Ak-Muhammed Velsapar

EGRİ GΙLΙÇ

Gısga roman

1990

 

MAZMUNΙ

 

 

1.Ussa Haytı………………………………………………………..2

                      Umıdıñ umıdı (İçki bölüm)…………………………5

                      Övezdurdınıñ gürrüñiniñ dovamı (İçki bölüm)……..9

2. Gaytarma Mive ve Hommat dogan……………………………..12

3. Kapırgala………………………………………………………...18

4. Sertibiñ eşegi…………………………………………………….22

5. Gaytarcınıñ öñüsırasındakı giyevçilik…………………………...26

6. Sungatıñ güyci…………………………………………………...33

7. Dil davası………………………………………………………...48

8. Halk emi…………………………………………………………57

                      Murtlı gürrüñ (İçki bölüm)…………………………..64

9. Egri gılıç…………………………………………………………69

 

EGPİ GΙLΙÇ

Men ki türkmen içre gezdim, hiç musulman görmedim...      

                                                                                       Seyid Nesimi, XV1 asır

 

1. USSA HAYTΙ

 

  Övezdurdınıñ eli çıkdı. Goşarından. Ol tebibiñ üstüne eñdi. Goñşı oba. Eşekli.

  - Vah, vah... - diyip, ol Ussa Haytınıñ gaşında otırka covranıp gürrüñ berdi - edil beydäerem öytmedim. Beytcegini bilenimde, men ömür müncekmi ol eyesizi! Eyäñ gurasın! ”Mal eyesine çekmese, şumluk” diyleni-dä, vah! Dilecek däldim-le, öz dilimden boldı. Emgegimiñ üstündencik bardım oturıberdim-dä gündüziñ günortanı...

  Ussa Haytı garşısında oturanıñ ıncamakdan yaña gızaran at yüzüne, galagop gövresine gabak astından giñ gövrümli göz ayladı. Şonda tebibiñ pıçagıñ arkası yalı inçemik yüzi nägilelikdenmi-nämemi öñküsinden-de beter süyrelen yalı boldı: ”Bolup oturışın-a seretsen-e munuñ... Erkegem diycekdir özüne! Goşardır-da, diymäyin diysem, tirsekden tutakga bir dartarsıñ  velinim, şarka yerine barar, vessalam, gep tamam! Bolsa-da, erkegiñ ecizi eciz bolyar-ov! Yene ayal-ebtat dilini dişläp, derdine em etdirip gidyär, bendeler sesini çıkarman. Ya utanç şoları çıdamlı edyän?

  Ussa Haytı çıkıgı yerine salansoñ yapmaga gerek bolcak melhemini kiçicek tabakda mäcum edip oturışına, mundan eyläk dımmagıñ ugrunı tapman, abat eli bilen dertli goşarını çagacıgı ”allalan” yalı edip oturan hassa habar gatdı.

  - Şu münüp gelen eşegiñizmi?

  Övezdurdınıñ derdiniñ üstüne dert goşuldı.

  - Yok-la, vah, bu bormı?! Bu canavar adam yıkası yok-la! İyeni haram bolmuş, Sertibiñ eşegi-le!

  Ussa hassanıñ gövni üçin:

 - Hüm-mm... - etdi.

 - Elcagazımı yöne şarka çıkardıdacık oturıberdi-dä, covrandıraydı. Adam pahır barmalı-da özi emgeginiñ üstünden yaradan ecaza etse. Almayınam diydim-le, ol haram ölmüşi. Häy, bolcagı-da özi, yogsam, gövnemän berendenem-ä, gitdi-le gövnüme çiglik, diydimem-le...

  Ussa Haytı melhemini garıp oturışına, öz yanından içini gepletdi: ”Be-ey, beyle agırakmıkan muñ teni? Adamıñ adamdan tapavudı kän, birentegi gatı çıdamsız bolyar, niresine tiken batsa, canı şol yerde. - garşısında oturanıñ bolşunı kimdir biri bilen deñeşdiresi gelip, tebip oyurgandı. Orazbibi yadına düşdi. - Onuñam edil şunuñkı yalı goşarı çıkıp gelipdi, gövnüne bolmasa, olam Sertibiñ eşegini agzan yalıdı. Yöne ol hiç zadı açık pışgırmadı, ”Bu bir geçegçi emgek-dä...” diyip, goşarını saldırdı-da, soñ gaydıp ızına kövlenmedi. Melhem bilen mıdar edendir-dä. Emgeginiñ sebäbinem ol, bir görseñ-ä, aydan yalı, bir görseñem, aytmadık yalı. Aytdı diyip hasap etseñ, onda sebäbi eşek bolmalı. Yöne onuñ dogrusından gelmedigini Ussa añdı. Ol bütin ömri adam bakyar, goyun bakanok. Obada tebipçilik etmek, adam bakmak dälmi näme? - Onuñ ünsi yene-de garşısındakı Övezdurdı-da cemlendi. - Munuñ bolup oturışın-ay, beydeni bilen ya meniñ muña ilden artık yüregim avar öydyärmikän? Avar, yöne maña beydip ezyet bermegiñ nämä geregi bar? Tebibem adam ahırın, her geleniñ derdini yüregine çekip otursa, onda onuñ ömri näçe güne çeker? Bäş günde, burlup, amanadını tabşıraymazmı? Yeri, onsoñ indiki gezek eşekden yıkılañızda, derdiñize kim em etcek diysen-e?! Kim siziñ goşarıñızı yerine salsın?! Ya barıp, dogtora yalbarcakmı? Bu bolşuñız bilen yıkılman-sürşmän oñmacagıñızam-a hak! Onsoñ çıdamlırak bolanıñ govı dälmidir eysem? Bähbitlisi şol dälmidir?

  Onsoñ Ussa melhem tayın bolyança başga-da bir edere iş tapman, bähbit hakında öz yanından pelsepe övürdi: ”Bähbit diymek gatı täsin zat, onuñ yolı-yodasam inçe, öz bähbidini bilyän adamıñ ediberşem başgaça. Kişiñ gövnüne degmekden-ä Hudayıñ özi saklasın! Sebäbi kesekiniñ gövnüni yıkan günüñ öz bähbidiñem serpmeden gaytdıgını biläy. -  Ussa ätiyaçdan bir dem öz bövrüne diñ saldı, şol bada-da ol öz nebisceñlik damarınıñ tirsildäp urup durandıgını duydı. Dogrusı, bu gılıgını onuñ özem halamazdı, şol sebäpdenem ömürboyı öz-özi bilen dikleşer yörerdi, öz içini özi yakıp, gelyän hassalardan almalı aklıgınıñ hergiz bilgeşli gılla yarını alardı. Şonda ol edil köne duşmanını yeñip, basıp bilmez yagısını basan yalı, heziller edinerdi, öz nebsine: ”Nädäydiñkäñ sencagaz, şu gezeg-ä cürüñi dikendirin!” diyip, heşelle kakardı. Onuñka derdine em etdirmäge gelyänleriñ köpüsem çöñürliler bolansoñ, Ussanıñkı ugrunadı, olar tebibiñ bu huday halar işine yardamlık diyip, ellerinde gelenini edyärdiler, onuñ nebsiniñ merkini berişyärdiler, artık zat eçilenokdılar. Bermeli aklıgıñ yarını berseler - telpegiñi göge zıñaymalıdı. Ussa-da olarıñ bereniniñ yarını ızına gaytaryardı velin, onsoñ onuñ gara nebsi biline urlan gara gayçak yılan yalı, asıl başını gara yerden galdırıp bilmezdi, bulanar yatardı. - Häy, pedernälet! - diyip, onsoñ ol öz nebsine edil şu vagtkısı yalı käyinerdi. - Çöñürlileñ canı sag bolsa, o diydigim, otüki, yaraman gelyän şolar bolsa, onda seniñ hakıñdan çıkcagım çındır. Köremäncik geçäyseñ näderkäñ sencagaz! - Ol hık-çok edip oturan Övezdurdınıñ yüzüne seredip, gövnühoş yılgıranını duyman galdı. - Häzir, ınha, bu-da maña nebsimi agızdırıklamaga ep-esli kömek eder... - hassanıñ halımsırap oturışına seredip, Ussa onuñ goşarı yerine baran badına, gatı tiz özüne gelcegini, soñundanam agır dertli adam bolan bolup, cübüsinden kirli bäşligi zordan sandıraklap çıkarcagını yatlap, öñünden heziller edindi. Dogrusını aytsañ, bu hassalar höküvmediñ dogtorhanasına barmalı adamlar. Onuñ para-peşgeşinden gaçıb-a bu yere, Ussanıñ yanına gelyärler, bu tayda-da  artık çıkdaycı etmecek bolup, dertlerine dert goşulyar, halıs gayra üzülyärler. Derdi sähelçecik yeñläni-de derrev gözden gayıp bolyar, ızına dagı kövlenäyse nädersiñ zaññarlar! Özem bendäñ çagaları, ”ırım-ırım, yom-yom” sähelçecik em edip bilseñ, yüzleriniñ ugruna sagalıp, dükürdeşip gidyärler. Şuları dagın becerip bilmedik dogtorları yaman namart görmel-ov! İyeni kepekdir şolañ dagın...

  Ol arakı Orazbibiniñ bolşunı yatladı: bendäñ çagası, eçilen gızıl onlugından tebibiñ deñ yarısını ızına gaytarıp berenini görende, tas oturan yerinde essi ayılıpdı, alkış barını yagdırdı. Ussa yene yılgırdı: şoña-ha yagdıran alkışam bir süri köşekli düyä degyändir!

