اوتغاشديريلدى و شونگا بير بهانا بولدى. بو بارادا يوقاردان گؤركزمه/ بويروق بويونچا 1940- نجى يئلينگ ماى آيئندا توركمنيستانينگ يوقارى شوراسىنينگ يئغناغيندا قبول اديلن قرار، بوتين گؤزبوياغچيليغا قارامازدان كمونيستيك پارتيانينگ بييك روس دؤولت شوونيستيك، اؤزگه ملتلرينگ مدنيتينى، ديلينى روسلاشديرماق بويونچا يؤره ديليپ گلن سياساتىنينگ يوزيندن پرده سينى سيـيردى.

 

  توركمنيستانينگ يوقارى شوراسىنينگ توركمن يازوو حاطىنينگ لاتينچادان روسچا اويتگديلمگـى حاقيندا چيقاران الهنچ قراريندا شئـيله ديئليأر:

 

" توركمن يازوو حاطينى لاتينچادان روس اليپ- بيىسينه گچيرمك بويونچا زأحمتكشلرينگ ايسله گينه لايئقليقدا توركمنيستان ساويت سوسياليستيك رسپوبليكاسىنينگ يوقارى شوراسى قرار اديأر:

1- توركمن يازو حاطينى لاتينچادان روس اليپ- بيينه گچيريلملى؛

2- دؤولت ادارالارىنينگ، جمعيتچيليك قورامالارىنينگ و دؤورله­ييـين مطبوغاتينگ  ايشينى تأزه يازوو حاطا گچيرمكليگه 1940- نجى يئلينگ بيرينجى جولاى آيئندان باشلامالى؛

3- باشلانغيچ عمومى مكتبلرده، بيرينجى نوباتدا آشاقداقى كلاسلاردا تأزه اليپ- بيـيه گچمك بيلن مونينگ اوچين اوزالى بيلن معلم كادرلارينى تاييارلامالى و تأزه اليپ- بيـيده مكتبلر اوچين ضرور اوقوو كتاپلارينى نشير ادملى؛

4- تأزه اليپ- بيـيه گچمك بويونچا بلله نن چأره لرى دورموشا گچيرمك ايشينه يولباشچيليق ادمك اوچين كميسيون دؤره تمكليگـى، توركمنيستان حالق كميسرلر شوراسينا تابشيريلمالى.

 

   بو يرده اوزالى بيلن اونونگ گؤيه زأحمتكشلرينگ ايسلگ-آرزولارينا لايئقليقدا قبول اديلنديگـى باراسينداقى حاياسيز گؤزبوياغچيليق گؤزه ايليأر. ايسـم، بير حالقينگ مدنى دورموشىنينگ بير بؤلگـى بولان شئـيله اولى أهميتلى مسئلأنى بولار يالى الى ينگيلليك بيلن آشغابات اتكلرينده معلملارى توپلاپ گچيريلن بير-ايكى ميتينگينگ، اوزالدان بيشيريلن قرارى، قول گؤترده- گؤتر اديپ قبول ادمگـى بيلن چؤزمك ممكينمى؟ شول يئللاردا هر دورلى ميتينگلرى استالينچيليق ديكتاتوراسىنينگ غانيم چأره لرينه "حالق دوشمانلارى" دييپ گؤرنوكلى توركمن پارتيا، شورا و مدنى ايشگأرلرىنينگ يوق اديلمكلرينى قوللاماق باراسيندا " قول قالديريلشيغى" كؤپ اوقيپ گؤريپديك. ايكينجيدن توركمن يازوو حاطيندا شئـيله دويپلى چالشيق گچيرمزدن اوزال نأمه اوچين توركمن ديلچيلرىنينگ اوى- فكرلرى سورالمادى، وكيلچيليكلى يؤريته ديلچيليك ديل قورولتايى چاغيريلمادى، بو مسئله بارادا گينگ گوررينگ اديلمدى؟ سبأپ، شول يئللاردا گؤرنوكلى توركمن يازيجيلارىنينگ و ديلچيلرىنينگ كؤپچوليگـى NKVD نينگ زندانلاريندا، سيبرى سورگونچيليگينده اوتيردى.

   شوروىنينگ توركى حالقلارىنينگ، شو ساندا توركمن حالقىنينگ يازوو حاطىنينگ 1940- نجى يئلدا روس اليپ- بيى سينه گچيريلمگـى، استالينينگ شخصيت كولتى دؤورينده بو حالقلار باراسيندا يؤره ديليپ گلينن شوونيستيك سياساتىنينگ اينگ گؤز گؤرته له يوزه چيقماسى بولدى. اول توركمن مدنيتىنينگ، ادبى يازوو حاطىنينگ اؤز ايچكى اؤسوش طالاپلاريندان گليپ چيقماديق و يؤريته بويروق بيلن عامالا آشيريلان سياسى آكت(حاديثا) بولدى. اول، اوزال روس تزارلارىنينگ و ميسيونرلرىنينگ (ايلچى) اؤزگه حالقلارى روسلاشديرماق بويونچا يؤره ديپ گلن سياساتىنينگ يرينه يتيريلمگينى آنگلاتدى. مونى باشغاچا دوشوندورجك بــولماقليق گؤز گؤرته له گؤزبوياغئچليق بولاردى. اول دوغوردان شوروىنينگ توركى حالقلارىنينگ يازوو حاطلارينى، شول آرقالى مدنيتينى، ادبى ديللرينى روسلاشديرماق، روس تأثيرى آستينا سالماق ماقصادى بيلن يوقاردان بريلن بويورق بويونچا گچيريلن چأره دير.

   شوروىنينگ بوتين توركى حالقلارينگ يازوو حاطلارىنينگ اورشونگ اؤنگ سيراسيندا روسچالاشديرماغى، اونونگ يوقاردان گؤركزمه بولانليغينا دليل ليك اديار. بو گزه ك، اوندان 12 يئل اوزال شوروىنينگ توركى حالقلارينگ يازوو حاطلارىنينگ عاراپچادان لاتينچا گچيريلمگينده 1926- نجى يئلدا باكودا گچيريلن بيرينجى توركولوگلارينگ قورولتايى كيمين بير قورولتاى چاغريليپ، لاتينچادان روسچا گچمك مسئله سى گنگشه قويولمادى. استالين ايندى هيچ حيلى چاغريش- گنگشسيز شوروى حالقلارى و آدملارى بيلن اتجگينى اديپ بيليأردى. ايندى بوتين مسئله بويروق يولى بيلن چؤزوليأردى. توركى حالقلارينگ يازوو حاطلارى، ادبى ديللرى، تأزه ترمينولوگيالارينگ قبول اديليش ترتيبى، ملى مدنيتى اؤسدورمه-گينگ چأره لرى بويونچا شول باكو قورولتايئندا آلنان قرارلار، دوزيلن كميسيونلار، شوروى حؤكمدارلارىنينگ اؤزلرى طاراپـيندان بوزليپ، "شرطيم- شاخيما" اديلدى. باكو قورولتايئنا قاتناشان گوندوغارشناس، توركولوگ بككه برديف، بأشيم پرنگليف Preñliyev، بأشيم قول بشروف، شامرادوف، گلديف يالى عاليملارينگ كؤپوسى آرادا يوقدولار، اولار استالينينگ قانلى آراسسالايئش تروريندا توتوليپ "گيدسه گلمز" يولا ايبريلديلر. شول باكو قورولتايئنا و  1936- نجى يئلدا آشغاباتدا بولان بيرينجى توركمن ديل قورولتايئنا قاتناشان و توركمن ادبياتى و ديلىنينگ اؤسوشى بيلن ياقيندان قيزيقلانان گوندوغار عاليمى سامويلويچ- دا 38- نجى يئلدا توتولوپ يوق اديليپدى. ايندى گنگش ادمأگه آدم يوقدى و گره ك هم دألدى، هر زادى بيلرمن استالينينگ اؤزى چؤزيپ، بويروق بريپ بيليأر. اؤز واقتيندا باكو قورولتايى توركى حالقلارينگ لاتين يازووينا گچمگينى انقلابى، انترناسيونال و گونباتارلاشماق چأره سى حؤكمينده قبول اديپدى و لنين-­نينگ اونگا  "گوندوغاردا انقلاب" دييپ بها بره نديگـى نيغتالدى. مونينگ توركى حالقلارينگ تيز واقتينگ ايچينده حاطلى- سوادلى بولانلارينا، اروپانينگ مدنيتينه ياقينلاشماغينا آليپ گلجكديگـى گؤركزيليپدى. دوغوردانام توركى حالقلارى بارى- يوغى 12-10 يئلينگ ايچينده تأزه لاتين اليپ- بيـينى اؤزلشديردى، شو اليپ- بيـيده اؤزلرىنينگ تأزه ملى مطبوغاتينى، نشرياتينى، ادبياتينى، اوقوو كتاپلارينى دؤره تدى و عمومان تأزه مدنيتينى قوريپ باشلادى.

   لاتين اليپ- بيى توركى حالقلارىنينگ يازوينا، فونه تييك آيراتينليقلارينا دوغرى گليأردى و اولارينگ مدنيتىنينگ اؤسمگينه  ايترگـى بولياردى. بيز هنيزه چنلى شونينگ ترسينى تاصصيقلان عاليم- يازيجا قابات گلمديك. بو بارادا معلملار قازياتىنينگ 1964-نجى يئلقى 11- نجى سپتامبر سانيندا چيقان " توركمن اليپ- بيىسى نينگ كأميلـلشمگـى" سؤزباشلى مقالاسيندا توركمن ديلچى عاليم پروفسور مرادبردى صوفىيف شئـيله يازيار:

" 1936- نجى يئلينگ ماى آيئندا گچيريلن بيرينجى ديل شناسليق قورولتايدا اليپ- بييميزينگ دوْزوميندن "خ" حارپى هم تاشلانيپ، اونداقى حارپلارينگ سانى اوتوزا يتيريلدى. اليپ- بيـيميزدأكى 30 حارپـينگ ياردامى بيلن قينچيليقسيز، ايسلأن سؤزيميزى دوغرى يازماغى باشارارديق. بو بولسا سوادسيزليغينگ تيز واقتينگ ايچينده يوق بولماغينا، ادبى گپله شيگينگ عمومىلاشماغينا اولى ياردام اتدى. يازووينگ گپله-­شيگه ياقينلاشماغى ادبى ديلينگ اورفوپـيك نورماسىنينگ كأميلـلشمگينه كمك بردى".

 

   اما عاليم شونگا قارامازدان توركمن لاتين يازوو حاطىنينگ روس اليپ- بيى بيلن چالشيريلماغينى رسمى ديللر بيلن آقلاجاق بولماغا سينانشيار. بو چأره، شونينگ اونگ سيراسى توركمن مكتبلرينده روس ديلينى اؤوره تمه گينگ گيريزيلمگـى، ايكى اليپ- بيى اؤزلشديرمگينه دؤره ديأن قينچيليقلارى نشريات، صناغاتينى اؤسدورمك ضرورليغى، اونونگ روس ديلينه داخيلى بولماديق و اونونگ ايچكى سؤز قورولشيق قادالارينا ترس گليأن سوبيكتيف بهانالار بيلن دليل لنديريلن بوليار. مونينگ اينانديريجى دألديگـى گؤز- گؤرته­ لدى. ايسـم،  حاچاندان بأرى بير ديلينگ يازوو حاطى و قادالاريندا رفورما گچيرمك اويلانشيقلاريندا، ياد بير ديلى اؤوره- نمكليك طالابيندان و اونونگ ديليميزه ترس گليأن قادالاريندان اوغور آلينيارقا؟ اوندا ارتير عاراپچا، انگليسچه، آلمانچا يا چينچه اؤوره نيلمأگه باشلانسا شول ديللرده قبول اديلن اليپ- بييه گچملى بولوپ چيقيار- دا؟ حتى دينگه آز سانلى، اؤزلريندن باشغا هيچ كيمينگ اوقيپ- يازيپ بيلمه­يأن  ارمنى و گورجى  حاطلارىنينگ اويتگه­ديلمأن قالديريلمماغى، موندا بير سياسات  بارديغينى، اول سياساتينگ شوروى حالقلارى باراسيندا دنگ يؤره ديلمأنديگينى گؤريأريس.

 

 

3- نجى بؤلوم:

 

استالينچيليـق ترورده قربان بولان

بيرنأچه توركمن يازيـجى و شاهـير

 

 

 

اوراز تـأچ نظـروف

 

شالى كـليلوف

 

الـله قـلى قاراخانوف

 

كومشالى بؤريف

 

عبدالحكيم  قول محمدوف

 

 

اوراز تـــأچ نـظـروف

(1937- 1904)

 

  

               اوراز تأچ نظر و عيالى اليزابتا مسكو 1930

 

 

قـينانـــچ يــوق ايندى قـــــــــارداشــلار،

پـيـترادى زنجــيـرلار، اريـــدى داشــلار،

يآز مؤوسيمينگ گلدى، ساويلدى غيشلار،

سنـــينگ ياغـتى گونـــلرينگه قـووانيارين.

                                                   اوراز تأچ نظروف

 

   اوراز تأچ نظر بآرى- يوُغى 38 ياشادى. اونونگ عـمرى و دؤره ديجيليك يولى حاقيندا 1965- نجى ييللاردا چيقان ايشلرده، شول سانــــدا عاليم شاميرادف- ينگ " اوراز تأچ نظروف- ينگ دؤره- ديجيليك يولى" سؤزباشى بيلن 1965- نجى يئلدا نشير اديلن كتابيندا و يازيجى آننابردى آقابايف ينگ " ساويت ادبياتى" ژورنالىنينگ 1964 و 1974- نجى ييللارداقى 5- نجى سانيندا چيقان مقالالاريندا دوغرى بلله يشى كيمين، اونونگ 1937- نجى يئلدا "يئغنالماغيندان" تأ 1942- نجى يئلدا سيبرىنينگ كوليمان اوباسىنينگ تؤوه رگينده اؤلومينه چنلى گؤزى ياغتى گونه دوشمه ديك 5-4 يئلى عمريندن حاساپلانمايار. اونونگ زندانينگ چيـيغلى كامه راسيندا(سلول) ايكى يانا گزمه لأپ، " منينگ گونأم نأمه دى" دييپ سوراغ برمگـى، اؤز حالقىنينگ غولاغيندا هنيزلر هم گؤر نيچيكسى آيليغانچ هم زارين يانگلانيار:

           " اينها سنينگ يتـشديرن  نـبـيرأنگ،

           هر بيرى- ده آرسلان يالى، شير يالى

           بولار يـئقار، بولار قورار هم سالار،

           عـــمربــــاقى اديـــلمه جك خـــيالى".

