Üstümizdäki  asırıñ  ortalarında  ılmı  gazuw  deñöwler  netiycesinde  Altay daglarınıñ   Pazarık depesindäki gonomçılıkdan  buwz  örtgüsiniñ  astından  at cesetleri tapıldı.3 müñ yıl mundan ozal yere düynelen ol atlarıñ keçeden örtgüsi bolupdır.Özi  hem  ayrı-ayrı  atlar,  häzirki  türkmen bedöwlerine gatı çalımdaş etyär.  Olar  dik ayak,dik boyun bolupdır.Atlar, öz eyeleri bilen caylanıpdır.Bu hakda  yagnı atlarıñ eyeleri bilen caylanşı barasında biziñ gadımı Gorkut-Ata we beyleki  eposlarmızda  gımmatlı  maglumatlara gabar gelinyär.Şol döwürdäki dünyä garayışlara görä, göyä bu atlar, ol dünyäde öz eyelerine hızmat etmeli eken. Bir batır  serdar  dünyäden ötende, onuñ atlarınıñ guyruklarını kesip, gözlerden gan yaş  akdırılyan  eken.Bu  hakda  barıp 6-nci asırda Oguzlarıñ arasında siyahatda bolan   arap   iylçisi   Ibn-Fadlen   hem   gızıklı  maglumatlar  galdırıpdır.Ol türkmenleriñ  ınançlarına  görä, atlarıñ öz eyeleri bilen caylanşi hakında şeyle düşünce bar: merhum öz atına münüp,asmana uçup gityärmiş.

Türkmenleriñ  dik  boyun,dik  ayak,  yındam atlarına "Han" urugundan bolan Hıtay hakanları  hem  aşık bolupdırlar. Olar, türkmen atlarını "Cennet bedöwleri" diyip sıpatlandırıpdırlar.Hıtay  hanı  öz  leşkeri  üçin  bu  atlardan edinmegi maksat edinipdir.Ol pul barını döküp-m, hatta hiyle-aldaw yolı bilen-m şeyle atlarıñ öz at-hanasında  bolmagını yüregine düwüpdir.Ol, at bermeklerini sorap, türkmenlere iylçi  yollapdır, gelnen ılalaşiga görä türkmen hanı yılda 30 sanı at Çın-maçına bermeli bolupdır.

Biziñ  belli  eposlarımızıñ  birisi  hem  Göroglı dessanıdır.Onda ganatlı atlar, deñiz gulanı, esasanam Gıyr at barasında söhbet edilyär.Gıyr at öz akılı-payxası bilen  mıdama  Görogla  yoldaş-şırdaş bolup,oni howupdan-hatardan gorapdır. Hatta dessanıñ bir şahası yagnı "Gıyr at ogurlanşı" şahası oña bagışlanıpdır. 8-nci  asırda  Bagdad  Halıpatınıñ  goşunında türkmen bedöwleri mınasıp orna eye bolupdır.Türkmen  bedöwi  dünyä  atçılıgınıñ  gözbaşı  diyip,  belli  Inglis  At şınaslar B.Lauffer we P.Yate cay yerinde nıgtapdırlar.Oların ayıtmaklarına görä, hatta  Inglis  patışalık  urugunıñ  toxum atları hem türkmen bedöwlerinden emele gelen eken.

18-nci  asırda  Nedir  şa,  Hindistana yörüş etmek üçin has çidamlı atlara mätäç bolupdır.  Seyisleriñ  beren maslahatına  görä,  ol  arap  atları bilen türkmen bedöwlerini garışdırıp,"Çınaran" diyen toxmı emele getiryär.Bu atlar örän yüwrük hem uzalçıl bolupdır.

18-nci  asırıñ  2-nci  yarımında Gacar şazadası bolan Horasan häkimi Abbas mürze Saragıt  galasını zabt etmek niyeti bilen eden yörüşünde, yüzlerçe türkmen atını ele salandıgını hoş-hallık bilen Tehrana yazyar.

20-nci  asırıñ  başlarında türkmen atlarınıñ ıkbalları edil öz eyeleri yalı örän yowua  bolupdır.Laçın,  Nar-agız, Gıyr-dääli, Ak-bilek we Mele-guş yalı bedöwler orsdır inglis offiserleriñ anñı añkardıpdır.