  Orazbibili meselede öz gövnünde dörän gümanıñ yerliksiz däldigini ol bu vakadan birnäçe gün geçensoñ, Çöñürden Umıt diyen bir yaş yigit ödüni tutup, öz yanına gelende bildi...
UMΙDΙÑ BEREN GΙRRΙÑİ

      (İçki bölüm)

 

  - Men yañı yigrimi iki yaşımda, yöne biz otuz yıl bäri Orazbibi dayzamlar bilen goñşı. Onı siz meniñ ”Orazbibi dayzam” diyip oturanımdanam biläymeli, sebäbi edi yadam bolsa, olar bize garındaş yalı bolup giden. Olar, tüveleme, gol dolı maşgala, agzıbir, iyenleri ayrı gidenok. Ol öyde ayrı zat iymek mümkinem däl, töverek daşıñ göz. Hasap et, näçe cübüt: Orazbibi dayzam bilen adamsı Paùagulı dayım, sekiz başam çagaları bar. öyli-işikli edenlerinden öññe. Ulı ogulları Tarhan bäş çagası, gelni bilen, ondan kiçisi Kakamırat dört çagası bilen, yapı yalam gelni bar. Üçünci gelinlerem önelgesiz däl. Geçen yazda-ha gelnalıcılap getirdiler, ilkiceleriniñ adam eyyäm, tüveleme, Garyagdı... Yöne hova yagdayı bilen baglıdır-a öydemok. Yedi aylık. Bärde iymit boldur öytdümikän diyyärin. Ecesini tanamaga-da vagt yitirmän, çagacık dört ayda süyşeneklemäni, bäş ayda emedeklemäni, altı ayda özüni saçagıñ başına atmanı, yedi ayda suvlı bedrä yetmäni övrendi. Başını çaracak bolup, gara kösem. Aslında meñ aytcak zadım bu däl, Orazbibi dayzam barada: öyüñ hocayını şol diycek bolyarın. Agır hocalıgı yeke özi aylayar. Paùagulı dayımıñkı - eklenç getirmek. Goyun yalı yuvaş adam, henize çenli çagasına-da ”hayt!” diyenini gören yok. Gümlam bolup işe gider, bir yerlerde ”tehnika saklayar” diyyärler, nädip saklayanını Alla bilyär. Men ol gatı yuvaş diycek bolyan, adam eymener öydemok ondan, höküvmediñ tehnikasınıñ nämüçin düv-dagınçılıga düşendigini güman edyändigimi aytcak bolyan. İşden gelen vagtam gap dulda mampaza bilen çay içip gışarıp yatandır, başga güymence gözlemesi bolmaz. Paùagulı dayımıñ Orazbibi dayzama-da ”hayt!” diyenini gören yok, tehnikasındanam ey göryär onı. Şol öyde Orazbibi dayzamıñ edeni - edeni, goyanı - goyanı. Emma velin, ana, Paùagulı dayım arada Orazbibi dayzamıñ elini dövdi oturıberdi. Dövenok-da, gaharına goşarını çıkardı. Çıkaranok-da, Orazbibi dayzam gahar bilen elini aylanda, vagtında öñünden sovulmandır. Orazbibi dayzamıñ eli Paùagulı dayımıñ eline bat bilen degip, şarka goşarı çıkdı. Erkek adamıñ eli-dä... Orazbibi dayzamam bir emgege yakın bende, yogsam adamıña eliñi salgamak nämäñe gerek diysene? Azapkeş bolsañ, çäre yok-da... Paùagulı dayımam beyle bolayar öyden däldir, yogsam bolmanda, ömür beyder öydyäñizmi? Emma Orazbibi dayzamıñ elini şeytdi-de, ardurca çıkardı oturıberdi. İl geñ galdı. ”Paùagulınıñ cübüsinde gatı zat bar ekeni, Orazbibi elini aylanda, şoña degipdir. Gahar - kapır-da!” diyişdiler. Olar Orazbibi dayzamıñ boyunıñ Paùagulı dayımdan iki esse dagın kelteliginden çen tutup, şeyle diyyärler. Yöne men olarıñka ”hä” diyip bilcek däl. Çünki Paùagulı dayım hiç haçan Orazbibi dayzama o zeyilli yamanlık etmez, yersiz-ere cübüsine gatı zat salıp gezmez, ayalınıñ boyunıñ ölçegini ol bu gün görmeli däl, tüveleme, on bir çagaları bar. Birek-biregiñ boyuna-inine gatı belet bolmasañ, gazanıp bolcak neticemidir bu? Ana, men yene gazediñ diline gitdim... İşleyäniñ şol ugur bolsa, diymäyin diysem, şunça nemetmecek bolsañam, hiç bolanok, nemedeniñi duyman galayyañ. ”Diymäyin diysem” diyip, käyincimem Paùagulı dayımıñka meñzäberdi, onuñam ulı käyinci: ”erçekendir”. Oglı-gızı yok, ”erçeken!” diyer.

  Bu gezek ödümden tutmazından üç gün öñ Orazbibi dayzamlara Kakamıradı sorap bardım. İlki: ”yok” diyseler, daşardan gaydıbercegem boldum velin, içki caydan Paùagulı dayım daşarık boynunı uzatdı, aynadan. Egni yalañtar maykalı bolansoñ, tutuş gövresini çıkarıp bilmän ekeni. ”Gel, otur, bir käse gök çay bereyin!” diydi. ”Bor” diyip, gapa yöräberdim velinim: ”Añrıñdakı kir yüpe serilgi kitilimem alıp gir, guran bolsa, beydip yarım-yalañaç oturmayın!” diydi. Menem alıp girdim. Paùagulı dayımıñ ol kitiline ilem belet, menem. Onı öz gorayan tehnikasıça, Orazbibi dayzamça göryänligindenem habarlı, öy arasında öy yok. Men bar - Paùagulı dayımıñ şol kitilem egninde bar. Ol şol kitili bilen stalin papagınam gaşını ıkcamlap başına geyer velin, hancak ugraysın, tapavudı yok, gören adam: ”Arman, boyı zöverrik, yüzi tegelek, gözem gıykmak, yogsam biziñ şu Paùagulımız edil-ayt, valla, Staliniñ öz-ayt!” diyşerler. Hamana, Staliniñ hakıkı yüzüni görüp gelen yalı! Olam ol velin, Paùagulı dayım yetgincek oglanka gice ”bukuldım” oynap yörkäler biriniñ kümesinden yıkılanda, sag elini bileginden dövdürip, olam soñ gışık bitipdir, yogsam bolmanda, gözüniñ gıykmaklıgı, yüzüniñ tegelek ya boyunıñ zöverrikligi hiç-le, kitili bilen papagınıñ canı sag bolsa, Staline-de, Varaşile-de meñzemän durcak däl. Ana, onsoñ oturdık, çay içdik, gümür-yamır etdik. Paùagulı dayım mampazanıñ gıtlıgınıñ çıkanlıgından zeyrendi. Bu gezek ol hut Gulanla gidip, mampazanı şol yerden almalı bolupdır: ”Özüm üçinem gitmän durcak däldim velinim, Orazbibi dayzañam: ”Gulanla düşen bolsa yatandır, gör-de geläy, Paùagulı, bolmasa!” diyensoñ, gövünceñ boldum. İş gezegimi tabşırdım-da, añrık yöräberdim. Oñat-mazalı bar ekeni, gapırcaklı bolansoñ, mazalı hemişekileri yalı garınca-beylekem yanaşmandır, düşenine-de barı-yogı iki yıl boldı diydi, yatan ekeni, barsam. Yogsam, magazinçiñ özem az-maz heder etmänem durmadı: ”öññülki” diyip velinim... iç çay!”

  Men ödüm sebäpli kän acı çay içip bilmämsoñ, mampaza bilenem kän ugrum bolmadı. Agzıma atanımam, birki sagatdan soñ, öye gelyäkäm yolda püfläp goyberdim, yogsam Orazbibi dayzamlardan adam almadık yılaşan mampazañ ala-böle meni tükgerdäymecegi belli, oña aklım çatyar, hayvan däl, çöregi agzımdan iyyän...

  Ussa Haytı gep bu yere gelende, Umıdıñ gürrüñini böldi.

  - Hayvan-hayvan diyip, mal-garanı kemsitmeli däl, olaññam üşügi özüne yetik. Hayvan diyceksiñ velin, her haysınıñ özüne yetesi edebem bardır, gılık-häsiyetem, adama meñzeş yeri gatı kändir. Bir tapavudı, yaradanıñ özi olara: ”hayvan bolup geziñ!” diyipdir-dä, ana, şol! Başga olañ gözçıkgınç kemçiligi yok: olaram biz yalı yatyar-turyar, iyyär-içyär, çagasına hamrak, bir şol ikatyok bolaymasa, içinde kän bir çagasını siltey tutyanı yokdur: eşek kürresini yalap yatandır, sıgır gölesini, goyun guzusını. Onsoñ, bu tayda olara gövnüetmezçilik etmegiñ geregi yok. Dogrı, olarıñ içinde gazet okap bilyäni ya-da hat yazıp bilyäni yok, onıña ”hä” diyeyin, yöne biziñem bu adamlarımızıñ gazet okap, alıp baryan galasını men-ä entek göremok. Okayarlar, okan yerlerinde-de galyar. Hanı oñ beylesi? Aç bolsa, açlıgına gezip yörler, dok bolsalaram - doklugına. Däl bolsa, ayt!