 

  ديـين سطرلرينى- ده چيـيغلى كامه راده تليم گزه ك غايتالانان اكن. اوراز تأچ نظر رپره سيا (تصفيه) يئلاريندا توركمن حالقىنينگ چكن اينگ آغير فدالارىنينگ بيرى بولدى. اول ترور، توركمنينگ آرسلان يالى، من ديـين اوغوللارىنينگ، كؤپ ماشغالالارينگ اؤيونى يـيقدى. توركمن حالقىنينگ و توركمنيستانينگ اؤسوشينه، اوزالى بيلن مدنى-ادبى دورموشينا كؤپ زيان يتيردى. بيز بوگون اوراز تأچ نظرينگ و بئيله كى گؤرنوكلى توركمن وكيللرىنينگ توتولماقلارىنينگ، اولارينگ نأمه ده يانالماغىنينگ و چيغـلى زندانلاردا چويره ديلمكلرىنينگ آنگيرسينا يتمأگه، حاقيقى سبأپلرينه گؤز يتيرمأگه سينانشياريس. اما اول يئللارينگ آيليغانچ غاباحاتچيليقلارينا عقـل- پأهيم بيلن گؤز يتيرمك بولمايار. آقابايف- ينگ " من اوراز تأچ نظر، سنينگ شاهيرينگ" سؤزباشلى مقالاسيندا شئيله يازيار:

 " 1937- نجى يئلدان سونگقى غازياتلارى آغدارماق گرك بولمادىاوراز تأچ نظرينگ آدى بيلن باغلانشيقلى سونگقى غازيات سطرلرى، ايندى شولار: جوغاپكأرلى ايدئولوگيك فرونتدا(جبهه ده) ايشلأن اوراز تأچ نظر بولسا، اول هم شيغير، هم مطبوغات آرقـالى بيزينگ ساويت ياشلاريميزينگ به يـينلرينه انقلابا قارشى ملتچى ايده سينى اورناشديرماغا ايمتيلـيـپدير".

 

   ايسم اوراز تأچ نظرى شو سطرلرى اوچين يازغارماليمى؟ دييپ، آقابايف، اورازينگ شيغيرلاريندان اؤورأن-اؤورأن سطرلر، مثاللار گتريأر. شو يئللاردا بو كوپلتلر، ادبياتدا هر بير زادا منكرليك اديپ، هر سؤزى كسأ چكيپ گؤريلمديك تهمت توسلاماق و اونونگ آوتورلارينى/ يازيجيلارينى يآناماق اوچين بير بهانا بولوپ حيذمات اديپدى. شول يئللارينگ غازيات صاحيپالارينى آغداريپ، بيز شونگا يئنه بير گزه ك گؤز يتيريأريس. اونونگ نأحيلى پاتراقغى عايپلامالارا چنلى يتـنديگينى گؤريأريس.

   مأليم بوليشى يالى اوراز تأچ نظر 1935- نجى يئلينگ باشيندا "توركمنيستان يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ" باشليغى وظيفه سينى يرينه يتيريأر. اول اؤز دؤورىنينگ گؤرنوكلى يازيجيسى حاساپلانيار. شول يئلينگ آگوستيندان 37- نجى يئلينگ جولايئنا چنلى " شورالار توركمنيستانى" غازياتينگ باش رداكتورى بولوپ ايشله- يأر. شول يرده هم "حالق دوشمانى"، "بورژواز ملتچيسى" ديين تهمتچيليكلى گونأ (گناه) بيلن توتوليار.

1937- نجى يئلينگ جولاى-آگوست و سپتامبر آيلاريندا غازياتينگ صاحيپالاريندا، مطبوغات و نشريات ايشلرينده و توركمن يازيجيلارىنينگ آراسيندا اولى "بورژواز ملتچى توپارينگ" اوستى آچيلانديغى و اونونگ باشيندا اوراز تأچ نظرينگ دورانديغى باراسيندا كؤپ دووش گلينيأر.

"ساويت توركمنيستانى" غازياتينگ 11- نجى سپتامبر 1937- نجى يئلقى سانيندا چيقان يروشچوف Yeroºçov ديـين نأكس بير چكيست ÇK( اوزالقىKGB) مقالاسيندا توركمنيستان كمونيست پارتياسىنينگ مركزى كميـته سىنينگ مطبوغات ايشلرى بويونچا بؤلوم مديرى سلطانيازف-ه هجوم اديپ، اونگا "بورژواز ملتچيلرينگ" آرقاسينى توتيانليقدا عايپ يؤنگكه يأر. موندان سلطانيازف- ينگ و توركمن يازيجيلارىنينگ اوراز تأچ نظر يالى اؤز يولداشلارىنينگ گؤرولمديك تهمت توسلاپ توتولماقلارينا غارشيليق گؤركزنديكلرى آيدينگ بوليار. شول وقت اوراز تأچ نظرينگ آرقاسينى توتان دوستى، توركمنيگ سؤيگولى يازيجى اوغوللاريندان شالى ككيل- ينگ هم يآنالماغينى غازياتلاردان اوقاياريس. «ساويت توركمنيستانى» غازياتىنينگ 37- نجى يئلينگ 23- نجى آگوست سانيندا چيقان بير مقالادا يازيليشى بويونچا شالى ككيل اوراز تأچ نظرينگ آرقاسينى توتوپ، بيرنأچه قوللوقچيلارينگ (ايچالىلارينگ) يانيندا:" اوراز تأچ نظر بيزينگكى دير، اونى يوق اتجك بوليارلار، اما بيز اوراز تأچ نظريميزى هيچ كيمه برمه ريس" ديـين. گؤر بو سؤزلرده نأچه دراما، تراگه ديا، نأچه وفالىليق ياتير.

شول يئللاردا شئيله سؤز آيتماق اوچين باتيرليق گركدى. اوراز تأچ نظر بيلن بيرليكده توركمن يازيجيلارينگ كؤپوسى شول ساندان شالى ككيل توتوليپ، نأحق قوربان بولدىلار.

"اوراز تأچ نظرينگ دؤره ديجيليك يولى" سؤزباشلى شامرادوف-ينگ ايشينده SSSR يوقارى سودونينگ(دادگاه نينگ) حاربى توپارىنينگ 1957- نجى يئلينگ 24- نجى اكتبرداقى قرارى بيلن اوراز تأچ نظر حاقيندا 1938- نجى يئلينگ 28- نجى اكتبرينده چيقاران حكمىنينگ ياتيريلانديغينى و اونونگ گناسيز دييپ تاپـيلانديغى گؤركزيليأر. موندان اوزالى بيلن شول يئللاردا عمومى پراكتيكادا بوليشى كيمين، اوراز تأچ نظرينگ بير يئلدان قاوراق سودسيز ياتانديغى مأليم بوليار. سونگرا اول نيره ده، حايسى تورمأنينگ چيغلى يرزمينينده ياتيار؟ اونى حايسى سود- بلكى ترويكا(دادگاه انقلاب) جوغابكأرچيليگه چكيأر و نأچه يئل ايش كسيليأر؟ اوراز تأچ نظر كيملر بيلن يوزلشديريليأر، كيملر او حاقدا گؤركزمه بريأر؟ بو زاتلار حاقيندا هنيزده يك- توك حاباردار آدام بولايماسا، توركمن جمعيتچيليغى هيچ زات بيلمه يأر. اوراز تأچ نظرينگ ايشىنينگ SSSR  يوقارى سودونينگ حاربى آغضاسى طاراپـيندان آلنيپ باريلماغى و اونونگ گونأسيز تاپـيلماغى بولسا، بو ايشينگ مهم ليگينه  اشارت اديأر.

   آشغاباتدا چاپ بوليان «ياشليق» ژورنالى اؤزىنينگ 1989- نجى يئل/10- نينجى سانيندا، اوراز تأچ نظرينگ عيالى اليزابتا يـفيمونا-نينگ يادلامالارينى چاپ اديپدير. اوندا شئيله ديـيليأر:

 « اوراز تأچ نظر 1904- نجى يئلينگ 25- نجى مايئندا تجن رايونىنينگ(بخش) آق قونگور اوباسيندا دوغوليار. 1919- نجى يئلدا قشون شوراسىنينگ يانينداقى پارتيا مكتبينده ترجيمه چى بولوپ ايشله يأر. 1921- نجى يئلينگ آگوستينده، قشون بؤلومى باشغا يره أكيديليأر. اوراز تجنه غايديپ گليأر. شهر حأكيمليگينده ايشه دوريأر. 1923- نجى يئلدا لنينگرادا اوقووا گيديأر. 1925- نجى يئلدا توركمنيستانا چاغيريليپ، پارتيانينگ آگيتاتسيون بؤلومينده ايشه آلينيار. اول 1930- نجى يئلدا مسكوه گليأر و گوندوغار حالقلارىنينگ انيستيتوتينده اوقييار. ايكيميز 1930- نجى يئلينگ 10- نينجى ژوئن آيئندا تانيش بولوپ، 1931- نجى يئلينگ 21- نجى ژانويه آيئندا توى توتديق. تويوميزا چارى ولـله كوف عيالى گاليا بيلن گلدى. اول شول واقت مركزى كميته نينگ سكره تاريدى. تويوميزدا صأحتمرادوف هم بولدى 31- نجى يئلينگ 16- نجى اكتبريندا اوغلوميز بولدى. اونگا آرسلان ديـيپ آد داقديق. بيزى مسكودان آشغابادا چاغيرديلار. اورازى مدنى- پروپاگاندا بؤلومينگ مديرى اديپ ايبرديلر. يآشارا جايميز يوقدى. آخرى 1936- نجى يئلدا كارل ماركس كؤچه سينه گؤچديك. اوراز شوندا « بايرمالى» پاياماسينى يازياردى. اونونگ بيرينجى بؤلومى توركمن ديلينده نشير اديليپدى. ايكينجى بؤلومينى اول غوتاريپ بيلمدى اويديأرين. 1932- نجى يئلدا اول توركمنيستان يازيجيلار بيرلشيگينى دؤره تدى. هم اونونگ باشتوتانى بولدى.

   1934- نجى يئلدا مسكوده SSSR (شوروى) نينگ يازيجيلار سايوزىنينگ 1- نجى قورولتايى آچيلدى. من و اوراز اونگا قاتناشديق. اوراز انگليس ديلينه ده سوواردى. شول يئل اورازينگ «باتراق» آدلى كتابى روس ديلينده نشير بولدى. اوندان منده يكجه نوسغا- دا يوق، بارسينى آلديلار، يؤنه اول مسكوينگ لنين آدينداقى هم توركمنيستانينگ كارل ماركس آدينداقى دؤولت كتابخانلاريندا ساقلانيپ غالاندير.

   1935- نجى يئلينگ 23- نجى آگوستينده قيزيميز گلنار دونيأ ايندى. حوت شول يئل ديل شناسلارينگ كنفرانسى گچيريلدى. تاچ نظروف قيزيقلى داكلاد بيلن چيقيش اتدى.

تأچ نظرى آتابايف، آيتاكوف پـوپـوك داغى سيلاياردى. بيز كؤپلنچ آيتاكوفلار بيلن قاتناشارديق. آيتاكوف- ينگ عيالى Maria Osipovna بأبك دكتريدى.

  1935- نجى يئلدا «توركمن فيلم»ده اوراز تأچ نظروف- ينگ «باتراق» پاياماسى اساسيندا «من غايديپ گليأرين» فيلمى صوراتا دوشوريلدى. كارتينا هنيز سس سيزدى.

   1937- نجى يئلينگ فورال آيىنينگ باشلاريندا پوشكينه باغيشلانان دابارلى يئغناقدا اوراز تأچ نظروفـه، بير طاراپـينا پوشكين- ينگ شكلى چكيلن، آرقاسينا أهلى سنه يازغلى بورنچ مدالى قاوشورديلار. سونگرا پوشكين- ينگ حالى پورتيره تينى سيلاغ بريپ، تأچ نظروفه ايلكينجى توركمن ساويت شاهيرى ديـين آدى برديلر.

1937- نجى يئلدا اوراز تأچ نظر توسساغ اديلدى. لاگره(اردوگاه) آليپ گيديپديرلر. اونونگ نيرده ديگينى بيلمه ديم، سبأبى حاط آليشماق غاداغان اديليپدير. «كوليمانينگ» تؤوره گينه سورگينه آليپ گيدنديكلرى أحتيمال. اونونگ اؤلومى باراداقى حاطى ساقلاديم. اؤلومىنينگ سبأبى- آش غازان كسلى. گنگ طاراپى اونونگ هيچ حاچان آش غازانى آغيرمازدى. اونى توسساغ ادنلرينده 33 ياشى باردى، 38 ياشيندا- دا يوغالدى.

اورازى آليپ گيدنلرينده من 8 آيليق گؤوره لى ديم. منى- ده تورمأ سالديلار. شول آغير شرطده كؤرپه اوغلوميز دونيأ ايندى. اونگا ايگور دييپ آد داقديم. يؤنه زنداندا آغير دآرانلارى اوچين سويدوم كسيلدى و ماخلاصى 1939- نجى يئلدا كؤرپه بالامى يـيتيرديم.

اوغلوم آرسلان ماگاداندا، قيزيم گلنار مسكوده ياشايار. اول آشغاباتدا مديسين اينيستيتوتينى قوتاريپ، 29 يئلاپ دكتر بولوپ ايشله دى. گلنارينگ بير اوغلى بير قيزى بار. آرسلانينگ ولاديمير ديين اوغلى بار. اول «سمى فروپول» دا اوقايار.»

 

   اوراز تأچ نظر كيمين شول يئللاردا يوق اديلن گؤرنوكلى توركمن وكيللريندن بيرانته گـى ايندى اؤلوميندن سونگ گيچده بولسا آقلاندى. دييمك ساويت حكومتىنينگ آديندان اديلن اول كؤپچوليكله يين جناياتلار رسماً اقرار اديلدى. شول يئللاردا گؤتريلن اولى قوح، دؤولت مؤچبرينده تهمت بولوپ چيقيار.

آقابايف- ينگ، اوراز تأچ نظرينگ دوغلان گونىنينگ 70 يئلليغينا باغيشلاپ يازان ياتلاماسيندا بير يرليكلى تكليف اؤنگه سوروليپدير، يعنى، اوراز تأچ نظرينگ ياغتى يأديگأرليگينى ابدىلشديرمك ماقصادى بيلن اونونگ دوغلان اوباسينا، اونونگ ايشلأن لباپ بويلارينا- هم داش حاوئز سبيتلرينده (رايونلاريندا) و بيرنأچه نوباتدا توركمنيستانينگ پايتاغتيندا ياديگأرليك-هيكل ديكيلمگـى اورتا آتيليپدير. اوراز تأچ نظر بىواقت آراميزدان گيدن هم بولسا، اول اؤز حالقىنينگ يوره گينده ابدى ياشايار، حورماتلانيار. قوى! اول ياديگأرليكده اونونگ اؤز سؤزى غازيلسين:

 

           دگمـــه بـــيزينگ اورنـوميـزى،

تـــأزه گلـن نـسيل تـوتـــسـون.

بو دآغــــــلاريـنگ دپه سينده،

بـــــيزى يادلاپ سه يل اتسين.

 

       *********************

 

 

شـــــالــى ككــيـلوف

(1943-1906)

 

غـيميلدى گؤرونمز غارانگقى جايدا،

فكر ميدانــيندا يؤرتــيپ گزيــــأرين.

تورمه ديواريــنا قــيــزيل غـانيمدان

گلجكلره يـــاديگأرليـــك يـــازيارين.

 

بارماغـــيم قلم دير، سيا دير غــانيم،

آزاتلـيـق اوغروندا قــرباندير جانيم.

                                            ش.ككيل

 

بو يانغينلى سطرلر، توركمن حالقىنينگ أر ييگيدى، ادبيات ميدانيندا پاجارلاپ اؤسن و 37- نجى يئلينگ غانلى رپره سياسىنينگ قربانى بولان شالى ككلينگ- كى.

آشغابادينگ كؤشىسيندن، اير آتا مأهريندن يتيم غالان دوغانلار شالى و آمان- ينگ آدلارى توركمن ادبياتىنينگ اؤسوشى بيلن قايم بآغلانشيقدا دوريار و اولارينگ عمر و دؤره ديجيليگينده شؤهـله- لنيأر. شئيله ماشغالادا "بأش تلپگه بير غينگاچ دانگان"  كه ييك، آنناسلطان ككيلوا اورتا چيقيار. بيز نصيپ بولسا گلجكده 2- نجى جهان اورشوندان سونگراقى دؤوير توركمن تاريخينى آغتاران واغتيميز بو حاقدا گينگرأك دوروپ گچريس.