1914-nci  yılda-  1-ncicahan söweşi yıllarında- orsyet patışası türkmenlerden at hem-de  yigit  bermegini  talap  etyär.  Türkmenler oña garşı bolup, aç-açan baş göteryärler,   onda-da   yüzlerçe   at  söweş  meydanlarına  sürülyär,  şeyle-de

Aşgabat-Moskova arasında"dostlık" nışanı hökmünde at yörüşini geçiryärler. 2-nci cahan  söweşünde Marıda yörüte atçılık birgadası döredilip, on-yüzlerçe at söweş meydanlarına sürülyär. olar öz eyeleri yalı watana dolanıp gelmeyärler.

1950,1960-nci  yıllardan soñ Türkmenistanda et planı dolmadık mahalında ne gözel atları  öldürüp,  etlerini  başga respublikalara iyberyärler. "At eti, atam eti" diyen   türkmene   şular  cinayat  etdirdiler.  Yatan  yeri  yagtı  bolan  Kerim Gurbannepes bu hakda şeyle canıgıpdır:

     At planını öwrüp et planına,

     Bedöwleri ete tapşıran nadan,

     Indi, ne-ha at hananıñ yanında,

     Ne-de öz postunda görner nadan.

     Bedöwleriñ ete berilşi hakda,

     Obalarıñ biyrinde bolan yıgnakda,

     Segsen bäş yaşında, ilkinci gezek,

     Tribuna çıkanmış Gulmırat akga.
 
 

     ªonda şeydiyipdir Gulmırat ata:

     Kim-kim yene-de kast etse ata,

     Olarıñ özlerini tapşırıs ete

     Elbetde, azacık geçse-de öte,

     Örän hak aydıpdır Gulmıtat ata.
 
 

     Bedöw entek-entek çar paya galıp

     Gider, asırlarıñ çuñlugına gider.

     Dünyä gözellerini añk etse biyli,

     Mert bakışı, mert ärleri añk eder.
 
 

     Dünyäde hiyç haywan deñeşip bilmez

     Onuñ akılı hem edebi bilen

     Dünyäñ mallarından bir döwlet düzseñ

     Prezidenti türkmen bedöwı bolar.
 

Iydeşimiz Orazmırat gurt "Türkmen sesi" gazetiñ 1992-nci yılıñ 4-nci sanında adı belli "Mele guş" at barada şeyle gürrüñ beripdir:

"  takmıynan  20  yıl  töweregi mundan ozal türkmeniñ Mele guş diyen belli atını Sovyet  hökümeti tarapından Inglis patışasına sowgat berilendigini, şol atı alıp giden  seyisiñ  "galan  ömrümde  başga yurde at alıp gitmen" diyip şert edendigi gulagıma  degdi.  Seyisiñ  beyle  kesgiytli  netiycä  geleniniñ  sebäbi  nämedir oydyärsiñiz ?

Mele  guş  canawar seyis bilen boyur-boyur aglap hoşlaşıpdır, şu goşgı-rowayatıñ döremegine  sebäp  bolan  hem  şol seyisiñ, şol bedöwüñ, şol porsatdakı gözgıynı kamatı boldı...
 

     Biz senden razi, biz senden hoşhal,

     Men iylime gityän hoş gal,

     Diyenimde seniñ gözleriñ garap,

     Gözlem dumanlandı, göwräm sandırap.
 
 

     Hasratıñ kölgesi düşen gözleriñ,

     Uzakdakı türkmen iylin soradı,

     Öz iylinden ayra düşen yüregiñi,

     Ayralıgıñ acı yeli daradı.
 
 

     Gözleñ Baba-Arabıñ çayrın küysedi,

     Gözleñ Aşgabadıñ bayrıñ küysedi,

     Gözleñ diydi

     Häzir türkmen asmanı

     Gümbürdäp üştümden çabga guysadı.
 
 

     Gara-gumdan ösyän gızgın şemala,

     Kükrek gerip alıslara çapsadım,

     Arıp gelip, mañlayımı sıypayan

     Goca seyisiñ yılı mährin tapsadım.
 
 

     Ol seyis yok,

     Yok yüregim Gara-gum

     Men yüreksiz yaşamalı bu yerde.

     Meñ yüregim gısyar diyip hayışım

     At iybermäñ mümkiynbolsa, eger-de.

     Şu sözleri okadım-da gözleriñden

     Sıypadım mañlayıñı hem egdim başım.

     Ellem seniñ göz yaşıñı süpüryär,

     Dillem diyär: Hoş-gal Mele guş.
 