  - Däl! - diyip, Umıdam ödüni tutup, yeke dızına galdı. - Däl! Men onı aydıp bilcek. Biz okayas, övrenyäs, diymek, onuñ bir günden-bir gün hökman nepi deger. Hayvanlar okap bilenok, şoñ üçinem olarıñ tarıhı perspektivası yok!

  Ussa Haytı yat sözi eşidip, ıkcamlandı. Yat söze yat söz bilen cogap beresi geldi, şeyle-de etdi.

  - Ay, biziñ klimatımızda, han ogul, oñ ullakan bir tapavudı yok!

  Edil çak edişi yalı, garaşılmadık urgını alan Umıt ödüni tutup, halka aşak çökdi.

  - Munıñız cedelli mesele, Ussa aga...

  - Bolsa bolar... - diyip, tebip duyarlıklı gumanistik äheñde yılgırdı.

  Ussa Haytınıñ dogtorçılıkda okanını, şonuñ üçinem käbir alınma sözlerden hem terminlerden habarlıdıgını Umıt näbilsin? Ol asla Ussa Haytınıñ dogtorçılıkda okap, barı övrenen zadınıñ yek-tük sözdügini, orsça yazılgı bolansoñ, berlen kitaplardan iki-üç yılıñ içinde manı alıp yetişmändigini, şonuñ üçinem okuvı gutarıp gelensoñ, oba arasında: ”pılanıñ oglı boş çıkıpdır” diyen gürrüñe galmacak bolup, gelşine garrı enesiniñ gaşında çök düşüp, tebipçiligi övrenendigini nireden bilsin? Elbetde, soranlıgında, Ussa Haytı türkmen oglanlarınıñ birenteginiñ ol okuvı gutarıp, arak-çilim satıp yörendigini, yene birenteginiñem birnäçe yıl okuva gatnap, orsça sögünçden añırda övrenen zadınıñ - yaraman gelene kütek iññe sancıp, avundırıp goybermekdigini aydıp bererdi. Emma Umıt onı soramadı, Ussa-da aytmadı. Ussa asla munı ile yayıp yören adamam däldi. Ol bu derecesine dili bilen däl-de, eli bilen yetipdi, eli usullıdı. Bu vagtam Umıdıñ badınıñ mazalıca gaçandıgını görse-de, onuñ üstüne artıkmaç hücüm edip oturman, Ussa öz borcı bilen gümra boldı.

  - Hanı, bärik süyş! Şu tayı agıryamı?

  - Havva...

  - Bu tayıñ nädyär?

  - Agıryar...

  - Ιnha, bu tayıñ?

  - O tayam şeyle.

  - Sag egniñe agırı beryämi?

  - Vah, beryä-le!

  - Bor. Sokay köyneññi egniñe. Gelipsiñ, tañ edipsiñ, bilyänce emimi edeyin. Yöne beydip, meñ üstümi atalap durmañ, men dövük-encik beceryän, adamıñ iç goşı bilen işim yok, ınha, işallasa, eliñ ya ayagıñ çıkar velin, geläy göni, eñ bärik, o hızmatıñdan gaçan däl. Yöne ”ödüm” diyip, indi meniñ yanıma gelme, dogtora bar, iç olañ beren dermanını, gutular gidersiñ, çöpüñ uzakdan berlen bolsa, hiç zadam bolmaz.

  - Dogtordan peyda tapman gelyär-dä il-bende Siziñ (Umıt ”Siziñ” sözüni gazetde vezipeli adamlara gös-göni yüzlenilende yazılışı yalı, hıyalında baş harp bilen göz öñne getirdi!) yanıñıza. Yönekinden gelcekmi nä? Goymasa nä, azar berip öt?

  - Ödüñ barlıgı nämä degmeyär, azarına çıda... Bu tövereklerden ”ödüm” diyip gelyän yeke sen, galanlarıñkı kileñ dövük-encik. Yöne senem yaglı-yüzlüni azrak iy, derdiñi beterledersiñ.

  Umıdıñ sesi diyseñ tukat çıkdı.

  - İyemok. Onı biziñ obamızda iyyän bardıram öydemok, belki goñşı obalarda bardır...

  Ussa Haytı hassa gabak astından duygudaş garap, onuñ sag bövrüne melhem goyup, goltugınıñ aşagı bilen mäkäm saradı.

  - Yaglık aşak süyşüp gitmesin, esevan etgin. Bir gice-gündiz dagın saklap biläyseñ, onda birneme nepi degäyse gerek, azarını govşadar. - Ol gepine dıngı berip, tabşırıkdan soraga geçdi: - Be, onda diyyän-ä, eşekden yıkılmandır-ov, arakı goşarını çıkarıp gelen heley?

  Umıt hık-çok etdi, goltugınıñ aşagından sandız yalı saralan yaglık oña dem almaga päsgel berdi.

  - Orazbibi dayzammı? - Ol hıkgıldadı.

  - Havva.

  - Eşek näme işlesin? yigrimi yıldan bäri eşege ayagını atıp bir gördümikä ol? Oglankagam yapdan eşekli suv getircek bolanda, gañña meni mündürip, özi yanımdan gapdallap giderdi, şol vagtlaram, tüveleme, eti-ganı yerindedi.

  - Näbileyin, añırdan gelen ”eşekden yıkıldım” diyip gelyär, bil-dä bilebilseñ: haysınıñkı dogrı, haysınıñkı nädogrı? Özem siziñ obañızdan gelyänler galaba Sertip diyen biriniñ eşegini yamanlayarlar. Ol eşek men-ä siziñ obañızda abat goşar goycak däl öydyän, ne bela boldı ol: acdarhamı ya yuvhamı?
ÖVEZDURDΙNΙÑ GÜRRÜÑİNİÑ DOVAMΙ

     (İçki bölüm)

 

  - Ana, yañkı eşek zıñmazmı yokarık yatan tanapı görüp! Gaytmazmıñ şol yokardan kelemenläp: ”ya suv, ya saman!” diyip, iyeni haram bolmuş diysäni!

  - Kime diyyäñ? - Ussa Haytı melhemi boldum edip ayñaldı, içinden pikir övrüp oturmasını bes edip, garşısındakını dikanladı: - Yañkını kime diydiñ-ä?

  - Haysını? - Övezdurdı Ussanıñ soragına düşünmän: ”häli bolar bu melhemi, şindi bolar?” diyip, irikgä bolup oturan yerinden bir hova añaldı.

  - ”İyeni haram bolmuş” diyip, kime diydiñ? 

  - Eşege-le... İyeni haram bolmuş, zıñdı diyyän, yolda yatan tanapı görüp. Gaytmazmıñ üstünden: ”ya suv, ya saman!” diyip. İne-dä, emgegiñ üstünden barcak bolsañ, bolyanı. Gızgını bilen eñeyin diydim siziñ yanıñıza. /Elbetde, garıp dayhan maşgalasından gelip çıkanı üçin Övezdurdınıñ ”siz” sözüni hiç haçan ulı harp bilen yazmacagını ya-da aytmacagını özüñiz bilmeli!/ Dogtora barsañ-a ”reññil” diycek, beyleki diycek, günüñi gök esgä düvcek. Onınça, kim bilyär, çıkıgıñ yerine et-suv yıgnancakm-u, yene bir zat etcekmi, her kim yöne dogtordan yaravsızlık kagızını alyandır-da, siziñ yanıñıza eñäyyändir!

  Ussa Haytı melhemli camını häzir edip, Övezdurdınıñ çıkan goşarını eline aldı, sıpalap-sermeledi. Onuñ ünsüni goşarından bölmek üçin gürrüñiñ badını yatırmacak boldı.

  - Şon-a oñarmanam durañzok, ”Gelen - dövlet!” diylipdir.

  - Elbetde... - diyse-de, Övezdurdınıñ sesi bu gezek gatı govşak çıkdı. Canınıñ goşarına gelendigini, sähelçe çemini tapsa, bu vagt elini garsa ızına çekip almaga tayın bolup oturışındanam bilse bolcakdı.

  - Be, zıñdı diysen-e, eşek...

  - Zıñdı... Ussa... aga-a...

  - Tanapmıdı özi yerde yatan? - Ussa Haytı barmaklarını Övezdurdınıñ egrelip duran goşarınıñ üstünden dutarıñ perdesini sanayan yalı edip, iki baka gezdirdi. - Yılan däldigini gördüñmi özüñ govuca? Yılan-pılanam yataygıçdır tomsuñ güni ir ertir-giç agşam gumak yolda?..

  - Vah, yılan däl-le, yüp-le... özümden gerek, özümden boldı, diymäyin diysem...

  Ussa çalaragedin güldi.

  - Şeydiñ hov, sizem! İçiñizde ”men gurayın!” diyeniñizem tapılsın, yogsam añırdan gelen yöne bir eşekden basılıp, gara zeyrenç bolup gelyär. Küren oba bolup bir haram eşekden basılıp yörmegem-ä abray däl, olam-a ile gülki.

  - Häyt, Ussa aga, agırcag-ov!                       

  - Ya, munı, ınha, agırdıp goymarıs, edil yöne bile biten yalı edäeris.

  - Ussa aga, öñ nä ol bile biten dälmidi? Vah, goşarcıgım govucadı-la, illeñkinem göryäs, hiç kimde-de şundan artık goşar yok. Onda-da yöne bir bile bitmekmi, guyma yalıdı-la, vah, öñ. İndi yöne: ”El dövler, egri biter” diyenleri bolmasa...

  - Beyem diyme, käte öñküsindenem govı bolup gidiberdigem bardır. Onsoñam, çınımı aytsam, öñküsi bilen meniñ işim yok, men indikisini bilyän. Dövlenden soñkusını.