  شالى اؤزىنينگ بيرانتك قالامداشلارى يالى 37- ده غارانگقى تورمأنگ غاپيسيندان أدلأنده بولسا، شول يرده جان برمه دى. اؤز ياقين ايشدشى، دوستى اوراز تأچ نظر:"منينگ گونأم نأمه ده؟" دييپ، 5 يئل غارانگقى تورمأنينگ چيغلى يرزمينينده ياتيپ، 1942- نجى يئلدا جان برن بولسا، شالى ككيل 1943- نجى يئلدا اورشدا، اورسيدينگ آيازلى- چيـيغلى توقايلاريندا اؤز گونشلى توركمنيستانينى، توركمن ايلينى آرزو اديپ، آرادان چيقدى. بو ايكى دوست، ايكى شاهيرينگ اقباليندا اؤز كأردش- دؤوردشلرىنينگ، توركمن حالقىنينگ اقبالى، سيمبوليكى شؤهـله لنيأر.

شاهير شالى ككيلينگ عمرى و دؤره ديجيليك يولى بويونچا 70- نجى يئللاردا يادلامالاردا، عادت بوليشى كيمين، بو ياغداى باسسير-ياسسير اديپ گچيليأر. مثال اوچين روحى عليف- ينگ اؤز اگيندشى شالى ككيلينگ دوغلان گونىنينگ 60 يئليغينا باغيشلاپ "ساويت ادبياتى ژورنالىنينگ" 1966- نجى يئلقى 6- نجى سانيندا چيقان يادلاماسينى، نارقليچ حوجه گلدىنينگ شول ژورنالينگ 1970- نجى يئلقى 5- نجى سانيندا چيقان "اورش قاهريمانلارى، ادبيات پأليوانلارى" ديـين مقالاسينى ناظارا توتياريس. روحى عليف شول يادلاماسيندا شالى ككيلينگ، اوراز تأچ نظر بيلن بيرليكده توركمن يازيجيلارىنينگ قوراماچيليق كاميته تينده بيترن ايشلرى، آدملارينگ گؤونينى تاپماغا غاتى اؤكده ليگـى، ملايم و ياقيملى حأصيتى، اؤرأن گؤنيمل و دوغروچيل، عادالاتسيزليغا چيداپ بيلمه يأن آدم بولانديغى باراسيندا دورموش واقعالارينگ اوستى بيلن گوررونگ بريأر.

شالى ككيلينگ حاقـيقاتـدانام شئيله گؤنيمل، عادالاتسيزليغا چيداپ بيلمه يأن آدم بولانديغينا، اؤز واقتيندا اونگا غارشى باتيرغاى چيقيش ادنديگينه شول يئللارينگ يازغيلارينى اوقيپ گؤز يتريأريس.

1937- نجى يئللارينگ اورتالاريندا "اوراز تأچ نظر" توركمن يازيجيلارىنينگ و نشريات ايشگأرلرىنينگ آراسيندا گينگ يايران "بورژواز ملتچى توپارى" ديـيلنلرينگ باشتوتانى بولانليقدا يآناليپ باشلانيار. شوندا شالى ككيل، ا. تأچ نظر حاقيندا توسلانان تهمتچيليگه آچيق غارشى چيقيار و اورازينگ آرقاسينى توتوپ:" تأچ نظر بيزينگكيدير، اونى يوق اتجك بوليارلار، اما بيز تأچ نظريميزى هيچ كيمه برمه ريس(ساويت توركمنيستانى غازياتى 23- نجى آگوست، 1937- نجى يئل). شول واقـتلار غازياتلاردا يازيلشى كيمين شالى ككيل حالق آراسيندا ملتچيليك فكرينى يايپ گلن تأچ نظر، گؤكى اوغوللارى بيلن اوتورشيق غورانميش، غآليبرسه، شالى، تأچ نظر بيلن بيرليكده "ساويت ادبياتى" ژورناليندا ايشلأنلرينده، بو ژورنالدان يآشلارينگ اميدينى كسيأن حركتلر اديپ، ملتچى آتانيازوف، حوجه نفس چاريف لار بيلن مجليس گچريپ، ساويت يولباشچيلارى حاقيندا حاپا- سؤوينچ سؤزلر آيديپ گلنميش. كؤچه دن باريان الى ياراغلى قزيل عسگرى گؤركزيپ، شالى، بير آداما شئيله ديه نميش: "شو ياراغلارى گؤريأنگمى، اولارى آدم اؤلدورمك اوچين داشايارلار". غازياتينگ يازماغينا گؤرأ، شالى ككيلينگ بو "آنتى ساويت" سؤزلرينه "شوروى دؤولتينده ياراغ غورانماق اوچين ياساليار، بيز آدم اؤلدورمك اوچين ياراغ ياساماياريس"، دييپ جوغاپ غايتاريلسا-دا، اول اؤز فكرينده دوروپ، حتى بير يئغناقدا هم شو فكرينى تاصصيق ادنميش (ساويت توركمنيستانى 26- نجى آگوست، 37-نجى يئل، 190- نجى سان). شول غازياتينگ صاحيپالاريندا شالى ككيله غارشى تهمتچيليگه دوام اديليپ، اونى گويا ملتچى تأچ نظروف- ينگ آد- شؤهراتينى گؤترجك بولوپ چاليشيانديغينى گؤركزيپ شئيله يازيليار:

" شالى ككيل، ملتچيليك فكرينى يايراديجى " بايرامالى پاياماسى" اوقالاندا، اونى تانقيت اديپ چيقانلارينگ سؤزينى كسيپ، دگيشلى يرلردن آلنان ماترياللار، يئغناقدا سؤزله نن سؤزلر، شالى ككيلينگ، ا. تأچ نظرينگ باشدا دوران ملتچى توپارى بيلن ياقيندان غاتناشيغىنينگ بارديغينى و اونونگ آنتى ساويت ايشلر بيلن مشغول بولانديغينى تاصصيق ادنميش. شو حيللى يآنامالار بيلن بولسا، شالى ككيل "ساويت ادبياتى ژورنالينگ" رداكتورليغى وظيفه سيندن بوشاديليار. ساويت يازيجيلار و ياشلار غوراماسىنينگ (كامسومولينگ) حاطاريندان چيقاريليار.

اينه شئيديپ، ينه بير توركمن يازيجيسىنينگ يانگـى اؤسوپ باشلان دؤره ديجيليك يولى كسيليأر. 37 يآشينگ ايچينده عمر طانابى بىوقت اوزيليأر. البته اول آغير دؤور، ككيلف لارينگ ماشغالاسىنينگ باشينا دوشن شخصى تراژدى. شالىنينگ اوى- دوشونجه لرى انيسى آماندا- دا بللى درجه ده اؤز تأثيرينى غآلديريار.

شاهير شالى ككيلينگ " كاره ليا جنگل- يندن" آدلى يازان سونگقى پاياماسى، بو حاسراتلى دورموش دراماسىنينگ ايچكى دونيأسىنينگ آيناسى بولوپ يانگلانيار و اؤز ايلدشلرىنينگ غولاغيندا حألى-شيندى يانگلانيپ دوور:

          ارتيرمى، آغشام مى، گونيزمى، گيجه،

سايغاريپ بولمايار هـــوانينگ يوْزين.

چاپغـــينـلى ياغــين، اينگله ويك  يه ل،

يآديــنگا گتــريأر حاراسات ســــؤزين.

 

طبيغات غم چكيأر، دورموش بيلن،

ياريندان آيـريلان سؤيگولى يار دك.

آغزيندان اود چيقيار، بير آخ اوراندا،

ياويز گون بـاشينا دوشـن بير أر دك.

 

ياغتيسى يوق يوزى سولوق عألمينگ،

شؤهــــله سينى غارا دومان باسيــپديـر.

هر دمده بـــير حيـــــللى صفته گيريپ،

طبـــيغـــات وهــيملى يــوزين آسيپدير.

 

ير يوزينه ياغتى بريأن نــــورلى گون،

سچه گينى سيريپ، گيزله نيپ گيديأر.

يوزين غآماشديريپ، غاضـــابا مونيپ،

جهـــالت سـلـطــانى حـكم يــــؤره د يأر.

 

توركمن ساويت ادبياتى اينسكلوپدياسىنينگ 4- نجى جلدينده شالى ككيلينگ ترجيمه حالى(بيوگرافياسى) چاپ بولوپدير. اوندا شئيله سطرلر بار:

" ككيلف شالى 1943- نجى يئلينگ اوكتبرينده اسمولنسك Smolensk اوبلاستيندا ياغـتى جهاندان غايديپدير. توركمن شاهيرى شالى 1925- نجى يئلدا آشغابات پد تكنيكومى (معلم چيليق تربيه بريأن انيستيتوتى) غوتاريار و 1931- نجى يئلا چنلى آرچمان، كؤنه كسير اوبالاريندا معلم و اوقوو مديرى بولوپ ايشله يأر.

1932-1931­ يئللاردا راديو كاميتـيتـده بؤلووم مديرى بوليار. 32- نجى يئلدا توركمنيستان يازيجيلار بيرلشيگـىنينگ جوغاپكأر سكره تارليغينا سايلانيار. 1936- نجى يئلدان تأ 2-نجى جهان اورشونا چنلى "ساويت ادبياتى" ژورنالىنينگ و " ساويت توركمنيستانى" غازياتينگ رداكسيالاريندا جوغاپكأر وظيفه لرده ايشله دى. شالىنينگ بو دؤورده يازان اثرلرى بيرينجى طاراپدان تئماسىنينگ و ماتريالىنينگ تأزه ليگـى بيلن تاپاوتلانان بولسا، ايكينجى طاراپدان سياسى يـيـتـيليگـى بيلن توركمن ادبياتيندا گينگ اورن آليار. شولاردان " قـزيل آربات رموند زاودينا"، "حالقيم"، "سايلاو" ، "شؤهرات" و شونگا منگزش اثرلرى ساناپ بولار. شالىنينگ ايلكينجى غوشغولار ييغينديسى 1933- نجى يئلدا "قالحوزچيلار" آدى بيلن نشر اديلدى. 1940- نجى يئلدا "غوشغولار" آدى بيلن 2- نجى يئغينديسى چيقدى. واطانچى شاهير، فرونـتده هم دؤره ديجيليكدن غايرا غالمادى. شول يئللاردا "واطانچىنينگ آيديمى" ، "اورالينگ"، " كاره ليا جنگل- يندن" يالى پايامالارى دؤره تدى.

 

 

اللـه قـلى قــاراحانـوف

(1938-1892)

 

  اللـه قلى قاراحان، اؤزىنينگ نشر اديلن "توركمن ديلىنينگ گرامرى" اوقوو ماقصاتلارى اوچين يازان يا- دا ترجمه ادن بئيله كى قوللانمالارى، بيرنأچه مقالالارى بيلن توركمن ديلى حاقينداقى علمينگ تاريخيندا ايز غالديردى. يؤنه هنيزه چنلى كأبير درنگوولرده چاپ اتديرن ايشلرينه، اؤنگه سورن فكرلرينه آنيق مسئله لر بويونچا سالغيلانيپ، دينگه آدى توتوليپ گچيليأر ديمه سنگ، اللـه قلى قاراحانينگ عمرى و علمى دؤره ديجيليگـى، يترليك درجه ده اؤره- نيلمأن گليأر.

"توركمن آزاتليغى" ديـيليأن غورامانينگ آغضاسى حؤكمينده "فئودال- ملتچى" كلاسيكلارى حالق آراسيندا يايرادانديغى، هم- ده پارتيا و حكومت طاراپيندان توركمن ديلى بويونچا گچريلن "بؤوت بولوپ ساقلانديغى اوچين " گناه يؤنكه ليپ، 1937- نجى يئلينگ 20- نجى سپتامبرينده توسساغ اديليأر. اللـه قلى قاراحان، ترويكا سودونينگ قرارى بيلن 1938- نجى يئلينگ 25- نجى ژانويه سينده يوقارى جزا-آتوو حكم اديليأر. بو آيليغانچ حكم شول يئلينگ 26- نجى فوريه آيئندا آشغاباتدا يرينه يتريليأر. اونونگ نيرده جآيلانديغى باراسيندا ماغلومات يوق. شوندان 20 يئلدان هم كؤپرأك وقت گچن سونگ، 1959- نجى يئلينگ 4- نجى دسامبرينده توركمنيستانينگ يوقارى سودونينگ جنايتلار بويونچا سود توپارى طاراپـيندان اللـه قلى قاراحانا غارشى غوزغالان جنايت ايشى اساس سيز تاپـيليپ، قرار ياتيريليار و اول "آقلانيار". اللـه قلى قاراحانينگ "آقلانماغيندان" 40 يئل يئل گچيـپدير يؤنه اونونگ عاليم حؤكمينده عليمداقى حقوقلارى دولى ديكه له نوق. بيزينگ فكريميزچه، يرسيز يره غارالانان عاليمينگ دولى آقلانماغى اوچين ايلكنجى نوباتدا اونونگ علمى ايشلرىنينگ ، هنيز اول غارالانماقا يايرايشى يالى، اوقوچيلارا حؤدورنملى. اونسونگ عاليمينگ غالديران ميراثى و عمر يولى اؤره نيليپ، حالق كؤپچوليگينه يتيريلملى. شو نوقتاى ناظاردان سر اديلنده، توركمن ديل بيلمىنينگ تاريخينى اؤوره نيليپ بيلنر. شئيله اديلمه ديك ياغدايئند اللـه قلى قاراحانينگ اؤنگوندأكى بورچلار يرينه يتريلمز.

آرخيو ماترياللاردان بللى بولشى يالى 1892- نجى يئلدا مارىنينگ تؤوره گيندأكى ملكى باغشى اوباسيندا انه دن دوغلان اللـه قلى قاراحان، ياشليقدان يتيم غاليپ، دايسى اوراز چارى اوغلىنينگ ماشغالاسيندا تربيه لنيأر. مارى تؤوره كلرينده مشهور بولان قدم آخونينگ الينده اوقييار، سونگرا بخارا گيديپ، دينى مدرسه نينگ طاليبى بوليار. دويپلى علم آلماق ماقصادى بيلن تاتارستانداقى اوفا شهريندأكى اروپا تيپلى يوقارى اوقوو جايئنا يرلشيأر. حأكميت ساويتلارينگ الينه گچندن سونگ، داشكنتده "اورتا آسيا اونيورسيته- تينى" تماملاپ شول يردأكى "Inpos"ده ايشه باشلايار. غايغيسيز آتابينگ تافشيريغى بيلن 1920- نجى يئلدا ماريدا معلم تاييارلاماق بويونچا يوقارى كورسلارى آچيار. كورسلارى غوتارانلار، معلمچيليق اتمك اوچين مكتپلره، تكنيكوملارا و يوقارى اوقوو جايلارينا ايبريليپدير.

توركمنيستان عليملار آكادميساسىنينگ حابارچى آغضاسى، توركمنيستانينگ حالق يازيجيسى، خدر دريايف- ينگ 20- نجى يئللاردا اؤزونى اللـه قلى قاراحانينگ داشكنده أكيديپ، توركمن اينپـوسده "Türkmen inpos" اوقووا يرلشديرنديگينى، اونونگ هر تومسدا مارى و توركمنيستانينگ بئيله كى يرلرينده بولوپ، ذهينلى ياشلارى گؤزلأپ تاپيپ، اولارى اوقوو سالماق اوچين داشكنده أكيديشىنينگ، اوغلانلارينگ انه-آتاسيندان آيريليپ، ياد شهره گيدمه جك بولوپ، اودلا(قطاره) مونمأن، مونن سونگ قاچيپ غالجاق بولوپ دوروشلارىنينگ انچمه گزك شايادى بولانديغينى آيتدى.