 

Türkmen  bedöwniñ  ıkbalı  hemme  yerde  bir  meñzeş  bolmandır.  Eyran patışası Mämetreza  Şanıñ  hökmi  bilen  1960-nci  yılda Pakistandan getirlen atlar bilen türkmen  bedöwniñ  toxumı  garışdırıldı.  Her-nuçikde  bolsa  Eyran  türkmenleri başardıklarından   öz   bedöwleriniñ   toxum  arassalıgını  saklamaga  sıynanşıp gelyärler.

Eyranıñ  Kümmet-gabus,  Bender-türkmen  we  Ak-gala  şäherlerinde  bahar we güyz pasıllarında  at  yarışları  geçirilyär.  Öñler  Türkme  sährada  yılkı sürileri sonarlıklarda  erkana  agıp-dönyärdiler.  Hazar  deñziniñ  yakasından,  Kümmediñ demirgazıgına  we  ol  yerden  Halat-nebiyniñ  daglarına çenli ençeme yılkı süri bolardı.  Arman,  indi  ol  süriler  yok.  Dag kemerlerinde önüp-ösen altı aylık tayları süytden kesip, dura-bara keçe, yapınca, eyer we uyan bilen öwrenişdirip, münüş öwredip, bir yaşanda yarışa goşyarlar.

1991-nci  yılıñ  2-nci  July  ayı sagat 19.45 de Swedeniñ merkezi televizyonınıñ 1-nci  kanalında  "Dünyäniñ  iñ  gımmat  atları" adlı gepleşik berildi. gepleşik Gürcüstanıñ  paytagtı  Tiblisiñ  golayındakı atçılık meydanından tayyarlanıpdır.

Üyşen  märekäniñ  bir  yanında  atları  satuwa  hödürleyänler  duran bolsa, ayrı tarapda  elleri  vidio  kameralı  daşarı  yurtli  södügärler görünyärdi. Atlarıñ barısı  diyen yalı türkmen atlardı, sebäp dikter iyzını üzmän "Ahak-take" sözüni gaytalayardı.  Bir  atı  35 müñ US dollara, yene biyrini 40 müñ, Almaz diyen atı bolsa 238 müñ dollara satın aldılar.

Türkmeniñ  baylıgınıñ  dargap  gitmedik  yeri  barmı  näme? bu-da biyrisidir-de.

Türkmenistan  öz milli garaşsızlıgına gowşandan soñ at hödürlenmeginiñ öñi alnar diyärdik  welin,  tersine  atlar  dört  yana  sowgat  berlip başlandı. Hatta ata nähiylli  münülyänni  bilmeyän  Refsancalara  hem  türkmen  atı  sowgat berildi.

Elbette türkmeniñ parasatlı we hüşgär canawarı bir bada öz arkasına münen adamıñ kimdigini saygarıp, onı baş-aşak göyberdi.

Islamı  hökümetiñ  baştutanı  hakıykatdanam  türkmen  milletine we onuñ ganatına hormat  goyyan  bolsa  Amerikadan,  Angeyadan Kanadadan satın alınan atlar bilen türkmen  atını garışdırıp, türkmen bedöwniñ toxmunı yok etmäge sıynanışmazdı. Bu barada  Tehranda  çap bolyan "Keyhan värzeşi" jurnalınıñ 1992-nci yılınıñ 12-nci Mayında  dolı  habar  yerleşdirlipdir.  Şeyle-de Tehran gazetları 1993-nci yılıñ 26-nci   January   ayında   Kümmetde   bir  atçılık  yardam  söyer  cemgiyetiniñ döredilenden  habar  beryär.  Cemgiyet  öz  esası  maksadını toxum atlarıñ gorap saklanmagını öñe sürüpdir, emma birnäçe ay geçip, geçmänkä cemgiyet 94-nci yılıñ Oktoberinde   türkmen   atlarıñ   köpçülikleyin  satuwa  goyulyandıgından  habar beripdir.

Ähli gısışlara garamazdan häzir bugüne çenli Eyran türkmenleriniñ yaz we güyz at yarışları,  Owganıstanlı  türkmenleriñ "Gök-böri" oyunları bar güyci bilen dowam edip gelyär.

At  süññi  halal canawardır. Onuñ görkäne keşbi, gayratı, payhası we wepadarlıgı barasında yazsañ yazıp oturmalı.

1995.3.20