  - Hayt, Ussa aga, hayt!

  - ”Hayt” däl, Haytı. hanı, dur entek, şu tayı-ha, ınha, agırmalı däl, bu tayam. Muñ süñk bilen işi bolmaz, hamı dartılan bolaymasa azacık, çig ham diyleni-dä bu...

  Ussa şeyle diydi-de, Övezdurdınıñ bileginden çep eli bilen mäkäm tutup, sag eli bilenem goşardan bärisini çakgan dartıp, göz açıp-yuması salımda-da yene ızına itdi. Çalaca şarkıldı çıkan yalı boldı. häliden bäri uçcak guş yalı galkıcaklap oturan Övezdurdı diñe ”häh” diymäge yetişdi. Goşar yerine bardı. Övezdurdınıñam eşekden zeyrenmesi şol bada tapba yatdı. Ussa Haytı-da melhem yasamak üçin töveregine üyşüren içi dermanlık ot-çöpli dürli-dümen haltacıklarınıñ agızlarını boguşdırmak bilen boldı. Onsoñ ol hassanıñ odunı ölçermek üçinem däl-de, häki bir yöne yadavlıgını yañzıdayın diyyän şekilde eşekli gürrüñe birki çıbık çaldı.

  - Yüpem näme, gumak yoluñ üstünde tovlanıp yatsa, yılandan enayı däld-ä. Seredyänem eşek bolsa...

  - Vah, onda-da Sertibiñ eşegi diysen-e! - diyip, Övezdurdı yañadandan ot alıbererli göründi. - Yene-de mugallımıñ eşegi diyceksiñ! Dogrı-da, valla! - ol tovugıñ yumurtgasınıñ sarısına çöpboya garılıp, ıkcam saralan goşarına mähir bilen seredip, birneme yüki yeñlän halda hälki bir yöne keypine käyinciredi: - ”Mal eyesine çekmese, şumluk!” diyleni, ata-babalañ aytmadık zadı barmı näme?!

  - Yuvunıp-beyleki edeñde, dañıñı birküç gün gozgamacak bolavergin, goşarıñ azarı ayrılansoñ, özi gaçaysa gerek. Bar, alla yarıñ bolsun!

  - Tañrı yalkasın, Ussa aga! Gaçansoñ nädeyin!              

  - Esgin-ä, elbetde, hapa zıñarsıñ, yerine-de bäş-üç gün şerebe dañ. Yogsa-da, duz yagdayıñız nähilidir obada?

  - Duz yagdayımız ganımat, Ussa aga. Obamızıñ adamlarınıñ dilindäki duzam entecik bize hamırsuv bolcak. Çöñüriñ diline düşen özüñ bolma! Şoñ üçinem, Ussa aga: ”Övezdurdı eşekden yıkılıpdır” diyen gep çıkmasa govı, sebäp diyseñ, basım oba arasında birine ulı oglumız üçin gudaçılık habarını atmakçı, birden diyyän-ä, kest edip oturıbermesin, nä vagt, nä zamana. Türkmençilikde dagı bahana tapmasalar, eşekden yıkılanıñı-da dillerine çolaversinler, gudaçılık bir irnik meseledir. - Ussa nämedir bir zat diymek üçin agzını açcak boldı, emma goşarı yerine barıp, dünyäsi giñäp ugran hassa gezek beräyse nädersiñ. - Yogsa-da, Ussa aga, eliñ-gözüñ dert görmesin, toyuñda gaytsın. Yörüteläp aklık-beylekem getiräymändirin, yogsam şu vagt govı bolaycak ekeni, yaglıgıñ ucuna düvüpcik süyci-püyci alıp gaydıberen bolsam... Bähbit bol-a, gayta, ınha, toya çagırıp, toyda hezzet ederin, men-ä bilmedim velin, gudaçılıgımız ugruna barsa, toyı uzaklaşdırmakçı-ha däl. Özüm-ä işli borun, yörite gelip çagırıp gidibilmen, ayıplaşmaveriñ, yöne: ”Övezdurdı ogul öyeryärmiş” habarını eşitdigiñiz, barıbermelidir, Ussa aga, gatı garaşcakdırın! Gideyin onda men, dünyäñ işi garap durandır öyde-de, bärden barsañ. Hoş onda!

  Ussa Haytı:

  - Ayıplaşman, gatı arkayın bolayıñ. - diyip, mıhmanını gadımı türkmen däbine görä, edi ädim ugratdı-da, garası yitip baryan Övezdurdınıñ ızından seredip: ”Halalıñ bol-a, her hili adam bar-ay!” diyip, uludan demini alanını duyman galdı.
2. GAYTARMA MİVE VE  HOMMAT DOGAN

 

  Mive gaytarma bolup, atası öyünde iliñkiden köpem gezmedi, azam, ılayık kırk gün. Kırk gün diymegem zadıñ bu gıtçılıgında vagtmı?  Telpegiñi aylamankañ geçyär. Ol ne görcegini görüp yetişdi, ne-de alcagını - alıp.

  Ecesi bilen doganlarınıñ iş arasında özüni goş-golañlı edip bilmeceklerine göz yetirensoñ, onuñ özem, ayıbam bolsa, ile çıkmasa bolmadı. Galıñıñ ucundan eline berlenini gısımına gısdı-da, dükan-dükan sırıberdi. Klasdaşı Hommadıñ yük maşınınıñ lark-larkına dözüp, hakıt şähere-de yetip gaytdı. O tayda ulı iliñ barıp mañlayını direyän zıbrım kiçicek dükanlı  köçesine mañlayını diredi. Elbetde, mañlayını köçä däl-de, töri yıltıldaşıp oturan gözleri çakgıñ çüyi yalı satıcıdan dolı dükanlara diredi. Tapan-tupanını dannamadı: alıberdi, basıberdi beylesine. Käbir zadı alcak bolanda, azacık eglenip: ”Bul artıbı Medet halarmıka? Ol artıbıñ muña gövni yetermikä?” diyip oyurgandam. Oyurgansa-da, eline ilen zatdan gaydıp yerinde goyanı bolmadı, gapcıgı mazalı yeñleyänçä kän bir ikirciñlenip durmadı. Hommadam yañı giñäp, yalpıldap ugran mañlayından coralanıp akyan gara derini tutavacı ovum-dövüm papagı bilen sılıp, maşın bilen arada dınman daz yasadı. Mive-de çetinden tutan zadını ikilenç yerinde goyanok, bir gırasından yıgıp-düyrüp baryar. Zatlı bolcak bolsañ, şeytmeseñ bolcakmı? Telli-pelliñe näme bityär? Onsoñ gaydışın Miväniñ azacık gövrümi giñäni bildirdi, onuñ gıykmakdan ovadan mavı gözleri gülümsiräberdi.

  - Dogancan, azacıga zat aldım.

  Ol agır yük maşınını ayagı bilen itip sürüp gelyän yalı yapırılıp, ruldan berk yapışıp oturan Hommadıñ yüzüne-de seretmän, hoşamay dillendi.

  Hommadam yoldan gözüni ayrıp bilmän, oña cogap gaytardı:

  - Aldıñ öz-ä birazacık. Gözleyän zatlaññı tapan bolsañ.

  - Tapanımam bar, tapmadıgımam. Yene birki yola gelip-gitmeli bor-la şähere, dokuzıñı düzedäyyänçäñ, artıp galmış!

  - Birki gezekde bitcegine gözüñ yetse, yetip-gaytsa bor-la. Yene bir boş günüm ”guk” diy, kın görmen.

  Mive özüniñ yaşacık gaytarma gelindigini yadından çıkarıp, edil ogul cigisi bolan yalı begendi.

  - Bor, dogancan, senden tamamam şeyledir. Señ gelniñ gaytarmaka menem oña zat almaga kömekleşipdim. Şu vagtkı içki cayıñızda duran servandıñızı şäheriñ ”Mebelnisinde” görüp: ”Şeker, servandıña gelipdir, yet, dagıtmankalar!” diyen mendim.

  Hommat ruldan hasam ıkcam yapışdı, Miväniñ gadırını bilip, onuñ satın alan zatlarını atıgsatman oba yetirmek üçin maşını örän elin sürdi. Onda-da novadakı başlı-barat basılan gap-gaçlarıñ  käbiri şakırdap, zenzele  gopdurıbercek boldı velin, Miväniñ  birahat gobsuncırayanını görüp, onuñ dillenerine garaşman:

  - Bor-bor, yuvaşırak sürerin - diydi.

  - Şeydäymeseñ, artıp galmış, yalagımız çayda galaymasın, nä azaplar etdik her haysı üçin.

  - Yol garmoşka-da, içigara galmış.

  - Vah, şu yola-da kayıl-la biz garamañlay. Ho-ol öñler nähilidi, eşekli gatnayarkak, yadıña düşyärmi? yagın yagsa, batıp-çomup, geçibem bolanokdı.

  - Düşyä, yöne, meñ gövnüm-ä, şol vagtlar hezil yalı görünyä.

  - O nä?

  - Hezildi-dä. Bilece oynayadık. Gicelerine Ay-aydıñdı...

  Mivä-de can girdi.

  - Onıñ-a dogrı, şo zatları yatlasañ-a, o dövür hezildi.

  - Bir gezegem... - Hommat yanındaka hovlukmaç seredip, derrevem yüzüni sovdı, aytcak zadından heder edyän yalı rulı öñküsindenem beter bagırtladı. - Bir gezegem, yadıña düşyärmi, ho-ol dokuzıncı klasda okayarkak, gice bukuldım oynanımız?