1937- نجى يئلدا توسساغ اديلن ماحالى اللـه قلى قاراحان، ملكى باغشى اوباسيندا كلنيك مديرى بولوپ ايشله يأردى. شوندا اونونگ عايالى جوماسلطان بيلن 8 ياشلى اوغول جمال، 4 ياشلى آق جمال و 1 ياشليجا اوغول حاللى آدلى 4 غيزى ايزيندا غاليار.

مديسين اوغروندا بيليم آلان اللـه قلى قاراحان نأمه اوچين ديل بيليمى بيلن شئيله ايچگين قيزيقلانديقا؟  مونونگ اؤزينه  يـته سى سبأبى بار. 20- نجى يئللاردا يؤريته هنأرلى كادرلارينگ اينگـگأن آزليغى سبأپلى، توركمن ديلىنينگ مسئله لرى بيلن دينگه بير ديلچيلر دأل، ايسم باشغا كأردأكى آدملار هم مشغول لانيپدير. شولاردان بيريسى هم اللـه قلى قاراحان بولوپدير. اول مشهور توركمن ديلچيلرى مخمد گلديف هم- ده كومشالى بؤريف بيلن بير حاطاردا 1922- نجى يئلينگ آپريلينده داشكنتده دؤره ديليپ، ديليميزى اؤوره نمگينگ و اوقيتماغينگ شول دؤور اوچين واجب مسئله لرينى ايشلأن ايلكينجى علمى قوراما بولان " توركمن بيليم كاميسياسى"نينگ آغضاليغينا سايلانيار. بو كاميسيادا گؤرنوكلى تاتار ديلچيسى عباد آلپاروف هم ايشلأپدير.

اللـه قلى قاراحانينگ 1923- نجى يئلدا داشكنتده توركمنيستان حكومت نشرياتى طاراپيندان دآش- باسما اصولينده 5000 اگزمپليار تيراژ بيلن نشر اديلن "انه ديليميز" آدلى 3- نجى اوقوو يئلى اوچين نيتله نن 71 صاحيپاليق كتابينا 1922- نجى يئلينگ 24- نجى اكتبرينده يازان سؤز باشيسيندا شئيله ديئليأر:

" بو انه ديلى آدلى كتابنى يازماقنى اوستونگه آلماقدا، بو دوغرودا اؤزومنى متخصص حاساپلاپ يازماغا گيريشديم، بلكى باشغا بير هؤسجنگ كيشى تاپـيلماديغيندان انه ديليميزده اوقوو كتاب- نينگ اؤرأن گركليديگينى گؤز اؤنگونه توتوپ، "تاياق يتيأنچا يومروق ديين" يالى، ياغشيراق يازوجيلار تاپـيليانچا، اونگشيق بولوپ دورار اميدى بيلن يازديم."

 

  چاغالارينگ اوقيماق انديگينى اؤسدورمك دوشونجه سينى آرتديرماق اوچين نيت لنن بو قولدانما، توركمن ناقللارى، ماتال لار، آيديملار، حكايه لار، روايتلار، شئيله- ده مختومقلى، شيدايى، كمينه ملانفس، مأتأجى، كؤر ملا، حاللى، دوان Duwan، دل آرام يالى شاهيرلارينگ قوشغولارى توتوشليغينا يا- دا بؤلكله يين يرلشديريليپدير.

  ديلينگ پراكتيكى مسئله لرى، اليپ- بيى و دوغرى يازوو مسئله لرى هميشه كؤپچوليگينگ اونس مركزينده دوريار. بو اوغورلاردان اللـه قلى قاراحانينگ ادن ايشلرى آز دأل.  اول 20- نجى يئلينك 1-نجى يآريميندا توركمن ديلى اوچين اولى زأحمته ايه بولان عاراپ يازوونى رفورملاشديرماق ايشينه گؤس- گؤنى غاتناشيار. بو مسئله ده اؤزباشداق غوراما اساسلانديريليار، اللـه قلى قاراحان اونگا يولباشچيليق اديأر. مونگا توركمن دؤولت اونيورسيته تىنينگ عاليملارى طاراپـيندان "حأضيركى زامان توركمن ديلى، آشغابات 1960" ديين اوقوو كتابىنينگ  توركمن يازووىنينگ تاريخيندان غيسغاچا ماغلومات گتيرن ماغلوماتلار هم گواه گچيأر.

اللـه قلى قاراحان، ترجيمه چى حؤكمينه هم كؤپ ايش بيتريپدير. اول، حالميراد صأحتمراد بيلن بيرليكده "كوالنكو"نينگ "سياسى دؤولت" كتابينى توركمن ديلينه ترجيمه اديپ، 1923- نجى يئلدا داشكنتده نشر اتديريأر. شول اثر 1925- نجى يئلدا آشغاباتدا هم چاپ اديليأر. شئيله- ده عاليم، مديسين و شيمى باراسينداقى كتاپلارى هم توركمن ديلينه ترجيمه اديپدير. توسساغ آستيندا ساقلانيارقا، سوراغ اديلنده برن جوغاپلاريندان چن توتسانگ، اللـه قلى قاراحانينگ توركمن ديلىنينگ گرامرى بويونچا يازان كتابى 1929- نجى يئلدا دولى تاييار بولوپدير. بيلشيميز يالى شول يئل آشغاباتدا مخمد گلديف بيلن عباد آلپارف- ينگ "توركمن ديلىنينگ گراماتيكاسى"، پوسسه لوفسكىنينگ "توركمن ديلى اوچين روسچا" كتاپلارى چاپدان چيقيار. ايكى يئلدان سونگرا اللـه قلى قاراحانينگ مورفولوگيا باغيشلانان، مؤچبرى 100 صاحيپا غولايلايان "توركمن ديلىنينگ گراماتيكاسى" ديين كتابى، مركزى OGIZ  نشرياتىنينگ اورتا آسيا بؤلومى طاراپيندان نشر اديليپ، كؤپچوليگه يتيريليأر.

عاليم حؤكمينده اللـه قلى قاراحانينگ آدينى توركمن ديل بيليمىنينگ تاريخينا هميشه ليك گيريزن، بو ايشلر سونگقى دؤورلرده يرينه يترن درنگوولرده يوقارداقيلار يالى آيراتينليقلارى، شول ساندا كمچيليكلرى گچيليأن- ده بولسا، اونونگ توركمن ديلىنينگ مورفولوگياسىنينگ اؤوره نيلشينده توتيان آنيق اورنى، ديليميزينگ گرامرى حاقيندا تاغليماتىنينگ اؤسوشينه آوتورينگ قوشان قوشاندى انتك دولى كسگيتلنه نوق. گلجكده، اللـه قلى قاراحانينگ عمر يولى، علمى دؤره ديجيليگـىنينگ جيكمه- جيگـى اؤوره نيليپ، اونونگ بيزه غالديران ميراثينا حاقيقى بها بريلمليدير. يوقاردا آيديلانلاردان بللى بوليشى يالى، اللـه قلى قاراحان مونگا همه طاراپلايـين ميناسيپدير.

                                *****

 

 

 

اللـه قلى قاراحان حاقينداقى ماغلومات، توركمنيستانلى عاليم مردگلدى سؤيه كف- ينگ 1993- نجى يئلدا آشغاباتدا نشير بولان «10 چنار» كتابيندان آليندى.

كــومشالى بــــؤريف

(1942-1896)

 

 

 

   توركمنيستان جمهوريتىنينگ ايلكينجى يئللاريندا حالق ماغاريفىنينگ اؤسوشى يولونا، توركمن ديل بيليمىنينگ دؤره ييش تاريخينا گؤز آيلانينگدا 32-1920– نجى يئللاردا، شو ايشلره گؤنيدن- گؤنى يولباشچيليق ادن، توركمن ديل بيليمينه اولى قوشانت قوشان كومشالى بؤريف Kümºalí Böriyev گؤز اؤنگونه گليأر.

كومشالى 1896- نجى يئلدا قزاغيستانينگ ساريجه اوباسيندا انه دن بوليار، ايلكى اوبا مكتبيندن سونگرا داشكنته اوقوو گيديأر.

24-1920–نجى يئللاردا توركوستان ماغاريف حالق كاميسارليغيندا ايشله يأر. شول يئللاردا چاپ اديلن كؤپ سانلى مقالالارينا، روس ديليندن توركمنچأ ترجيمه ادن ايشلرينه، يازان كتاپلارينا سر اديلنده كومشالى 20- نجى يئللاردا تئورى تايدان تاييارليقلى، توركمن ديلىنينگ قاعده- قانونلارينى اونگات بيليأن، حالق ماغاريف ايشلرىنينگ چؤزيلملى  مسئله لريندن باش چيقاران آدم بولوپدير. اول توركمن ديل بيلمىنينگ مسئله لرى بيلن شول يئللاردان باشلاپ ايچگين قيزيقلانيار. 1922- نجى يئلينگ 17- نجى آپريلنده داشكنتده توركمن ديل بيليم كاميسياسى دؤره ديليأر. كاميسيانينگ باشليغينا كومشالى بؤريف، آغضليغينا مخمد گلديف و اللـه قلى قاراحانوف سايلانيار.

كومشالى بؤريف- ينگ يولباشچيليغيندا توركمن بيليم كاميسياسى تاريخدا ايلكينجى گزك  توركمن ديلىنينگ اليپ- بيىسينى و اورفوگرافياسينى رفورم اديأر. كاميسيانينگ قرارى "توركمن ايلى" ژورناليندا چاپ اديليأر.

شو حيلى رفورمانينگ اؤرأن اولى أهميتى باردى. رفورما نتيجه سينده هر بير سسينگ قوشماچا بلليك بيلن تاپاوتلانديريلماغى، حايسى سسينگ يا حارپـينگ نيرده يازيليپ، نيرده يازيلمالى دألديگينىنينگ سواد اؤرنمك ايشينده اونگين أهميته ايه بولدى.

كومشالى بؤريف توركمن بيليم كاميسيانينگ أهلى گويجونى تأزه آچيليان توركمن مكتپلرينى اوقوو كتاپلار بيلن اوپجين ادمأگه گؤنوكديريأر.

قيسغا دؤورينگ ايچينده (24-1922) توركمن بيليم كاميسياسى باشلانغيچ مكتبلر اوچين دورلى اوغورلار بويونچا انچمه اوقوو كتاپلارينى تاييارلادى.

شئيله ليكده كومشالى بؤريف ايلكينجىلرينگ حاطاريندا توركمن ادبى ديلىنينگ پراكتيكى مسئله لرينى چؤزمأگه ايشجنگ غاتناشدى.

1922- نجى يئلدا "توركمن ايلى" ژورنالى چاپ اديليپ باشلانيار. اونى چيقارماقدا، اونونگ صاحيپالاريندا مهم مسئله لرى قوزغاماقدا و چؤزمكده، ژورنالينگ رداكتورى كومشالى بؤريف آيراتين كؤپ زأحمت چكيأر. بيرينجى گزك انه ديليميزده چاپ اديليپ باشلانان بو ژورنال، توركمن مدنييتىنينگ اؤسوش تاريخيندا اولى أهميته ايه بولدى.

شول يئللاردان باشلاپ كومشالى بؤريف رداكتورليق كأرينى اله آليار. سونگقى يئللاردا اول "ياش جارچى"، "قيزيل يول"، " توركمن مدنيتى" ژورنال لارينگ، "توركمنيستان" قازياتى رداكتورلايار و گؤرنوكلى رداكتور حؤكمينده اؤزونى تاناديار.

32-1925–نجى يئللاردا كومشالى بؤريف دورلى جوغاپكأرلى وظيفه لرده ايشله يأر: ماغاريف حالق كاميسارليغىنينگ ايشگأرى، توركمنيستان دؤولت بيليم شوراسىنينگ باشليغى، توركمنيستان حالق كاميسارى، توركمن مدنيت انيستيتوتىنينگ مديرى، "توركمن دؤولت نشرياتىنينگ" ديركتورى. اول نيرده ايشله سه ده، أهلى گويجونى حالق ماغاريف ايشلرينى يولا غويماغا، سوادسيزليغى يوق ادمأگه، مكتپلرى اوقوو كتاپلار بيلن اوپجين ادمأگه، توركمن ادبى ديلىنينگ تئوريتيكى و پراكتيكى مسله لرينى چؤزمأگه گؤنوكديريأر. كومشالى بؤريف معلم كادرلارينى تاييارلاماغا، اولار اوچين متدوديك قوللانمالار دؤره تمأگه آكتيو غاتناشيار. "دؤرت آيليق باشلانغيچ مكتپلرينگ پروگرامماسى" (1924- نجى يئلدا)، "هرحيل ساپاقلارى اوقاتماق يوللارينى اؤورديأن مقالالار ييغينديسى" (1926- نجى يئلدا) يالى متدوديك قوللانمالارى روس ديليندن ترجيمه اديپ، نشير ادمگـى مونگا شآياتليق اديأر.

1925- نجى يئلدا "توركمن بيليم جمعيتى" توركمن ديلىنينگ اليپ-بيسينى و يازوونى تأزه دن رفورما اديأر و "توركمن بيليم كاميسياسى"  طاراپـيندان قبول اديلن اليپ- بيى و يازوو قاعده لارينا كأبير دوزه ديش گيريزيأر. بو رفورما توركمنيستان جمهوريتىنينگ  كاميسارلار شوراسىنينگ باشليغى قايغيسيز آتابايينگ و ماغاريف حالق كاميسارى پرنگلى Preñli نينگ بيله ليكده تاصصيقلاماسى بيلن گويجه گيريپ، تأ لاتين يازوونا گچيليأنچأ دوام اديأر كومشالى بؤريف شو قرارينگ دورموشا گچيرلمگينده اولى رول اوينايار(توركمنيستان قازياتى 1925- نجى يئلينگ 1- نجى جولاى سانى)

  بيرينجى بوتين شوروى توركولوگلارينگ قورولتاييندا (1926-نجى يئل) لاتين حاطىنينگ آرتيقماچلارىنينگ ثبوت اديلمگـى و لاتين حاطينا گچمأگه ماصلاحات بريلمگـى بيلن توركمنيستاندا لاتين اليپ- بيينه گچمأگه تاييارليق گؤرمك، بو جوغاپكأرلى مسئلأنى دورموشا گچيرمك، شونينگ اساسيندا توركمن ادبى ديلىنينگ اليپ-بيسىنينگ  و يازوو قاعده سىنينگ پرايكتينى تاييارلاماق مسئله سى يوزه چيقدى. كومشالى بؤريف بو ايشده توركمنيستاندا دؤره ديلن تأزه اليپ- بيى كميته نينگ باشليغى نديرباى آيتاكف- ينگ اينگ ياقين كمكچيسى بوليار و تأزه اليپ- بييه گچمأگه يولباشچيليق اديأر. كومشالى بؤريف تأزه اليپ- بيىنينگ بوتين شوروى مركزى كميته نينگ بيرينجى (باكو 1927- نجى يئل)، ايكينجى (داشكنت 1928) و بئيله كى يئغناقلارينا غاتناشيپ، توركمنيستاندا لاتين اليپ- بيـينه گچمك بارادا آلنيپ باريليان ايشلر دوغروسيندا حاسابات بريأر. توركمن ديل بيليمىنينگ انچمه جدللى پرابلمالارينى چؤزمك بارادا، مسئله قوزغايار.