  - Hava düşyär - diyip, Mive gepiñ añrısına yetcek bolup oturman, uguralla gızıklanıp, yüzugra häsini berdi.

  Hommadıñ bolsa gara çınıdı, onuñ bar-ha rula yapırılıp gidip barşından munı añsa bolyardı.

  - Ana, şonda, men eşekçikäm Aycahanıñ yiteni yadıña düşyärmi?

  Mive bir zatları yatlacak bolup, yoldan gözüni sovan yalı etdi.

  - Oñlı düşenok, kän vagt geçdi-dä, yöne çalaca hakıdama gelcek bolyar, soñam tapılmadı dämi ol? şeyle dämi?

  Hommat ”üstünden bardıñ” diyyän yalı, düşnüksiz bir minnetdarlık bilen Miväniñ yüzüne müynli nazarını ayladı.

  - Näme üçin yitenini bileñokmı oñ? Güman edeñokmı?

  Mive gönüsinden geldi:

  - Yok, men-ä eger-eger gümanam edemok.

   Hommadam gönüledi:

  - Men şonda Aycahanı ogşadım...

  Mive:

  - Hiyh! - edip, içini çekdi.

  Hommadı şagga der basdı. Onda-da gürrüñini yolmadı.

  - Ol Sertip akgalañ kepbesiniñ arkasında gizlenip oturan ekeni. Mal yatakları bilen arada. Duydansız üstünden bardım, olam gorkup, tarsa turdı, menem gucaklapdırın. Bir görsem, göni yüzbe-yüz bolup durus, nädip dodagından agız salanımam bilemok, dişlänimi bilmän galıpdırın.

  Mive öñküsindenem beter:

  - Hiyh!- etdi. - Mocuk bir zat ekeniñ sen-ä!

  Hommat Miväniñ gıykmak gözüniñ tegelenip baryanını görüp, onı köşeşdirdi.

  - Yok, men onı kovalacak bolmadım, oñ özi gaçdı. Men onı öñdenem govı göryädim, düyşümde öñem ogşapdım, yöne düyş düyş bolya-da, huş yalı däl-dä. Onsoñ birden garañkıda duşdı velin, saklanıp bilmedim-dä, bagrıma basayıpdırın.

  Mive çım gızıl boldı.

  - O nätdi?

  - İlk-ä hiç zadam etmedi. Soñam aglap, ılgap gitdi, germeve büdräbem yıkıldı, ayagını çızdırdı öydyän şonda.

  Mive lapıkeç dillendi:

  - Yüregini yarıpsıñ-da, beytmeli däl ekeniñ, gız garıpda yürek bolyamı o yaşda...

  - Ay, ondanam dälmikä diyyän men-ä... - Hommat birazacık dikelip gürledi: - Gapıl basıpdırın men onı, soñ bildim...

  - Menem şonı aydyan-da.

  Hommat nekertlemese oñmadı.

  - ”Gapıl” diyyänim, buşugıp otırka barıpdırın üstünden.

  Mive yene:

  - Hiyh! - etdi.

  - Vah, bilsem, ömür barcakmı? Bilmezligiñ etdiryäni-dä. Gaçıp gidensoñ görüp galdım. yüzüniñ ugruna çermegini çekişinem bir geñ gördüm-le.

  Mive añrısına bakıp, boz-yaz bolan yüzüni gizledi. Gapdaldan geçyän yüregedüşgünç görnüşi ıkcam sınlandan bolup, bir sellem mäkäm dımdı.

  Hommatdanam ses çıkmadı. yük maşını lark-lark edip, käte bir çukura gabat gelip, dükürdäp-şakırdap gidip baryardı, yoluñ iki yüzem giden pagtaçılıkdı, başga gözüñ äginere zat yokdı. Gürrüñi petige diredenine ökünen Hommat näderini bilmän, ep-esli dımansoñ, alaçsız täze gürrüñ agtarmalı boldı.

  - Büyl siz potrat aldıñızmı?

  Ol kellesini, gepine görä, kabinadan daşarık, yoluñ gırasına garşı salgadı.

  Oñaysız dımışlıgıñ gutaranına Mive-de az begenmedi, gürrüñiñ yañadandan batga batmazlıgı üçin ol dura-bara has çınlakay gepiñ başını agırtdı, yogsam ilki onuñ başlayşı  gövünli-gövünsizdi.

  - Ah-hey, almazmıñ, artıp galmışı, alındı-la. Meñkä büyl ikä düşdi diyeyin-le. Ecemler-ä bir aldı, olañkını näderkäk diyip otırkam, gaynlamam aldı oturıberdi, ”bergiden çaltrak dıncak bolyas” diydiler-de. İndi, saglık bolsa, o tayda-da maña yazılganlık yokdur, bararsıñ ınha velin, on-yigrim günden, egniñde gara tüñçäñdir, artıp galmış, ertirden-agşama şüdügäriñ içindesiñ sıñsıraklap! Arada başım aylananda dogtora bardım veli, ”Ganıñ az, köpräk iyip-iç-de, dıncıñı al” diyyär, içiñe düşmezmi onsoñ? Dodagımı çövrenimi bilmän galayıpdırın. Ganıñ az diyip kim seni işden boşatcak diysen-e?! Biz görgüliden: ”işdäñ näme alyar?” diyip, soracak barmı? Türkmen pahır yanını yere bermese, zat iyip bilyärmi? haçan başı yassıga yetende, onuñ başucuna alma-nar, hoz-pisse üyşüren bolyarlar, emma sagka velin, ol ir-iymişleri türkmen öz canına dözenok, yet-de-gütdelik-dä, vah... Çaga elini uzadaysa-da: ”Degme, hassa äkidip baryan!” diyip, eline kakılyar. Dadırsalar, ät galmazlık dadıraymasalar, doyumlık zat yokdur. Dogtor näme diyende näme, diyeni diyen yerinde galyar, işem iş yerinde saña garap dur, artıp galmış, haçan bu adamlaram adam şekilli ayagını uzadıp, kölegede dınç alarka? ömürılla çöpüñ-çörüñ içinde. Onda-da nätcek-dä, Mededem nä okuvçı-da, oñam ızından pul iberip durmalı, gaynım şey diyyär. Toydan soñam, ”cübim bilbiliñ ketegi yalı” diyse, öz gapcıgımı eline tutdurıp goyberdim. Yöne ol näçe güne yetsin, iycek bolsa, içcek bolsa, şäher yerinde.

  - Hava-la, şäher-dä, ugran ugruña pul düşemeli.

  - Şonı diyyän-dä, artıp galmış, mugt zat barmı?

  Bu gürrüñden soñ bir hova oyurgancak yalı eden Hommat birden gürrüñiñ ugrunı başga bir yana burdı, yası mañlaylı kellesini ogar-ogar edip, düybünden başga bir hörpden gopdı.

  - Mugt zat yok-da, hak gürrüñ. - Ol Miväniñ yüzüne hemişekisinden uzagrak seredip, nazarları sataşanda, gözüne kirpik düşen yalı gırp-gırp etdi, gızarcak boldı, yöne gızarmadı, oña derek sesi has güñleç çıkdı: - Diñe men señ hızmatıñı mugt edyän. Arada Medediñ dayzaları seni nahara çagıranda-da men äkitdim. - gürrüñiniñ soñunı ol, nämüçindir, gümp-samplı gutardı: - Şonda nova oklan düşegim häzirem yatandır, iki adamlık...

  Mive klasdaşınıñ hızmatını minnetdarlık bilen yatladı.

  - Hava-la, dogan: dünye dursun, sen dur. Gadırıñı bilyän-le.

  - Biläeñok-la...

  Hommadıñ maşınıñ gerşine basyan ayagı govşadı.

  Muña ünsem bermedik Mive öñküsi yalı arkayın gürledi:

  - Bilmesek, dogan, bileris-dä baryarka. Seññem dilegiñ düşer-dä bir gün.

  - Vah, bitcegini bilsem, şu vagtam dileg etcek-le...

  - Bu vagt menden näme dilecek, etek altı-eñ edi, zadını cemläp bilmän yören gaytarmadan? Gayta meniñ özüm bu vagt ite bir sümek bergili, görene yalbarıp yörün.

  Hommat ahmırlı seslendi:

  - Vah, gaytarmadan bitcek dilegi başga bitircek barmı?!

  - Şey diy-ä... - Miväniñ sarıyagız yüzüne gızıl reñk urdı. Ol gepiñ ters ugra gışaryanını añcak yalı etdi. İkindi yerine girip, yerden yokarda diñe erñecigi galan Günüñ ızından boynunı süyndürip, övhüldedi. - Artıp galmış, yeter yerde yetmedigem, süräysene, Hommat dogan. Barıbam düşürmelidir bu zatları.

  - Bor - diyse-de, Hommat töverek garañkıradıgıça arkayınlaşmak bilendi. - Sürdüm, ınha. Baryas...

  Ol öñündäki tutavaçdan mäkäm yapışıp, bar ümzügini öñe atıp oturan Mivä gözüniñ gıytagını aylamagını yıgcamlatdı.                    

  Şol barmana-da, maşın gapdaldan çıkan takır yola sovuldı-da, tutlugıñ içine siñip gidiberdi. Mive diñe agaçlarıñ içinden geçip, maşın pagtaçılıgıñ bir gırasında saklananda, özüne geldi.

  - Näme sovuldıñ-la, Hommat dogan? - Miväniñ barmakları yapışıp oturan tutavacını öñküdenem beter  gısdı. - ya suvuñ dagı gaynadımı? yabam-a yok yalı bu tayda?

  Hommat idili bir cogabam berip bilmän, yöne gümmi-sümmi etdi oñaydı.