  كومشالى بؤريف "توركمنيستاندا لاتين يازووى" (قيزيل يول ژورنالى 1928- نجى يئل 5-4 سآنلارى)، "توركمن اليپ-بيسينى لاتين لاشديرماق" ( توركـمن وده نيا ژورنالى T&rkmen vedenie 1928، 9- نجى نومر)، "لاتينچا بوتين له يين گچيأريس" (توركمنيستان قازياتى 1929، 20- نجى اكتبر سانى) يالى انچمه مقالالار يازيپ، بير طاراپدان حـالق كؤپچوليــــگينه لاتين حاطـــيــنا گچمه گينگ أهميتينى دوشونديرسه، ايكينجى طاراپدان شو اوغوردا آلنيپ باريليان ايشلر بيلن اوقوچيلار كؤپچوليگينى تانيشديريار. اول توركمنيستان شورالار ماصلاحاتيندا حالق ماغاريفىنينگ ياغدايى باراسيندا ادن چيقيشيندا (توركمنيستان قازياتى 1928- نجى يئل، 24-نجى آپريل سانى)، 1929- نجى يئلدا أهلى توركمنيستان، شئيله ده شورالارينگ 3- نجى قورولتايـينداقى چيقيشيندا، توركمنيستاندا حالق ماغاريفىنينگ اؤسوشى، اوندا قازانيلان اوستونليكلر، قويـبريلن كمچيليكلر و اديلملى ايشلر بارادا حاسابات بريأر.

1928- نجى يئلينگ آگوستيندا " توركمن مدنيـيتى انيستيتوتىنينگ" مديرى كومشالى، كلن شأهرينده كتاب و بئيله كى ايشلرينگ حالقارا سرگيسينه غاتناشماق اوچين آلمانا ايبريليأر. غايديپ گلن سونگ، "توركمنسكايا ايسكرا" قازياتينگ حابارچيسى بيلن ادن گوررونگينده برلين دأكى "آسيا موزه سينه" اونونگ عاليمى پروفسور لكروك  طاراپـيندان يولباشچيليق اديليأن توركمن بؤلومينه باريپ گؤرنديگينى، توركمنيستان حاقيندا اؤزىنينگ توركمنيستاندا ياشاپ، بوتـــين عــمرينده اؤوره نـن لريندن  برلين ده بولاندا كــــؤپ زات اؤوره- ننديگينى آيديار. اونونگ بو سؤزلرى يؤنه غآلديريلمان، اولار بلله- نيپ آلنيپ، سونگرا گرك بولان يرينده اونونگ اؤزينه غارشى اولانيلان بولمالى.

 توركمن ديل بيليمىنينگ تاريخىنينگ 20- نجى يئللارا دگيشلى صاحيپالارينى بؤريف، آ.عليف بيلن دوزن "روسچا- توركمنچه سؤزليگـى" بزه يأر. 20 مونگ سؤزدن عبارت بولان بو سؤزليك، 1929- نجى يئلدا نشر اديليأر و توركمن حالقينا و مدنيـيتينه اولى حيذمات بوليار. اما اونونگ "توركمنچه- روسچا" آدلى دوزن سؤزليگـى نشر اديلمأن ياتيريليار. كومشالىنينگ بئيله كى ديلچيلر بيلن بيله ليكده  دوزمأگه گيريشن "توركمن ديالكتلرىنينگ دنگشديرمه سؤزليگـى"  هم تماملانمان غاليار. بولارينگ اساسى سبأبينى اونونگ اوستونه آبانيپ گلن حاوپدان گؤزلملى بولسا گرك. دويبوندن باشغا آوتورلار طاراپيندان دوزيلن "توركمنچه- روسچا سؤزليگـىنينگ" 1940- نجى يئلدا، غيسغاچا سؤزليگـى حاص سونگرا 1977- نجى يئلدا نشر اديلندگينى آيديپ گچه يلينگ.

  كومشالى چپـر اثرلرى نشر اتمأگه هم ايشنگنگير غاتناشيپدير. 1926- نجى يئلدا عبدالحكيم قول محمدينگ، 1928- نجى يئلدا بولسا دؤولت مأمد بال قـزيل- ينگ قوشغولار يـيغينديلارينى اؤز سؤزباشى يازماغى بيلن اوقيجيلارا يتـيريأر.

  كومشالىنينگ يولباشچيليغيندا 1927- نجى يئلدا "توركمن دؤولت بيليم شوراسى" طاراپيندان لاتين اليپ- بيى اساسيندا تأزه توركمن يازوو حاطى و اونونگ قاعده لارىنينگ پرايكتى دوزوليأر. سونگ بو پرايكت حاص آنيقلاشديريليار و آيراتين كتاب اديليپ چيقاريليار. اونونگ يازماغيندا "لاتين اساسيندا توركمن ديلىنينگ اليپ- بيى، حارپليق كتابى" 1927- نجى يئلدا يازيليار و اول بيرنأچه گزك نشر اديليأر.

كومشالى ايلكينجيلرينك بيرى بولوپ، ملى مدنيـتينگ اساسى سريشده سى حؤكمينده توركمن ادبى ديلينى اؤسدورمگـى و نورمالاشديرماغى(قاعده لاشديرماغى) ضرور دييپ حاساپلايار. توركمنيستانينگ دؤولت ادارالارىنينگ توركمن ديلينده ايش آليپ بارماق مسئله سى يوزه چيقاندا، كومشالى بو مسئلأ اؤرأن اسردنگ قاراماغينگ گركديگينى گؤركزيأر.

1920- نجى يئلدا توركمن ادبى ديلى هنيز دولى نورمالاشيپ بيلمأندى. آيراتين هم ترمينولوگيا(آدالغالار/اصطلاحات) مسئله سينده اولى بولاشيق، باش- باشداقليق باردى. هركيم اؤزيچه ترمين دؤره ديأردى. عاراپ، پارس، توركمن و حالقارا سؤزلرينگ پارالل(يانما-يان) اولانيلشينى گؤركزمك بولياردى. "ساويت"، "شورا"، " گنگش" سؤزلرينگ بير دوشونجأنى آنگلاتماق اوچين اولانيلشى مونگا مثال بولوپ بيلر. كومشالى بو مسئلأنى اونسدن دوشورمه يأر. اول توركمن ديلچىلرىنينگ اونسونى شو مسئلأ چكيأر. توركمن ديلىنينگ ترمينولوگياسينى كأميل لشديرمكده، ايلكى بيلن توركمن ديلىنينگ ايچركى ميراثلارينى پيدالانماغينگ  گركديگينى گؤركزيأر. اونونگ يول گؤركزمه سى، ياقيندان كمك برمگـى بيلن ديل حاقيندا انچمه علمى سياحت لار قوروليار و توركمنيستانينگ گونباتار رايونلاريندان باشلاپ، لباب(چأرجو/ حأضركى توركمن آباد) بويلارينا چنلى يرلى گپله شيكلر  دنگه شديريليأر. شونينگ نتيجه سينده توركمن ديلكتلرىنينگ فونه تيك، گراماتيك آيراتينليقلارى اؤوره نيليأر، سؤز بآيليغى نيغتاليار، شونينگ بيلن بير حاطاردا حالق دؤره ديجيليگـى، توركمن كلاسيكى ادبياتينا دگيشلى قوليازمالار توپلانيار. ييغنالان ماتريالـلار توركمن ديلىنينگ فونه تيكاسينى، گراماتيكاسينى و سؤزليك دوزومينى اؤورنمكده اساسى ماغلومات بولوپ حيذمات اديأر.

  كومشالى بؤرىنينگ يولباشچيليغيندا "توركمن مدنيت اينيستيتوتيندا" 1928- نجى يئلدا "توركمن ديلينى و ادبياتينى اؤورنمكده معلم لارينگ وظيفه سى" ديـين كتاب، 1929- نجى يئلدا بولسا "توركمن ديلىنينگ گراماتيكاسى" تاييارلانيار. توركمن ادبى ديلىنينگ مهم مسئله لرينى چؤزمك ماقصادى بيلن 1930- نجى يئلدا " توركمنيستان بيرينجى علمى كنفرانسينى" چآغيرماق ضرورليغى يوزه چيقيار. كومشالى شو كنفرانسى گچيرمأگه يولباشچيليق اديأر. اول "توركمنيستان بيرينجى بيليم كنفرانسى" ديين مقالاسيندا، كنفرانسينگ چآغيريلماغىنينگ ماقصادينى، اوندا غارالجاق مسئله لرى دوشونديريأر و شول مسئله لر بارادا كنفرانس چآغيريلمازدان اؤنگ آپريل آييندا بير آيلاپ جدللر قورولانديغينى، كنفرانسدا غارالجاق مسئله لر بارادا اوقيجيلار كؤپچوليگينگ فكرينه دايانيپ ادبى ديل بيلن بآغلانشيقلى  مسئله لرى چؤزمه گينگ ممكينديگينى آيديار.

 كومشالى توركمن ادبى ديلىنينگ اساسيندا حايسى ديالكتى آلماق مسئله سينه اؤرأن اوُيلانشيقلى چمه لشيأر. اول شئيله يازيار:

توركمن ادبى ديلىنينگ عمومى يولونى بلله مكده شوگونكى چيقان قازيات- ژورنالـلارينگ و اوقوو كتاپلارينگ ديلينى اساس اديپ آلماق بولار دييپ اويلانياريس.. . بيزينگ شوگونكى اولانيپ گليأن ادبى ديليميز كؤپلنچ بايرامالى بيلن شاقادام آراسينداقى توركمنلرينگ گپله شيگينه ياقين. شولار قاوراق دوشونرلر، اما اونونگ باشغا توركمنلره دوشنوكلى دييملى دأل. باشغا توركمنلرده مطبوغاتينگ هم- ده اوقوو كتاپلارينگ ديلينه دوشونيأرلر. اما آمى دريا بويى توركمنلرينگ شيوه سينه يتيك آدملار آز بولماغينا گؤرأ، اول توركمنلرينگ ادبى ديل دوزمكلرينه غاتناشماقلارى بير آز كم بوليار. موندان بئيله كى بورجوميز آمى دريا بويونداقى توركمنلرينگ گپله شيكلرينه يتيك بولان يولداشلارى اوقوو- يازوو ايشلرينه كؤپرأك غاتناشديريپ، آمى دريا بويى شيوه سىنينگ  عمومى توركمن سؤزلرينى، توركمن ديلىنينگ عمومى فورمالارينى اورتا آتيپ، يآشاتماغيميز گركدير. شئله ليك بيلن حالق ديلى بير-بيرينه، يئل- يئلدان ياقينلاشيپ، قوشوليپ، ادبى ديل بولوپ بيلر".

   شئيله ليكده كومشالى توركمن ديل بيليمينه اولى قوشانت قوشيار و اؤز دؤورىنينگ گؤرنوكلى ديلچيسى حؤكمينده ايز غالديريار.

  كومشالىنينگ دؤره ديجيليگـى دينگه ديل بيلمىنينگ و حالق ماغاريفىنينگ مسئله لرى بيلن چأكلنمه يأر.  اول توركمن حالقىنينگ تاريخينا و اتنوگرافياسينا (مردم شناسى) دگيشلى انچمه مقالا يازيار. اول يآش نسيلدن كادرلار تاييارلاماغا آيراتين اونس بريپدير و اوقوو كتاپلارينى يازماق ايشينه ياشلارى باتيرغاى چكيأردى.

1930- نجى يئلدا "توركمن دؤولت نشرياتىنينگ" ديركتورى (مديرى) واقتيندا حوجه مراد بايليف، بگجانفــى و صوفىيفى چاغريپ اولارا توركمن ديلىنينگ گراماتيكاسيندان باشلانغيچ مكتبينگ 4-3 نجى كلاسلارى اوچين اوقوو كتابينى يازماغى ماصلاحات بريأر و اولار بيلن شرط نامه باغلاشيار. شئيله ليكده، بو عاليملار طاراپيندان "انه ديلى" آدينداقى اوقوو كتابى 1931- نجى يئلدا چاپ اديليأر. موندان باشغا- دا كومشالىنينگ ياقيندان كمك برمگـى بيلن حوجه مراد بايليف طاراپيندان " توركمن مكتبــلرينده بين المللى تربيه سى" و "تأزه يول حارپليغى" چاپ اديليأر.

 

حاساپلاپ اوتورسانگ، كومشالىنينگ آكتيو ترجيمه چيليك، ديلچيليك، قوراماچيليق و مديرچيليك ايشى، بآرى- يوُغى 10 يئل تؤوره گـى دوام اديپدير. 1932- نجى يئلينگ 9- نجى مارس آيئندا 36 يآشلى كومشالى "بورژواز ملتچى" حؤكمينده غارالانيپ توسساغ اديليأر. 10 يئل 7 آى هم كؤپرأك وقت مهلتى بيلن سيبريه سورگونه ايبريليأر.

 

كومشالى و يولداشلارىنينگ توسساغ اديلمگـى بيلن اورسيده يـيقغـين اديأن اورسقولىلارينگ دؤورانى گليأر. دورا- بارا روس سؤزلرى و ترمينلرى، شئيله- ده روس اليپ- بيسى زور بيلن قبول اتديريليأر.

1936- نجى يئللارينگ باشلاريندا مسكوده يئغنان "تأزه اليپ- بيى كنفرانسىنينگ" 6- نجى قورولتاييندا، توركمنيستاندان پوسسه ليف و بوغـدانف يالى روسلار، توركمنلرينگ آديندان وكيل بولوپ غاتناشيار. كنفرانسينگ اساسى ماقصادى  تورك اولكه لرينده يازوو دوزه ليشى و ديله، روس ترمينلرينى گيريزمكدن عباراتدى. اولار توركمن ديلينى روسلاشديرماق اوچين روس ديلينى "انترناسيونال ديلى" ، "زأحمتكشلر ديلى" دييپ، سؤزلرينى بزه ديلر. شئيله- ده روس حاطينا مخصوص بولان" ü  "Y "  يالى سسلرى توركمن اليپ- بيى-ه قوشوپ، توركمنده بآر بولار " H/ X" حارپـينگ يرينه "G" سسينى آلماغى اؤنگه سورديلر.(هيتلر يرينه گيتلر، حيدر يرينه گايدار و ش.م)

1936- نجى يئلينگ ماى آييندا توركمنيستاندا ديل قوروليتايى گچيريلدى، شوندا توركمنيستان ماغاريف كاميسارى(وزير آموزش و پرورش) دؤولت مخمدوف چيقيش اديپ، كومشالى بؤريف و يولداشلارينا تهمت آتيپ، اولارى پان- توركچيليك ايده سينى يايراتيانليقدا عايپلايار. مخمدوف، كومشالىنينگ يولداشلاريندان گلديفــى غارالاماق اوچين، قازياتدا چاپ بولان اونونگ بير مقالاسيندان شئيله مثال گتريأر: "هر حاچان بير زادى آنگلاتماغا اؤز ديليميزده سؤز و ترمين تاپماساق اؤزبك، قازاق، تاتار، آذرى يالى دوغانلاريميزينگ ديللريندن يعنى توركى سؤزلرينى سايلاپ آلمالى، اگر اولاردا هم بولماسا اويغور، چاغاتاى ادبياتينى آغتارمالى. دييمك، بير طاراپدان ترمينلر ديليميزى بآيلاشديرمالى، ايكينجيدن بولسا اونونگ تورك كاراكترينى ساقلاسين".