  - Ay, suv bir suvdır-da... Gaynadı diyseñ, gaynadı bor, gaynanok diyseñ - gaynamadı. Sen haysını diycek?

  Mive Hommadıñ garaşışından has gövnüçökgün hem lapıkeç äheñde cogap gaytardı:

  - Men-ä hiç haysınam diycek däl, gideli, yola düşeli diycek çaltrak. Garañkı gatlışıp baryar.

  Şondan soñ Hommadıñ gümmi-sümmüsi cuda-da artdı, ol asıl durşı bilen ”gümmi-sümmä” övrüldi.

  - Garañkı gatlışsa, peyda-da gayta bize bu vagt, şeyle dälmi nä? - Ol bir salım kabinada düşnüksiz gümürdendi, Mivä bir zatlar duydurcak bolup, garşı-garşı onuñ yüzüne tamakinlik bilen seretdi. Emma Miväniñ doññara daşa dönüp oturışını görensoñ, kabinanı açdı, basgançaga ayagını basıp, novanıñ üstüne äñetdi. - Boh-hov, asıl zatlañña küli çıkayan oguşya!  Münüp, düzedişdirmeseñ-ä bolcak däl, Mive, seret özüñ nova mün-de!

  Mive sarsmadam. Gayta tutavaçdan yapışıp oturan elini barmaklarınıñ ganı gaçyança gısdı.               

  - Baramsoñız düzedäeris-dä, nädeyin men onı indi, nesibämdir-dä... Sür, yör, hanı, bu taydan bir gideli çaltrak abray bilen! Çıbınam iyip tüketcek eglenseñ, artıp galmış.

  Hommadıñ gızıl mañlayı yaşıp baryan agşam şapagınıñ iñ soñkı gızgılt  şöhleleri bilen çaknışanda, ol yoknasızını atıp hikirdedi:

  - Näme kän, şopurıñ yanında benzin kän, çalınarıs endam-canımıza, nädersiñ, bir çıbın golayıñdan geläyse! Yöne gideli diyme, maña-da abray däl señ zatlaññı kül-ovram edip ertmek. Mün üstüne-de, sayhalla. Mün, men düşegi yazayın velin, şoñ üstünde otur-da, salışdır-ay yerli-erine. İñ soñkı alan terelkeleñ dagın çaşıp yatır. Vah, özem gülli terelkelermidi şolar?

  Mive durup bilmän, kabinanı açıp, nova boynunı uzatdı.Görse, Hommadıñ diyyäniniñ canı yogam däldi, gap-gaçlardan pıtraşıp yatanı haysı, gabından çıkıp baryanı haysı, cäç tarelkalañ biri iki bölünipdir. Şondan soñ ol nädip nova dırmaşanını bilmän galdı. Miväniñ yukacık çit köyneginiñ içinde suvlunıp giden çeye endamını aşakdan demigip sınlan Hommat maymın çalasınlıgında onuñ ızından nova dırmaşdı...

  Onuñ novada peyda bolanını, päliniñ bozukdıgını gören Mive yakınında yılan gören yalı, dim-dik boldı. Garañkınıñ govı gatlışandıgını ol garşısında duranıñ yüzüne seredip bildi. Hommadıñ yap-yañıca-da agşam şapagına gızarıp yanıp duran  çüv-yalañaç mañlayı häzir gap-garadı... Duydansız üstüne abanan erbetçilikden alcıran Miväniñ ilki tapan gepi şu boldı:

  - Öz gelniñe biri şeydip yapışsa näderdiñ?

  Gaytarmanıñ sesiniñ sandırap çıkışından, onuñ  möññürip goybermekden zordan saklanyandıgı bildirdi. Emma Hommat rayından gaytmakdan geçen, gayta tekepbir gürläp, öñe yöredi. 

  - İçki tamımızdakı egri gılıç näme işleyär?..

  Daş-töveregi bir demde gabsan garañkıdan hovı basılan Mive dagı alaç tapman, yene-de Hommadıñ özünden haray gözledi.

  - Beytme, Hommat dogan, men saña ”dogan” diyip, canımı ınanıp, şu yola çıkdım, indi bu ikarada senem masgara bolma, menem masgara bolmayın. Oba içinde ikimize-de abray däl!

  Hommada bu-da täsir etmedi.

  - Masgara etmecek bol-da! - diyip, ol öz diyenini tutup, öñe dızadı, kın yagdayda galan Miväniñ yüzine dikanlap, gözlerini oynatdı.

  Özüne garşı uzap gelyän elleri ızına itip, Mive yene birki sanı caydar gep atıp yetişdi. Emma betlige küyüni diken Hommadıñ yanında bu vagt söz diyeniñ agramı yokdı, eşegiñ gulagına kırk yasın okandan enayı däldi. Mive yene-de ıza çekildi. İndiki ädimini Hommat Miväniñ gözüne gös-göni dikanlap seredip, öñe ätledi. Mive alaçsız yagdayda iñ soñkı gezek gayra çekilende, olar edilcek novanıñ gırasına geldiler...
3. KAPΙRGALA

 

  Çöñür obasına daşarı yurtlardan indiki müñyıllıkda, yagnı barı-yogı 10 yıldan, ızını üzmän sıyahata gelcek turistleriñ, görende, agzını açdırıp, añkasını aşırmalı gadımdan galan tarıhı yadıgärliklerini goramak boyunça bu obada ertirden-agşama üznüksiz cedeller gidyärdi. Cedeliñ esasan diñe iki adamınıñ - mekdebiñ fizika mugallımı Sertip bilen geografiya mugallımı Teymirleñiñ arasında gidyändigi üçin ve onuñ näçe yıllardan bäri çıgrını giñeldip, hatda iñ bolmanda, oña tarıh mugallımı İtalmazı-da çekip bolmayandıgı üçin, obanıñ territoriyasındakı iki sanı gadımı yadıgärligiñ gumı bireyyäm töverekdäki pagtaçılık brigadalarıñ arasında: ”saña yetdi-de, maña yetmedi!” edilip paylaşılıpdı. İndiki gezek kolhoz yeriniñ iñ demirgazıgında yerleşen Kapırgalanıñkıdı. Ol depäniñ daşında-da telim yıllardan bäri traktorlar işdämen tarrıldı bilen aylanyardılar. Yöne onuñ üstünde dikilen ”Dövlet tarapından goralyar!” diyen yazgı iş gızza-gızza gelende, pagtaçılañ hayını gaçıryardı. Ol depe Dövlet tarapından nähili goralyar, nädip goralyar, onı bilyän yok, Kapırgalañ daşında gicede-girimde eli çıralı aylanıp yören Dövleti gören-de yok, yöne vehim velin hemişe bar. Ol yazgı depäni Günden, yagışdan, töverekläp iyip gelyän zey suvundan goramasa-da, pagta brigadalañ onı edil düv-dagın edäymeginden häzirlikçe gorayar. Ekin yeri iliñkiden has arrık, öme-düme döküne zar Gölli brigadire: ”Vah, Kapırgalañ üstünde-de, öñki depelerdäki yalı, ”Medeniyet ministrligi tarapından goralyar!” diylen yazgı bolan bolsadı, onda etcegimi bilyän velin, arman ”Dövlet” diyen söz bar-da!” diydiryärler. Gölli brigadiriñ Medeniyet ministri bilen ”bir adamdıgını” obada bilmeyän yok. Bu obanıñ klubınıñ sahnasında ministr Omman Aşırovıñ ähli yazan pcesası oynamaga oynalan däldir! Basım Çöñüriñ oba klubında onuñ orta mekdebiñ bäşinci klasında okayarka çırşan bäş görnüşli onlarça bölek-büçekden ıbarat pcesası goyulcakmış. Gölli brigadir onuñ üçin paytagtıñ Akademiki Drama teatrınıñ baş recissyorını öz puluna tutup, oba üç aylık getircekmiş diyyärler. Yegre dostlugıñ hatırasına Medeniyet ministrligi, elbetde, birki sanı köne depäniñ mährinden geçip biler. Yöne, arman, Kapırgalanıñ hossarı güyçli bolyar, şol sebäpdenem onuñ goragı beyleki depeleriñki yalı däl, berk. Pagta ekyän brigadirler tarıh mugallımı İtalmazı burça gabanlarında ol: ”Bu depä yanaşıp bolmaz, ol gatı gadımı, biziñ eramızıñ, bilemok velin, üçüncimi ya-da dördünci asırında hristian dinine uyyanlarıñ dikelden ıbadathanası bolmalı, bilemok velin, onuñ dünyä tarıhına dahılı bolaymagam ahmaldır - diyipdir. - öñki depeler biziñ öz çarva ata-babalarmızıñ guran köşk-galaları, olarıñ gurlanına, bilemok velin, yañı müñ yılam bolan däldir. Oları dökün edenimiz üçin bize ”Yüzüñ üstünde burnuñ bar!” diycek yok” diyipdir. İtalmazıñ ılmına öñ gövniyetmezçilik edip yörenler-de, şondan soñ bu celegayda tarıhda şondan güyçliniñ yokdugına ımıklı göz yetirdiler. Onuñ tarıhdan diyseñ govı baş alıp çıkyandıgı göz-görtele görnüp durdı. Onsoñ Kapırgalanıñ bu etraplarda milletara dostlugıñ simvolına övrülip bilcek yeke-täk depedigi öz-özünden düşnükli boldı duruberdi, onuñ üstünde öylenyänlere ter gül desselerini goydurıp, mekdep okuvçılarını pionerlige, pionerleri-de komsomollıga alıncakdıgına indi hiç kimde güman galmadı. Yetmeyän zat - kolhoz başlıgınıñ bu hakdakı yörite permanı. Olam çıkcak-çıkcagıñ üstünde. Şol sebäplem ata-babalarınıñ musulmançılıkdır ya-da ondan has irki otparazçılık asılları bilen baglanışıklı tarıhı köşgi-galaları it alan sanaca dönderen çöñürlileriñ Kapırgala gezek gelende, incikleri tibirdeyärdi. Olar milletara dostlugıñ iñ yokarı nusgasını görkezip, bu depäniñ at gaytarım beylesinden aylanıp geçyärdiler. Bu gılıgı nämä yorsañ yorup oturmalı bolansoñ, elbetde, onı cay vagtında batırlıga hem düşüncelilige yordular ve şonuñ üçinem tarıhı goramakda çöñürliler kän yılllardan bäri   respublikan göçme gızıl baydagı elden berenoklar. Bu baydak Çöñüriñ depesinde tä duv-ak bolyança galgadı. Onı indi elden ele geçirerligem galmadı. Üstesine-de bu gızıl esginiñ ömri töverekdäki ähli tarıhı depeleriñkiden uzak boldı. Ayak yeterde Kapırgaladan başga indi oña ”amanmı” diyip bilcek yekece-de yadıgärlik galmadı.