 پارتيا سكره تارى د. مخمدوف باشغا بير ديلچى عالمى قاراماق اوچين شئيله دييپدير: " اينها، 2- نجى ميثال، فريد افندى، توركمن ديلى حاقيندا شئيله دييپدير: هر تورك بالاسى اؤز ديلىنينگ گلجگينى اؤوره نـنده، تـــوركـليك اوى- دوشونجه سى بيلن حركت ادملى و توركچه دويغوسى بيلن اؤسملى".( عايپلامارا باقينگ!!)

  گؤرنوكلى ديلچى عاليم فريد افندى، توركمن ياشلارىنينگ مسكوه، لنينگراد يالى روس شهرلرينه اوقووا ايبئرمأگه غارشى چيقياردى. اول: "ياش اوغلانلارى اورسيده ايبريلسه بير جوبيسينه "NET= يوق"، بئيله كيسينه "EST= بار) ساليپ گلرلر، اؤز انه ديللرينى بولسا ياتدان چيقارلار" دييپ، توركمن ياشلارينى آذربگجان يادا توركيه ده اوقاديپ، تربيه لمك گرك دييپ نيغتاياردى.

 

  شئيله ليك بيلن كومشالى بؤرى و يولداشلارىنينگ تقلاسى بيلن يانگـى گولـلأپ اوسوپ باريان توركمن ديلىنينگ دويبونه پالتا اوريليپ، ايلكى بيلن يازو حاطيميز لاتينچادان روسچا دگشيريلدى، اونونگ يانى بيلن ديليميزى روس آدالغالاردان و سؤزلردن دوُلدورديلار. يازوو حاطيميزينگ لاتينچادان روسچا اويتگه ديلمگـى، توركمن حالقى اؤز گچميش تاريخيندان اوزنگه ليكده قالدى و مانگقورت لاشان آداملار دؤرأپ اوغرادى (مانگ= مغز، قورت= قوريماق)

ايكينجيدن بولسا توركمنيستاندا روس(كريل) حاطى بيلن يازيلان ادبيات، تاريخ و علمى پوداقداقى اثرلر، اولارينگ قونگشوليغيندا ايراندير افغانيستاندا ياشايان ميليونلارچا توركمنلره دوشنوكسيز بولدى. روس بلشويكلرى اؤز شوم ماقصاتلارينا يئـتنلرى اوچين قوربان كسيپ بايرام اتديلر. اولارينگ بو ساپارقى قوربانليغى كومشالى بولدى. بو گرچك ييگيت 1942- نجى يئلينگ 27- نجى اكتبرينده آتوو جزاسينا حكم اديليپ، عمر طنابى كسيلدى.

توركمن حالقى كومشالى و اونونگ يولداشلارىنينگ بيترن علمى حيذماتلارينى الميداما يوره گينده يآشادار.

 

 

 

بو مقالانى تاييارلاماقدا شو چشمه لردن حاييرلانيلدى:

1-        تـقانگلديف، ت: كومشالى بؤريف. ادبيات و صونغات قازياتى 10- نجى آگوست 1990

2-        سؤيه كوف، مردگلدى: 10 چنار. آشغابات 1993. قوياش نشرياتى

3-        ياش توركوستان ژورنالى. پاريس، 1936- نجى يئل

4-          گلى، امين: 37- نينگ اودى. سوئد 1993

 

عــبدالحكيم  قــول مـحـمـدوف

(1932-1876)

 

" بؤلك- بؤلك دؤرت طاراپا پــــيتران،

آتا-انه بير، توركمن ايلى بــــيرلشدى.

ظلم آستــيندا ديــلى بآغــــلى تــيترأن،

دويغى- دوشونجه سى، ديلى بيرلشدى".

                                            ع. قول محمدوف

 

   بو سطرلر حاقيميزينگ مردانه اوغلى، توركمنيستانينگ 20- نجى، 30- نجى يئللاردا مدنى انقلابينگ دويبونى توتان، توركمن آدينى بلند مرتبأ گؤترمكده اؤز شرين جآنيندان مايا قوشان عبدالحكيم قول محمدوف- ينگكدير.

ع. قول محمدوف 1879- نجى يئلدا حأضيركى حالاچ/خلج رايونىنينگ آق درى اوباسيندا بير روحانى ماشغالاسيندا دونيأ اينيپ، لنينگراتدا گوندوغارى اؤوره نيش انيستيتوتيندا اوقيپ، يوقارى بيليم آليار. آكادميك سامويلويچ- ينگ 1928- نجى يئلدا يازيشى يالى ع. قول محمدوف- ينگ چيلشريملى و قيزيقلى ترجيمه حالى بار. اونونگ بآرى- يوُغى 52 يئلا چكن عمرى، گلجككى اقبالينا دويپلى تأثير ادن واقعالارا دييسنگ بآى. اول 20- نجى يئللارينگ 1- نجى يآريميندا پروفسينونال (حرفه اى) انقلابچى، دؤولت ايشگأرى حؤكمونده گيدن تانيمال بولسا، 2- نجى يآريميندا قوراماچى، مطبوغات ايشگأرى، شاهير، قصه چى، ادبى تانقيتچى، عاليم، ديلچى و تاريخچى حؤكمينده اولى مشهورليق غازانماغا يتيشيأر.

34-1924–نجى يئللاردا توركمنيستاندا مدنى انقلابينگ دويبى توتوليان دؤورىنينگ 20- نجى يئللارينگ توركمن ادبياتيندان سؤز آچيلاندا، مثال اوچين بأشيم شامرادوف- ينگ، شئيله آد بيلن 1971-نجى يئلدا نشر اديلن ايشينده، بايرام مرادف- ينگ 1970- نجى يئلدا نشر اديلن " سؤوشجنگ ادبيات اوغروندا" ديـيلن اثرينده ع. قول محمدوف- ينگ آدى كؤپ آغزاليار. يازيجيلار شونليقدا ع. قول محمدوف حاقيندا 20- نجى، 30- نجى يئللارينگ "اور ديـيسه، اؤلدير" اديأن الهنچ دؤورىنينگ باشينا گيدن تانقيتلارينى سؤزمه-سؤز غايتالاماق بيلن اونى توركمن مدنـيتـينده و ادبياتيندا "پان توركيست"، "ملتچى"، " توركمن بورژواز اينتلله گنتسياسىنينگ گؤرنوكلى وكيلى" صفتينده يره سوقيارلار و اونى شول يئللارينگ توركمن مدنى-ادبى قورولشيغيندا بولان " بولام- بوجورليقلار"، قينچيليقلار اوچين، "گناه ياسسيغى" اديپ  يــپـبكلنيأر. اولار، ع. قول محمدوف- ينگ توركمن حالقىنينگ تاريخىنينگ اينگ چيلشيريملى دؤورينده اوينان رولينى، توركمن مدنى قورولشيغيندا گؤركزن حيذماتلارينا دوغرى بها برجك بولوپ آرريقلارينى غينايارلار. اؤز تاصصيقلامالاريندا "آتلارينى يكه چاپـيارلار".

  آرخيو ماتريالـلارينگ شاياتليق ادمگينه گؤرأ، ع. قول محمدوف 1918- نجى يئلدا كمونيست پارتيانينگ حاطارينا گيريأر. 1920-نجى يئلينگ باشيندا دؤره ديلن "زاكاسپى اوبلست"(حأضيركى توركمنيستان" انقلابى كميته سىنينگ توركمنلردن بولان يكه تأك آغضاسى حؤكمينده ملى مسئله ده اولى ايشلر بيتيريأر. سونگ حأكميت باشينا گلنلرينگ گؤونيندن تورماديق ايشلر ادن، مثال اوچين توركمنلرينگ ملى حؤكمتينى دؤره دن، اول يئقيلاندان سونگ بولسا داشارى يورده غاچيپ گيتمأگه مجبور بولان اوراز سردار، چارى  قره بكف، حان يموت، حاجيميراد، بكگه برديف (جمعى 15 آدم) يالى شول دؤورينگ گؤرنوكلى شخصلارينگ ساويت حؤكمتى طاراپـيندان گونألرينى گچيلمگينى و ايشلمك اوچين يورده چاغريلماغينى غازانيار( سر ات: سياسى صحبتدش ژورنالى. آشغابات 1991- نجى يئل، 1- نجى سان)

  أرسارى توركمنلرىنينگ اولى دفه تيره سيندن بولان ع. قول محمدوف، قيزيل آياق، كركى، سونگرا بولسا بخارا مدرسه لرينده اوقيپ، عاليم بولوپ يتيشيأر. 1917- نجى يئللاردا بخارادا اوقيپ يؤرن دؤورينده ع. قول محمدوف " ياش بخارالى" آد بريلن جذيدچى/ رفورمچى حركتلره قوشوليار و بخارا اميرينه قارشى گؤرشه آكتيو/چينلاقاى غاتناشيار. 1920- نجى يئلينگ سپتامبرى، قيزيل قشونينگ كمكى بيلن بخارا اميرليگـى آغداريليار و "بخارا خلق جمهوريتى" جار اديليأر و "ياش بخارالى لار" پارتياسى حأكميت باشينا گچيأر. تأزه حكومتينگ انقلابى كميته تىنينگ آغضالارىنينگ آراسيندا فيض الله حوجايف بيلن بيرليكده ع. قول محمدوف بولوپدير. باشغا ماغلوماتلارا گؤرأ، 1920- نجى يئلينگ يآزيندا بايرامالىدا توركمنلردن دوزولن ايلكينجى آطلى قيزيل قشون توپارىنينگ كامانديرى/باشليغى بوليار. بخارا كمونيست پارتياسىنينگ 1920-نجى يئلىنينگ 19-16 آگوستيندا چأرجو شهرينده بولوپ گچن 4-نجى قورولتايئندا ياراغلى گويچلرينگ ياغدايى بارادا چيقيش اديأر. بخارادا حالق انقلابى 1920- نجى يئلينگ تومسونينگ آياغيندا، آگوستينگ 28- يندن، 29- ينه گچيلن گيجه د، ساغت 4- لرده ع. قول محمدوف- ينگ توپارىنينگ چأرجو بگـىنينگ قالاسينا چوزماغى بيلن باشلانيار. بخارا انقلابى ينگيش غازاناندان سونگرا ع. قول محمدوف بخارانينگ حاربى كاميسار وظيفه سينه حؤدورلنيأر. ع. قول محمدوف بيرنأچه واقتـلاپ بخارا جمهوريـيـتـيـنده وظيفه لى آدم بولوپ ايشله يأر.

 ع. قول محمدوف بخارا توركمنلرىنينگ گؤرنوكلى وكيلى حؤكمينده اورتا چيقيار. اما "ياش بخارالىلارينگ"، بخارادا اركين ليبرال، ملى دؤولت قورماق اوغروندا جان آياماديق گؤرشلرينده، بلشويكلرينگ "كمكلرى" اولارينگ شوندان سونگقى اقبالـلارى كسگيتلنيأر. شوروى حكومتى قشون گويجونه بويسانيپ، بخارا كمونيست پارتياسىنينگ كمكى بيلن بخارانينگ اركينليگينى ايچيندن يوموريار و حأكميتى اؤز الينه گچيريأر.

  بو واقعادان سونگرا آوغانيستانا سيغنان توركمنلر، بلشويكلره قارشى غاضاپلى گؤرش آليپ بارماغا مجبور بوليارلار، ع. قول محمدوف هم بلشويكلردن بيزار بولوپ، آوغانيستانداقى ايلدشلرىنينگ آراسينا باريار. بو بارادا اونونگ يولداشى بولوپ، گونباتار دؤولتلرينه آشماغى باشاران پـيرنفس بابا اوغلى 1970- نجى يئلـلاردا شئيله گوررونگ بردى:

" 1921- نجى يئلدا اؤز ماشغالاسى بيلن آوغانيستانا سيغنان ع. قول محمدوف، 1922- نجى يئلدا ايزينا دولانيپ باريار. شول يئلينگ 21- نجى ژانويه آييندا كمونيست پارتيانينگ جايئندا GPO (سونگراقى ك.گ.ب) اورگان ايشگأرلرى طاراپـيندان توسساغ اديليأر. اونونگ درنگوو ايشى گچريليپ يؤركأ، 1923- نجى يئلينگ 4- نجى اكتبرينده زنداندان غاچيپ يئـنه آوغانيستانا دولانيپ گلدى".

 

   بو حاقيقات، ياغنى بوسغونليقدان اؤريليپ گلنلره اذيت بريلمك-أ بئيله- ده دورسون، قايتام مادَى و روحى كمك بريليأر پروپاگانداسينى/ تبليغاتينى پوچه چيقاريار. بو بارادا، ياقاسينى تانادان بللى چكيست، ارمنى آصيللى "آقا بكف"  شونينگ يالى- دا توركمنيستانينگ ايلكينجى پره زيدنتى نديرباى آيتاكوف "شورا توركمنيستانينگ بير يئلى" آدى كتابيندا دولى ماغلومات بريأر.

  پيرنفس آقانينگ گوررونگ برمگينه گؤرأ آوغانيستانداقى مهاجرلر گونباتار دؤولتلره گؤچمكلرى يوركلرينه دوويأرلر، اولارينگ بير توپارى شول ساندان اونينگ اؤزى توركيأنينگ مشهد شهريندأكى كنسول حاناسينا يوزلنيپدير. شول دؤورده ع. قول محمدوف هم مشهد شهرينده بولوپدير. بو واقعادان سونگرا ع. قول محمدوف يئـنه توركمنيستانا دولانيپ باريار.

1925- نجى يئلينگ فوريه آييندا ع. قول محمدوف آشغاباتدا بولوپ گچن "توركمنيستان شورالارىنينگ 1- نجى قورولتايئنا" وكيل بولوپ قاتناشيار و توركمنيستانينگ نديرباى آيتاكوف- ينگ باشتوتانليغيندا ايلكينجى مركزى اجرائى كاميته تينگ دوزومينه، قايغيسيز آتابايف- ينگ تكليب اتمگـى بيلن بئيله كيلرينگ حاطاريندا بير آغيزدان سايلانيار. شول قورولتايدا توركمنيستان ساويت سوسياليست رسپوبليكاسىنينگ دؤره ديلمگـى رسمى تايدان جار اديليأر.

توركمنيستان جمهوريتىنينگ دؤره ديلمگـى و بوسغونلار باراسيندا گناه گچيش جار اديلمگـى بيلن 1925- نجى يئلدان باشلاپ، ع. قول محمدوف "شورالار توركمنيستانى" قازياتينگ باش رداكتورىنينگ اورونباسارى بولوپ ايشله يأر. 1926- نجى يئلدا توركمن كلاسيكـلارى سيدى و ذليلىنينگ قوشغولار ييغينديسنى توپلاپ نشر اتديريأر. اؤزىنينگ- ده "اميد يالقيملارى" قوشغى يئغينديسى چاپدان چيقيار. اونگا كومشالى بؤريف سؤزباشى يازيپدير. اوندان بير يئل اؤنگ بولسا "توركمنيستان" قازياتيندا "دنگسيمه ديك دول قالار" ديـين پووستىpovest كؤپچيليگه حؤدورلنيأر.

 دؤره ديجيليگـىنينگ بو باشقى 3 يئليندا ياغنى 28-1925– نجى يئللار آراسيندا اول گينگ سؤزباشيلار يازيپ، عليشيرنوايىنينگ "محاكمه الغتين" كتابينى و "صاياتلى-همراه" دستانينى اؤزباشداق كتاب اديپ چيقاريار. 20- نجى يئللارينگ آخرلاريندا ع. قول محمدوف- ينگ آدينا، مطبوغات صاحيپالاريندا آز دوش گلينيأر، سبأبى اول شول يئللاردا لنينگراده آسپيرانتورا اوقوو گيديأر. آكادميكلر سامويلويچ-ينگ و بارتولدينگ يولباشچيليغيندا علمى ايش يازيپ باشلايار. ع. قول محمدوف لنينگراتدا بيرنأچه يئل اوقاپدير. شول يئللاردا توركمن كلاسيكلارينا، تاريخينا، اتنوگرافياسينا دگيشلى كؤپ اثرلر توپلاپ نشر اتديريأر، شولاردان " توركمن ادبياتىنينگ تاريخى بويونچا اوچركلر"(اوچرك= اولى علمى ايش)، "توركمن يازيجى و شاهيرلارىنينگ بيبلوگرافيا سؤزليگـى"، "اورتا آسيا ادبى ياديگأرليكلر بويونچا ماتريالـلار" آدلى اثرلرى ساناماق بولار. آكادميك سامويلويچ، ع. قول محمدوف-ينگ نشر اتديرن مونوگرافيالارينا يوقارى بها برمك بيلن "اولار بيزينگ، توركمن ادبياتىنينگ تاريخى بويونچا ماغلوماتيميزى گينگلديأر" دييپ يازيار. شئيله- ده  T&rkmen vedene ژورنالى- نينگ  1928- نجى يئلىنينگ 8-7–نجى سانلاريندا دوغرى بللنيشى كيمين "توركمن ادبياتى بويونچا ايلكينجى علمى درنگوو ايشلر ع. قول محمدوفه دگيشلى بولوپ، اول توركمن ادبياتىنينگ تاريخى بويونچا كؤپ اثرلر يازدى".

 "توركمنيستان" قازياتىنينگ 1930- نجى يئلىنينگ 21- نجى ماييندا چيقان سانيندا حابار بريلشينه گؤرأ شول يئلينگ 19- نجى ماييندا توركمنيستانينگ ادبى ديل، اورفوگرافيا و ترمينولوگيا مسئله لرينه باغيشلانان 1- نجى علمى كنفرانس اؤز ايشينه باشلايار. اونى قايغيسيز آتاباى آچيپدير هم سؤز سؤزلأپدير. كنفرانسدا ع. قول محمدوف هم چيقيش اديپ، لنينگراتده اوقييان توركمن استيودنـتـلر هم علمى ايشگأرلرينگ آديندان غـوتلاغ سؤزلرينى آيديپدير.

 لنينگراتدان دولانيپ گلندن سونگرا ع. قول محمدوفى "توركمن كولت"- ده ياغنى توركمن حالقىنينگ تاريخينا دگيشلى قوليازمالارى يئغناماق هم اولارا دگيشلى دوشونديريشلر بيلن چاپ اتمك ايشينه جوغاپكأر اديپ بلله يأرلر. بو 1931- نجى يئلينگ باشلارى بولمالى، اؤزى- ده بو، اونونگ عمرىنينگ سونگقى يئلى. بو يئل ع. قول محمدوف حاص اونگايلى ايشلر بيتيريأر.

ع. قول محمدوف اؤز ايشلرينده و كؤپ ادبيات مسئله لرى بويونچا جدللى چيقيشلاردا توركمن ادبياتيندا اورن توتارليغينگ، ادبى ميراثى آياولى اؤزلشديرمگينگ ضرورليغينا، خصوصاندا مختومقلىنينگ و اونونگ دؤوردشلرىنينگ قآلديران ادبى ميراثىنينگ توركمن حالق كؤپچوليگينه دوشونكلى و قاديرلىديغينا اونسى چكيأر. اول شونليقدا ايركى يئللاردا بيزينگ مدنى-ادبى ميراثيميزى انكار اتجك بوليان ساويتچيلر(روس بلشويكلر)، تأزه مدنيـيتى بوش يرده دؤره تجك بوليان "پرولت كولتچيلر"(ايشچيلر ديكتاتوراسينى) برقرار اتجكلره،  قارشى چيقدى. ع. قول محمدوف شئيله- ده مختومقلى شاهيرى و بئيله كى يازيجيلارى سياسى وعظ- نصيحتچى درجه سينه دوشورمك، ادبياتى سياسى آگيتاتسيا(اؤوديريجى) آيلانديرماق بويونچا شول يئللاردان باشلانان "ادبياتدا صنفىليق" ديـين سياسات بيلن ائلالاشمادى. اول بو اوغوردا يكه دألدى، گويچ- حأكميت اولارينگ طاراپيندا بولماسادا، حاقيقات و حالق اولارينگ يانيندادى. اؤز حالقىنينگ اوممانيندان چيقان اينتلله گنتسيانينگ وكيللرى 1928-نجى يئللاردان باشلانان، شئيله ديل و ادبيات سياساتى بيلن، يورتده صنفى گؤرش، مجبورى كوللكتيفـلشديريش(قالخوزه گيرمك)، بآى-كولاك، توتها- توتليق سياساتى بيلن ايلالاشيپ، اونگا گؤز يوموپ، دوروپ بيلمه ديلر. حالقينگ بو يآد حأكميتينگ(بلشويزيم- ينگ) غارشيسينا گؤرش آليپ باريان بير دؤورده ع. قول محمدوف يالى انسانلار حالقينگ طاراپـيندا مردانا دورديلار.

  1932- نجى يئلينگ 14- نجى ژانويه آيئندا "توركمنيستان" قازياتى آشغابات شهرىنينگ 8- نجى پارتيا كانفرنسياسيندا، توركمنيستان كمونيست پارتـيانينگ مركزى كميته سىنينگ سكره- تارى پوپوك- ينگ Popok ادن چيقيشينى چاپ اديأر. شوندا ع. قول محمدوف- ينگ داشارى يورده غاچجاق بولانديغى، سرحدچيلرينگ اونى توتجاق بولاندا اؤزونى آتانديغى بارادا آيديليار. شول دؤورينگ پارتيا هم مطبوغات ماتريالـلاريندا بو حاقدا هيچ زات آيديلماندير. سونگقى واغـتلار بو ماغلوماتلار اينامدان غاچيپ گلدى.

 ايل آراسيندا بولان گوررونگه گؤرأ، پؤريزه ده دينچ اليپ يؤرن ع. قول محمدوفى زور بيلن آراچأگينگ قولايئنا التيپ، حامانا توركمنصحرا قاچجاق بولانميش اديپ، شول يرده هم آتيپ اؤلديريـپـديرلر. بو واقعانينگ نأحيللى بولانديغينا غارامازدان 1931- نجى يئلينگ 2- نجى يآريميندا ع. قول محمدوف- ينگ عمر طنابىنينگ غيريلانديغى شبهه سيز. دييمك اول 52 يآشينداقا بو دونيأ بيلن حوشلاشمالى بولوپدير.

  باشغا بير گوررونگه گؤرأ ع. قول محمدوف 1932- نجى يئلدا ساراغيت چؤلينده آراچأكدن قاچــيپ گيـتمكچى بولاندا، اله دوشمه جك  بولوپ اؤز-اؤزينى آتانديغى آديليار.

 ع. قول محمدوف باراسينداقى بو مقالاميزيمى اونونگ 1926- نجى يئلدا "توركمنيستان دؤولت نشرياتى" طاراپـيندان چاپ اديلن "اميد يالقيملارى" آدينداقى كتابيندان آلان شو سطيرلر بيلن تماملاياريس:

 

تـور سن اوقوودان آيئل،

بسدير مونچا زامان ايـندى،

اى زأحمتكش توركمن اوغلى،

تاريخى توركمنيستان اولكه سى،

قـوردينگ. گيجه- گونديز ايشله.

        ××××

هر ملت آيئلسا غفلت اوقوودان،

اوّل باشلاپ آنگ- بيليمه زور ادر.

بيليمسيزليك دردى، بير يامان درددير،

چافيغا دردى دك گؤزى كــؤر ادر.

          ××××

بيليمسيز ملتلر هرنه بولارسا،

اؤكده گليپ، ير يوزين آلارسا،

مالى دونيأ بارچه زادى آلارسا،

آخر بير گون اؤز-اؤزينى خوار ادر.

          ××××

اوقوودان- يازوودان محروم بير ايلينگ،

بارچه فساد دؤرأر ايچينده، بيلينگ.

اوغورليق، ترياك كش، قمارباز، بيلينگ،

ملتينگ ديرجه جايـين گور ادر.

 

 

آوال قليچ توتان باتير توركمن سينگ،

باتيرليغينگ دونيأ مأليم ادن سينگ

ايندى قليچ اورنونا قالامينگ آلغين،

بوگون ايسلگ- مرادينگا يتن سينگ.

          ××××

غـاراغـيش چـــيقمازمى مونچا يئلـلاپ؟

سؤزله زاريـــنلى، سؤيگـولى ســــازيم.

گؤكـــدن اؤسن گؤزل يالقـــيملى يـل لر،

سؤزله نه وقـت چيقار پارلاق يئلديزيم؟

 

 

 


بو مقالانى تاييارلاماق اوچين حاييرلانيلان چشمه لر:

1-        سؤيكوف.م: 10 چنار. آشغابات 1993

2-        ياش توركيستان ژورنالى. 1936- نجى يئلداقى سانلارى

3-        سياسى صحبتدش ژورنالى. آشغابات 91- نجى يئل 1- نجى سان

4-        ع. قول محمدوف: اميد يالقيملارى  TDN 1926

5-         آيتاكوف، نديرباى: شورا توركمنيستانينگ بير يئلى 1926

 

 

 

توركمنيستان تاريخىنينگ كرونولوژيسى

 

ماى1915

بيرينجى جهان اورشونا غاتناشديرماق اوچين روسلارينگ توركمنيستاندان عسگر، آت و ايميـدى  زور بيلن يئغناماغينا توركمنلر برك  غارشى دوردولار. طالاپلارى قاناحاتلانماديق روسلار توركمنلردن قاتى اؤج آليار.

نوامبر 1916

مادريتوف- ينگ قشونى آق غالا و كوممت غاويزى غانا چايقايار.

1 مارس 1917

باغشى نوربردى قـولوف ينگ دوغلان گونى. اؤلومى ماى 1992

12مارس1917

اورسيتده پادشاليق رژيمى آغـداريليار.

اكتبر 1917 م

بلشويك غـوزغالانگـىنينگ توركمن توپراغينا يايراماغىنينگ اؤنگونىآلماق اوچين ديقما سردار اوغلى اوراز سردار، جنيدحان وعـزيز حان داغـيـلار آياغا غاليالار.

7 نوامبر 1917

بلشويك غــوزغالانينگـى بوتين اورسيتـده ينگيش غازانيار.

12آگوست 1918

توركمنيستانى بلشويكلردان آزاد ادمك اوچين انگليسلى افسر ماللـه سون- ينگ باش توتانليـغينداقى ماشاتداقى انگليس قشونى، تجن- ينگ قـولايئندا «آرتـيق» قطارايستگاه سيندان توركمنيستانا گيريأر.

ژوئن 1918 م

آق گاردلار(تـزارينگ طاراپـدارلارى) و توركمن ملتچيلرى، آشغاباد و قيزيل آربادى بلشويكلرينگ كنتروليندان آزاد اديأرلر.

اكتبر 1918 م

توركمنيستاندا " دانگ يئلديز" غازياتى نشير اديليأر.

9 آگوست 1919

توركمنيستاندا "صداى فـقرا" غازياتى نشير بوليار.

دسامبر 1919

روس بلشويك ژنراللارى كوبيشف(Kübiþov) و فرونزه (Fronze)  توركمنيستانداقى ملى دؤولتى آغداريپ، بلشويك رژيمى ديكلديأرلر. ژنرال پالتاراتسكى آشغابادى باسيپ آليار، اونونگ آدى آشغابادا داقـيليار(بو آد 1927- نجى يئلا چنلى يؤرگونلى بولدى).

1920 م

بلشويكلر خيوه، بخارا و خوقـندداقى ملى حكومتلرى آغداريارلار. بخارا و چأرجوده عثمانلى افسرى انورپاشا بيلن ابراهيم بگ لاقاى بلشويكلره غارشى گؤرشيأرلر.

فوريه 1920 م

بلشويكلر اسنغـولى و چكيشلرى باسيپ آليارلار.

مارس 1920

اترك توركمنلرى حاجى بابانينگ يولباشچيليـغيندا روسلارا غارشى گؤره شيأر.

18مارس 1920

آشغاباتدا حالق وكيل لرىنينگ غورولتايى آچيليار.

29 جولاى1920

« توركمنيستان» غازياتى نشير اديليأر.

8 آگوست 1920 

آشغاباتدا « زاكاسپى اوبلاست» (توركمنيستان) پارتيا (حزب) غـوراماسىنينگ بيرينجى كنفرانسى آچيليار.

سپتامبر 1920

آشغاباتدا « قيزيـل يئلديز» غازياتى نشير اديليأر.

15سپتامبر 1920

توركمنيستانينگ حالق گنگشىنينگ مجليسينده غايغىسيزآتابايف اترك- گورگن توركمنلرىنينگ گؤرشلريندن آرقا چيقماليديغينى آيديار.

1922 م

داشكنتده توركمن ديلينده « توركمن ايلى» ژورنالى چاپ بوليار.

1923 م

آشغاباتدا اسپـورت كلوبى و استاديوم آچيليار.

27 ژانويه 1924

آشغابادينگ مركزى پاركينده لنين- ينگ هيكلى بنا اديليپ باشلانيار. بو هيكل غاراشسيزليق دؤوريندن سونگ هم ساقلانيپ گليأر

27 اكتبر 1924

 توركمنيستان ساويت سوسياليستيك رسپوبليكاسى TSSR ينگ جار اديلن گونى.

5 نوامبر 1924

توركمنيستاندا انقلابى كميته لر دؤره ديليأر.

دسامبر 1924

توركمنيستاندا سوادسيزليـغى يوق ادمك اوغروندا انقلابى كميته قرار چيقاريار.

1 ژانويه 1925

آشغاباتدا معلم لارينگ 1- نجى غـورولتايى.

 

توركمن دؤولت نشرياتى(TDN) دؤره ديليأر.

31 ژانويه 1925

موقامچى سازاندا آتا آولى يف- ينگ Ata Avlíníñ دوغلان گونى.

24-15 فوريه 1925

توركمنيستان شورالارىنينگ 1- نجىغـورولتايى. اوندا TSSR-iñ دؤره ديليشى و اونونگ شوروىنينگ حاطارينا گيريأنديگى باراسيندا قرار آلينيار.

19-14 فوريه 1925

توركمنيستان كمونيستيك پارتياسىنينگ 1- نجى غـورولتايى.

8 مارس 1925

آشغاباتدا بوتين توركمنيستان عياللارىنينگ 1-نجى غورولتايى.

5 اكتبر 1925

توركمنلره حايبات آتماق اوچين ايرانينگ حاربى اوچارلارى كوميشدپه و ساللاخينگ اوْستوندن مانور بريأر.

9 اكتبر 1925

ايران حكومتىنينگ مدرن ياراغا بسله نن 4 اولى قشون توپارى توركمنصحرا يؤريش اديأر.

10 اكتبر 1925

كوميشدپه باسيليپ آلينيار.

25 اكتبر 1925

گؤكىصوفى، آنناگلدىسردار(آج) و نفس سردار پارتيزانليق سؤوشلر بيلن حكومت قشونلارينا آغير ضاربا اوريارلار.

31 اكتبر 1925

ايراندا رضاشاه پهلوى حأكميت باشينا گچيأر.

1 نوامبر 1925

ايران حؤكومتىنينگ ايبرن قشونى كوْممت غاويزا گيريأر.

8-2 نوامبر 1925

توركمنلرينگ ايلكينجى بوسغونلار توپارى «بايات حاجى»نينگ اوْستى بيلن توركمنيستانا سيغـيـنيار. عثمان آخون و الله يارحان اورسيت سرحد قاراقوللارى طاراپـيـندان توسساغ اديليأر.