  Tarıh mugallımı İtalmaz bu zatlarıñ üstünden tüys yürekden gülüp, öz yeñil maşınından düşmän, şäher bilen arada kirey edyärdi ya-da tomus ayları iliñ-günüñ tovuk keteginidir, samankepbesini salıp beryärdi ve halka tarıhı däl-de, eysem anık kömek edyärdi. Onsoñam ol öz guryan samankepbeleriniñ ve tovuk ketekleriniñ bu yurtda köne galalardan has uzak yaşacakdıgına yokarı bilimli tarıh mugallımı hökmünde bircik-de ikirciñlenenokdı. Olarıñ halk köpçüligine köne köşklerden has peydalı, has düşevüntlidigine beletdi. Olarıñ galabasınıñ köne yadıgärlikleriñ kerpicinden salnandıgı munuñ inkär edip bolmacak subutnaması dälmi näme?! Govaça dökün edilen öñki iki gadımı galanıñ üstündäki Medeniyet ministrliginiñ güne agarıp giden yazgılarınıñ ol yerlerden gümüni dartmak hem tarıhı depeleriñ gumunı govaça meydanlarına günübirin dökün etmek baradakı kolhoz başlıgınıñ möhüm kararınıñ aşagında tarıh mugallımı İtalmazıñ golı-da gözüñi gamaşdırıcı şöhle bilen lovurdayardı.

  Sertip bilen Teymirleñ bolsa, bu zatlardan habarsız, gelcekki müñyıllıkda, yagnı barı-yogı on-on bäş yıl geçensoñ, bu yere ızı üzülmän akıp ugramalı daşarı yurtlı sıyahatçılarıñ göräymeli, hayran galaymalı geñ-tañlıklarınıñ hatarına yene haysı depäni ya-da tümmegi goşmalıdıgı barada irmän-arman cedelleşip yördüler. Sertibiñ mırrıhını atlandıryan yekece zat, ol hem Teymirleñiñ bu gımmatlı zatlarıñ hatarına etrap merkezi bilen obanıñ arasındakı araçäkdäki pagta bazasını-da goşcak bolmagıdı. Sertibiñ düşüncesiçe, munuñ özi barıp yatan düşüncesizlikdi ve hatda, huday saklasın, onuñ bir yanı vagşıçılıga barıp direyärdi. Yeri, öz-ä bir pagtabaz bor, özem onsoñ o nähili tarıhı yadıgärlik bolyarmış?! Yöne, beyleki gapdaldan seretseñ, Teymirleñiñem diyyäniniñ canı yok däldi: ”Eger govaçanıñ kökleri yurduñ geçmiş tarıhından iymitlenen bolsa, onda ol öz-özünden tarıhı gımmatlıga övrülyär! Başgaça bolsa, hanı onda maña öñki gadımı depeleri görkez-dä! İndi inturistlere govaça çöp ya-da pagta bazasını görkezmeseñ, başga näme görkezcek?!” diyip, Teymirleñ dızayardı. Teymirleñiñ bu delili Sertibi govı hayalçıratdı, hatda tas ”señki dogram!” diydiripdi. Yöne barıbir birnäçe günden soñ, pagtabazıñ etrap merkezi bilen araçäkde yerleşyändigini bahana edinip, Sertip onı inturistleriñ indiki asırda geçmeli gızgalañlı yolundan ayırmalı diyen kararına yañadandan dolanıp geldi ve şondan soñ bu meseläni täzeden geñeşmekdenem kes-kelläm boyun tovladı.

  Çöñür obasında gelen-gidene yüzüñ utanman görkezip bolaycak tarıhı gımmatlıklar sanalanda, Goşa aganıñ hırlısı, Hommatlarıñ içki tamında köne türkmen halısınıñ üstünden asılgı duran köne türkmen egri gılıcı barada-da näçe diyseñ gürrüñ edilyärdi. Bu meselede fizika mugallımı bilen geografiya mugallımınıñ arasında yekece-de agzalalık yokdı: egri gılıç bilen hırlı, gürrüñsiz, tarıhı gımmatlık. Hommatlardakı egri gılıcıñ Govşut han dövründen galandıgını obada uludan-kiçä bilmeyän yok, hemmecesi bilyär. Ol gılıcı geçen asırda Hommadıñ atasınıñ atası Bedrüstem aga göteripdir. Hommadıñ atasınıñ atası Marını basıp almaga ilerden gacar dökülende-de, gayradan hıva hanı Mädemin çozanda-da, Govşut hanıñ atlılarnıñ içinde bar eken. Bu gılıç bilen Bedrüstem aganıñ näçe eyran serbazınıñ, näçe gayralınıñ kellesini şalgam kimin togalandıgını anık bilyän yok, yöne az däldigini bilyärler. Bu barada obada ir dövürden bäri hay-haylı rovayatlar dilden dile geçip gelyär. Entek oglanka-da kimdir biri bilen agzı alarsa, Hommadıñ ur-tut: ”Atamıñ atasınıñ içki tamımızda asılgı egri gılıcı näme işleyär!” diymegi yöne yerden däldi. Hommat şeyle diydigi onuñ garşıdaşınıñ derrev salı govşayardı. Onsoñ beyle gımmatlı yadıgärligi yoluna gızıl pul düşäp, Çöñüre gelcek daşarı yurtlı sıyahatçılara görkezmän, yeri, kime görkezcek?

  Elbetde, bu gürrüñler gozgalanda, tövekgelçilik edip añsat-añsat daşıña çıkarıp bolmacak bir gizlin höves-de Sertibiñ içinde çalaragedin köremän duranokdı. Sertip onı kädayım Teymirleñe geñeşäysem-geñeşäysemem diyyärdi-de, yöne yürek edip bilenokdı, salıkatlılık gursun! Şeydibem, ”Eşegi yal igleder, gulı - hıyal!” diylişi yalı,  Sertibiñ bu arzuvı bitmezcana övrülip, onuñ özüni horlap yördi. Gepiñ küle yeri, añırdan gızıl pul töläp, Çöñüre gelcek bay turistlere görkezilcek geñ-enayı zatlarıñ içine Sertibiñ öz gulan-eşeginem goşası gelyärdi. Emma bu barada Teymirleñe dil yaraysa, onda oba gülki bolaymakdanam çekinmän duranokdı. Bu hıyal onı eyerläp münensoñ, ol öz eşegini tarıhı arena çıkarmak üçin edyän aladasınıñ depginini güyçlendirdi.

  Munuñ üçin ol onuñ terbiyesiniñ ugruna ımıklı çıkdı. Eşek bilen tutaklaşıp yörmäni özüne kiçilik bilmedi, bu ugurda kän çorba sovatdı. Neticede, näçe hötcetlik etse-de, Sertibiñ eşegi vagtlı-vagtında suva düşmäge, gezim edip ayagını sazlamaga, Göroglınıñ Gıratınıñ 24 yörüşinden birki sanı añsadragını övrenmäge boyun bolmalı boldı. Eşeginiñ iştimagı gelip çıkışını gövnecay tertibe salmak üçin Sertip, Oguloraz gelnecä bildirmän, gulan gözleginde Badhızıñ bäri çetlerine birki gezek gününlik yetip gaytdı. Yöne bu gözlegleriñ neticesini entek gizlin saklamalı diyen karara geldi. Vagt geler, adamzat, has dogrusı, onuñ iñ mınasıp vekilleri Sertibiñ eşegi barada bilmeli gımmatlı maglumatlarıñ hemmesini biler. Yöne häzirlikçe velin, gınansak-da, bu tarıhı eşek barada iñ bärkice maglumatları eşidip oñmalı bolmasa yagşıdır...
4. SERTİBİÑ EŞEGİ

 

  Aslında Sertibiñ eşeginiñ reñki gara däl, agam däl, yogsam onuñ gara yerem bar, ak yerem, meselem, garnınıñ aşagı. Gara yerleri: tegmil-tegmil, art ayaklarınıñ arasında, edil tagma basılan yalı. Beyle tagmalar onuñ öñ ayaklarınıñ arasında-da bar. Yöne bey diyilse, Sertibiñ eşegi ala-muladır öydäymäñ, ol çal, çalam däl-de, goñur, goñurıñam açıgı diycegiñem bilip bolanok, yapıgı diycegiñem, aralık bir reñk-dä, ne eyläk, ne beyläk. Yöne, garaz, öñde-soñda kesgitli bir reñkiñ üstünde durmalı diyilse (munuñ nähili kındıgını bir bilsediñiz!), onda Sertibiñ eşegi çalaragedin beyleki reñkler gatışan goñrumtıkdan gelen dayav bir aygır eşek diyse bolcak! Oña meñzeş eşek, umuman, obada gıt däl, her köçede, bolmadım diyende, birlän-ikilän bar, şonuñ üçinem il onuñ ”reñki nähilem?” diyip duranok, bir agız: ”Sertibiñ eşegi” diyyär-gutaryar, vessalam, gep tamam!