29 نوامبر 1925

بوسغونلار بايات حاجـيدا غـورولتاى گچيريپ، توركمنيستان دؤولتىنينگ طالابى بويونچا ياراغلارينى دؤولته برملى ديـين قراره گليأرلر.

دسامبر 1925

ايران حكومتىنينگ ايبرن قشونى كوممت شأهرينده بيريگيپ، ينگيش! بايرامينى (شاغال مسليگينى) اديأرلر.

7 فوريه 1926

آشغاباتدا « تـــوركمن فيلم» كينواستيوديـوسى دؤره ديليأر.

25 مارس 1926

توركمنيستاندا ايلكينجى دوقما فابريكى، آشغاباتدا غـورجاق تـئاترى و دراما استوديوسى آچيليار.

اكتبر 1926

جـنـيـدحان بلشويكلر بيلن سؤوشيپ، اخر سونگـى توركمنصأحرا، سونگرا دميرغازيق آوغانيستانا (هـراتـه) گچيأر.

1926 م

آذربايجانينگ پايتاغتـى باكودا تورك شناسلارينگ (توركولوگلارينگ) 1- نجى غورولتايى آچيليار، أهلى توركى جمهوريتـلرينگ يازوو حاطىنينگ عاراپچادان لاتينچا اويتگه ديلمگـى باراسيندا قرار قبول اديليأر.

3 آوريل 1927

توركمنيستان س س ر- ينگ ايلكينجى اساسى قانونى تاصصيق اديليأر.

22دسامبر1927

آشغاباتدا راديو ايستگاسى آچيليار.

ژوئن 1928

توركمنيستان يازيـجيـلار بيرله شيگىنينگ نشير اورگانى « قيزيـل يول» ژورنالى چاپ بوليار. ژورنال لاتين حاطينى يايبانگلانديرماق اوچين شول يئلينگ دسامبرينه چنلى نشير بوليار.

سپتامبر 1928

توركمنيستاندا يازوو حاطىنينگ عاراپچادان لاتينچا گچيأنديگـى حاقئندا دؤلت جارناما.

1 اكتبر 1929

توركمنيستاندا يازوو حاطئنگ عاراپچادان لاتينچا گچمگـى باراسيندا دؤولتينگ رسمى قرارى نشير بوليار.

29 اكتبر 1929

آشغاباتدا توركمن دؤولت دراما تئاترى و چپرچيليك تكنيكومى آچيليار.

19نوامبر 1929

پروفسور اؤده عـبدالله يف- ينگ دوغلان گونى. اؤلومى 1987

23 فوريه 1930

باله آرتيستى مايا(مدنيـيت) شاهبردىنينگ دوغلان گونى.

7 مارس 1930

نوسايدا روس عاليمى آ. مارشچنكو علمى غازوو ايشينى باشلايار. 

ماى1930

آشغاباتدا غايغىسيز آتاباى ايلكينجى توركمن ديل كنفرانسينى آچدى.

1931 م

آمريكانينگ پنسيلوانيا اونيورسيته تىنينگ عاليمى Wulsun «توْرنگ- دپه» و «شادپه» ده علمىغازوو ايشلرينى گچيريأر.

1932

گؤرنوكلى شاهير و ادبياتچى عاليم، گؤرشجنگ عبدالحكيم قول محمدوف آراچأگه ياقين يره التيليپ، ترور اديليأر.

1 ژانويه 1932

آشغاباتدا توركمن مديسين انيستيتوتى آچيليار.

1933 م

آمريكانلى آرخيولوگ R.Pumpelly آشغابادينگ غـولايئندا «أنوو» ده غازو ايشينى باشلايار.

1934-1933

توركمنيستانينگ آطلى حاربى قشون بؤلوْمى نشير اورگانى « قيـزيل قـليچ» غازياتى نشير بوليار. (غازياتدان جمعى12 سانى نشر بولوپدير)

20 فوريه 1934

توركمن سينماسىنينگ گؤرنوكلى آرتيستى بابا آننانوف- ينگ دوغلان گونى. اؤلومى 1994

ماى1934

توركمنيستاندا، توركمن يازيـجيـلار بيرلشيگى دؤره ديلدى.

1937 م

ملى قهريمانلار غايغىسيز آتابايف، ندرباىآيتاكوف و داغيلار استالين- ينگ بويروغى بيلن آتـيلـيپ اؤلدوْريلدى.

توركمنصأحرالى گؤرشجنگ ييگيتلر آنناقـليچ بابايى، قربان محمد سيوَرىSiveri (دانشكده افسرىنينگ استيودنتى)، حاجىخان اوُغـوزى (تاريخ معلمى) و دكتراحمد فرزانه داغيلار توسساغ اديلدى. سيورى غئيناغ آستـيندا زنداندا شهيد بولدى.

26 فوريه 1938

ديلچى عاليم الله قـلىغاراحانوف آشغاباتدا آتـيليپ اؤلدوريلدى. اونونگ مزارى نأبللى.

 

 

 

 

پئيدالانيلان چشمه لر:

 

1- دكتر آمان برديمرادوف: "توركمنيستانينگ 50 يئلليغى مناسبتلى يازان  مقالالار توپلومى. 1975

2-      ياش توركستان ژورنالى. پاريس. دورلى سانلارى

3-       ينگـى توركستان ژورنالى 1928. استانبول

4-      مجله خواندنيها. 9 شهريور 1336. تهران

5-       روزنامه اطلاعات. 7 اكتبر 1933. تهران

6-       تأچگلدى قوتلىيف: سايوز هم قاراشسيزليق. آشغابات(روس حاطيندا)92

7-      ساويت توركمنيستانى قازياتى: دورلى سانلار

8-       توركمنسكايا ايسكرا قازياتى : دورلى سانلار

9-       پراودا قازياتى. مسكو 1936- نجى يئل،  21- نجى سان

10-    توركمنيستان عـيلملار آكادمياسىنينگ خبرلار ژورنالى. 90/  9  نجى سان

11-    اسناد سازمان اسناد ملى ايران. تهران

12-    شخصى ماغلوماتلار و يئغينديلار و متن ده گتيريلن چشمه لر

13. T&rkmen Sovet §nüiklopediäsh

14- C.H. Ellis: The Transcaspian Episode 1918-1919

  Hutchinson of london 1963

15.Stroytelctovo Sovetskoy Turkmenii  Foto-Albom

Izdanie Üik Turkmenskoy SSR  1931

16. Henry.W.Baunn: The Russian secret terror. New York 1931

17. Memmeler Dampfoter jurnal. Germany. 1931. July 30

18. The National Geographic Magazine

 

گؤك دپه دأكى حاربى موزه ده قوللوق اديأن توركمنلر

(The National Geographic Magazine june 1932)

 

Stroytelctovo Sovetskoy Turkmenii  Foto-Albom

Izdanie Üik Turkmenskoy SSR  1931

 

سازمان اسناد ملى ايران

 

آشغاباتداقى دميريول ايستگاسى

(The National Geographic Magazine october 1918)

 

پاغـتا اكيليأن ميدان

Stroytelctovo Sovetskoy Turkmenii  Foto-Albom

Izdanie Üik Turkmenskoy SSR  1931

آننامحمد(قاراشحان) اوغـلى يموت حان(حان يمودسكى)

 

انگليس و روس اينترونتلرينگ(مداخله گرلر) قـيزيل آرباتـدا ديكن دار آغاجى 1918 

(سايوز هم قاراشسيزليق: تأچگلدى قوتليف- ينگ كتابيندان)

 

جنيدحانينگ حيوه كؤشگينده قوللوق ادن عسگرلرى

(سايوز هم قاراشسيزليق: تأچگلدى قوتليف- ينگ كتابيندان)

 

بوتين سايوزينگ(شوزوىنينگ) ايلكينجى پره زيدنتى ميخايئل كالنين توركمنيستاندا

 

سازمان اسناد ملى ايران- تهران

 

شماره 102  خواندنيها  9 شهريور 1336

از: سرتيپ يكرنگيان

 

تهرانينگ نامارت قازياتلارى بيزينگ ملى سردارلاريميز باراسيندا شولار يالى سامرامالارى چاپ اديأرلر. البته كيمينگ غول/ وحشى ديگينى وجدانلى انسانلار بيليأن بولسالار گرك. مقاله ده حتى بلشويكلرى اؤويليپ: «در اوايل كار هم بلشويكها نميخواستند در جمهوريهاى جديدالتأسيس شدت عمل بكار برند ...»

 

بلشويكلرينگ توركمنيستانداقى جهنميندن قاچيپ، كميش دپأ سيغـنان توركمنلردن بير توپارى (سازمان اسناد ملى ايران- تهران)

 

1931 نجى يـيلى                     « ياش توركستان»                                سان 19

 

ايران حكومتينگ قرارى بويونچه شرق ناحيه سى پليس باشليغى طاراپيندان يايراديلان اعلاميه:

«چت اولكه لردن پاسپورتسيز و يا غيرمنتظم پاسپورت بيلن ايران توپراغينا گچن آدملاره دولت مأمورلرى اخطار ادمه ليدير: كه اولار  گيجيگمزدن،  تيز ايران توپراغيندان چيقماليدير. اگر بو امرينگ اجراسينده بيريسى گؤرمزليك اديپ، اونگا قارشيليق گؤركزيلسه، دولت مأمورلرى اول شخصى قايسى توپراقدان ايرانستانغا گيرن بولسا، اول دولته قايتاريپ برمه ليدير.»

 

 

آيده بير چيقار، ادبى علمى سياسى اقتصادى مجموعه دير

ينگـى توركستان        1928- ايلول  ييل 2    صايى3-2(15-14)  

                                توركمن ايلنده

جنيدخان. توركمن ايلينده روس استيلاسينه قارشى مجادله ده 10 سنه دوام ادن جنيد خانينگ، سونگ آيلاردا آلتى يوز سوارى عسگرى بيلن ايرانينگ آستراباد ولاياتينا التجا اتديگـى خبر آلينميشدير.

 

انگليس ژنرالى مالـله سون- ينگ توركمنيستانداقى حاربى حركتى اوچين ادن خرجلارىنينگ فاكتورلارى

(C.H. Ellis: The Transcaspian Episode 1918-1919

  Hutchinson of london 1963   p.119)

 

يرلى باغشيلارينگ فنوگرافيادا يرينه يتيرن آيديملارينگ يازغيسينى دينگله يأن اوقوچيلار. ليكـــبــز مكتبى

Stroytelctovo Sovetskoy Turkmenii  Foto-Albom

Izdanie Üik Turkmenskoy SSR  1931

 

 

 (The National Geographic Magazine june 1932)

 

چ ك نينگ د.يبونى توتان، GPO- نينگ ايلكينجى باشتوتانى فليكس دزرژينسكى. اول 1926- نجى يئلدا اؤليأنچا اؤز وظيفه سينده قالدى.

(و. بووكوسكىنينگ مجموعه سى)

 

 ل. بـريـا

(و. بووكوسكى

نينگ مجموعه سى)

 

استالين- ينگ اؤلوم حكمينى

چيقاران قرارلاريندان بيريسى.

اوندا 6600 آدمينگ آتيليپ

اؤلدوريلمگـى بريليپدير.

(و. بووكوسكىنينگ مجموعه سى)

 

سيبرى دأكـى زحمت لاگرى(اردوگاه كار اجبارى) آنگلاديان ال چيزغيسى

(و. بووكوسكىنينگ مجموعه سى)

 

استالين اؤز گيزلين قوللوغى(NKVD) سىنينگ

باشتوتانى يژوف بيلن 1937

 

حان جونيدينگ توپراغيندان

             (The National Geographic Magazine june 1932)

 

 

وللـه كوف چارى (1938-1902)– ساويت، پارتيا و كامسومول ايشگأرى. 1922- نجى يئلدا كمونيست پارتيانينگ آغضاليغينا قبول اديلدى. اول تجن- ينگ بابابادايخان اوباسيندا دوغوليار. 21-1920– نجى يئللار آراليغيندا قيزيل قشونده قوللوق اديأر. 23- نجى يئلدا كامسومولينگ مديرى بوليار. 29- نجى يئلدا توركمنيستان كمونيست پارتيانينگ سكره تارى بوليار. 1925- نجى يئلدا توركمنيستانينگ ساويت سوسياليست رسپوبليكانينگ مركزى اجرائيه كميته سى نينگ آغضاسى بوليار(توركمن ساويت اينسوكلوپديا).

 چارى وللـه كوف استالين چيليق غانلى تصفيه ده قوربان بوليار.

 

 

توركمنيستاندان ايرانه سيغنان توركمنلرينگ نيرلرده يرلشديريلمگـى باراسيندا خراسان و سيستان حأكمىنينگ مركزه برن راپورتى. اوندا فارسلارى شهرلرده، توركمنلرى بولسا اوبالاردا، كوممت قاويز پادگانىنينگ كنترولينده ساقلانماغى باراسيندا ماصلاحات بريليأر.

(سازمان اسناد ملى ايران- تهران)

 

 

 

تهرانينگ نامارت قازياتلارى بيزينگ ملى سردارلاريميز باراسيندا شولار يالى سامرامالارى چاپ اديأرلر. البته كيمينگ غول/ وحشى ديگينى وجدانلى انسانلار بيليأن بولسالار گرك. مقاله ده حتى بلشويكلرى اؤويليپ: «در اوايل كار هم بلشويكها نميخواستند در جمهوريهاى جديدالتأسيس شدت عمل بكار برند ...»

 

 

توركمنلرينگ قيزيل قشونا آليناغى

Stroytelctovo Sovetskoy Turkmenii  Foto-Albom

Izdanie Üik Turkmenskoy SSR  1931

 

انگليس ژنرالى مالـله سون- ينگ توركمنيستانداقى حاربى حركتى اوچين ادن خرجلارىنينگ فاكتورلارى. آشاقداقيسى اونونگ ياساما گؤرنيشى.

اوستوندأكى يازغى: بريتان حكومتىنينگ بأهبيدى اوچين بو 500 روبلى 6 آى تاس اوندان اؤنگ قايتارجاغيما سؤز بريأرن.

1919- نجى يئلينگ 14- نجى ژانويه آيى.    ژنرال مايور: ماللـه سون

                                                                           بريتان حاربى ميسياسى

C.H. Ellis: The Transcaspian Episode 1918-1919 london 1963   p.119

 

دوشاقدا ويران بولان حاربى اوتلى. تكه توركمنلرى. توركمن حاربـيلارى و زاكاسپى قشون آتريادى.

C.H. Ellis: The Transcaspian Episode 1918-1919

 

 

فونتيكوف- ينگ باشتوتانليغـيـنداقـى توركمنيستان ملى حكومتدأكى حاربى باشتوتانلار اوراز سردار و عوض بايف و بريتانيانينگ آشغاباتداقى خاربى حركتينه قاتناشان افسرلر.

ساغدا اوتوران ديقمه سردار اوغلى پالكونيك اوراز سردار، يانينداقى عوض بايف. آرقاداقيلار ژنرال Beatty و كلنل Alania

(C.H. Ellis: The Transcaspian Episode 1918-1919

 

آشغاباتداقى حكومت ادارالارىنينگ بنالارى

تاريخچى عاليم غايب نفس اوف

توركمن تئاترىنينگ دويبونى توتانلاردان

                                            Aman Gülmämmedov

 

قاراجا برونوف                 حاجى اسماعيلوف

 

شوروىنينگ يوقارى شوراسينا سايلاو گچيريليأر 1937