  Yöne Sertip öz eşegini yerde-gökde goyanok. Reñkini, gılık-häsiyetini, düşbüligini öveni bilen il oñuşmanam durcak däl, geçirimli, yöne Sertip onuñ bilen oññut etmän, eşegini halıs arşa çıkaryar, onuñ  enesini eşek edyär, atasını - gulan! Hamana, ol garcaşık nikadanmış, yagnı yarım eşek yarım gulan! Obada goh turdı. Goham däl-de, yöne närazılık döredi: o nähili gulan? o nähili gatışık nika? Sertibiñ öñki mada eşegini idip, Bathıza siñip gidenini gören yok, ol eşegiñ deme geleninem gören yok, Sertibiñ özüniñem göreni näbelli, diymek, nirede deme gelen bolsa, şol yerde-de çıkandır. Beyle ”häh” diyende, ”mäh” etcek bolup, Sertibiñ mada eşegini garavullap yören gulan bar eken diydi bu töverekde? Heñe gelmecek zat. Yöne heñe gelmecek zatdan el çekip, ”siziñki dogrı, agalar!”  diyip geziberende, Sertibi il tanacakmı? Ol öz gepini gögertmek üçin, öz gulan-eşegine ya-da, tapavudı yok, eşek-gulanına bedev ata edilyän hızmatı edip başladı. Oguloraz gelnecäñ yaşını gayrı yaşadıp, eşegine güne bir gezek çig yumurtga çakıp berdi, sıgrıñ gış iyminden eşek-gulanıñ öñüne çekdi. Hezzet bilmez eşek (bu tayda ”eşek” diymeseñ hiç bolcak däl!) yumurtga hörekden boyun tovlap, Sertibe azar yamanını berdi. İyenok. Yat-da, togalanay, eger-eger datmagam islänok, ”hıh” diyseñem iyenok, ”çöş” diyseñem! Sertip: ”hap!” diyibem gördi. Eger-eger, meyil edäyse nädersiñ! Gayta, gatı zoraberende, Sertibi duşman okunıp, yumurtgalı okaranı uzadan elinden agız salcak boldı. Sertibiñ muña öler yalı gaharı geldi. Şondan soñ gadır bilmez eùek atalı eùek ya-da Sertibiñ gepine gulak assañ, gulan atalı eùek yumurtga höregiñ deregine üç-dört gün vagtlı-vagtına tomman tayak iydi!

  Emma Sertip galıñ agzı boşa göz görkezmek, öz gepini gögertmek üçin onça-onça can çekmän, pälinden gaydıp bilcek däldi. Eşek eşekligini etse, Sertibem Sertipligini etdi. Netice hiç neneñ däl, eşek-gulan garagı akan yalı çig yumurtga içmäni övrendi. Şeydibem, Sertip öz eşegini, garaz, garamayak oba eşeklerinden sayladı, tapavut etdirdi. Soñ ol onuñ terbiyesiniñ ugruna ımıklı çıkdı, gep-söz övretcek boldı. Yöne, hayp, eyyäm giç boldı: çig yumurtga içip, sıgrıñ iyminden sımışlap mazalıca gözi gızaran eşek-gulan edil garıncasız garaçı eşekler yalı hızzın atdı. Golayına baranı depdi, gapdı, agzını hatap yalı açıp topuldı, ızkı iki ayagına galıp, aññırmadanam gaytmadı. Garaz, obada at gazandı, ”Sertibiñ eşegi” diydirdi.

  Şol mes eşek-gulanıñ üstüne soñra Sertipden öññe adam oglı ayagını atıp biläyse nädersiñ! Çagalarınıñ dagı biri-de golayından barıp bilenok. Eşek däl-de, duranca bir krokodiliñ bar-da, diñe yuvudanok diyäymeseñ, galanını edyär. Oguloraz gelnece bu zatlara çıdaman, tas goşunı göterip atası öyüne gidipdi. Yedi çagası yedi yerden asgıncak bolmadık bolsa, giderdem.

  - Sertibiñ şol eşege eden hezzetini yigrimi iki yıl bäri bu öyüñ odı bilen girip, küli bilen çıkıp yörsemem, men görüp bilmedim - diyip, ol Orazbibiniñ yanında bagrını yarıp zeyrendi. - Men neneñ atam öyüme dızamayın? Ah, yöne yedi çaganı ızıña tirkäp barıp, käşgi atañ öyüñden yüz tapıp bolyan bolsadı!

  Orazbibi oña ”ayrılışma” diymedi, yöne bu meselede öz pikirini her hili çeper yañzıtmalar bilen şeyle mälim etdi:

  - Oguloraz, bi erkekleñ haysını goyup, haysını alcak? Govusınıñ yüzüne köz degsin! Ιnha, munı göreññokmı (ol boynundan asılgı eline sırlı ümledi)? şunı, yogsam, başga bir är bolanda edermidi? Señ Sertibiñem etmez şunı. Yüregimdäkini aydyan men saña, küpür geplesem, ”tüf!” diy, ınha, yüzüme, Oguloraz. Menem şundan yanan, näçe yıl hızmatını edip yörin, şunı adam etcek boluplar dişim-dırnagım döküldi, vah, dişcagazım-dırnagım... Vah, bir är diylen zat bazarda satılıp, başgası alnıp gelinyän zat bolsa, sovutsañ içiñi...

  Oguloraz gelnecäniñem yaman gaharı geldi, gaharı gelmegem däl-de, yöne erkeklere canı yanıp, ya-da olardan gutarnıklı gövni galıp, gövni galmak bilen öykäniñ arasında elenip, şeyle diydi:

  - Satıp-sovup, pul harç edip yörseñ, köhi geler bu haram erkekleñ! - ”haram erkekleñ” diydi öydyän. Orazbibi munı açık eşitmedi, yöne eşitmese-de, Oguloraz edil şeyle diyen yalı boldı. Orazbibi tisgindi ya-da tisginen yalı etdi. Emma sır bildirmedi, özüne gezek gelende, ondanam añrık geçmek üçin diycegini öñürti içinde bişirip goydı-da, yene Ogulorazı diñläp hezil etdi. - Bulara pul sarp etmersiñ bulara...

  Şeyle diyip, Oguloraz hıcuvına pauza berende, Orazbibi bir zatdan gorkyan ya-da çekinyän yalı düyrükdi, ol Ogulorazıñ erkek tohumını tüketcek bir ayılganç ceza çäresini oylap tapaymagından gatı heder eden yalı boldı, hatda divardakı asma sagada seredip goybereninem duyman galdı. Onuñ dili bolsa, agşam sagat alta golaylap, Orazbibiniñem gazanı atarılmandı. Yekelli halına sogan dograp, kartoşka ardıp, haydan-hay nahar yetişdirmelidigi yadına düşende onuñ gazabı egsildi. Ol nahar etmänem biler, yöne beytse, düynküsi yalı Paùagulı yene-de özüne hovul-hara bir zat bişirincek bolup derrev pıçaga yapışar; bu erkekler pıçaga yanaşsa, elbetde, oññullık yokdur: bärisi börtme, añrısı kakmaç - şondan bärde saklabilseñ sakla-da göreyin! Yok, bu erkekleñ eline govusı pıçak düşmesin! Orazbibi Ogulorazıñ agzınıñ gımıldayanını görüp, yene onuñ yüzüne dikanlap seretdi, şonda onuñ sesinem eşidip ugradı.

  - ... señ diyyäniñ gatı dogrı, bulara hızmat etme: ”Hezzet etseñ eşege, hızzın atar duşaga!” diyilmänmi näme? Vah, köneleñ gurbanı bolsañ, aydılmadık-diyilmedik zat barmı nä? Ayratınam erkekler meselesinde. Olañ kimdigi atam dövründe-de belli ekeni.

  Orazbibi öz pikirine gümra bolan uçurında gepiñ ugrunı yitirenem bolsa, ”eşek” sözüni eşidip, yene onı tapcak yalı etdi, iñ bolmanda, eşekler bilen erkekleriñ arasında kän bir tapavudıñ yokdugını aydıp, içi yanıp duran goñşusınıñ içini sovadası geldi.

  - Vah, canıña döneyin, Oguloraz, ”erkek - eşek!” diyilmänmi näme? Bulañ eşekden parhlı yeri bar bolsa, telim yıllardan bäri hızmatını edip, yapınsa yapınca, düşense düşekçe bolup yören maşgalasına munuñ kimin sütem edermidi? (Orazbibi yene-de yüñ mañlaylık bilen sandız yalı saralıp, boynundan asılan eline köpmanılı ümledi.) Ayt, edermi şeyle sütemi? 

  Orazbibiniñ bugdayreñkden garayagıza yakın yüzi öñküdenem beter suslanan yalı edip, goyun gözleri otluklı yıldıradı. Eger ol gaşını bürceşdirip, derrev aşak bakmadık bolsa, onda tegelek yüzi durşuna gahar-gazabıñ mekanına övrülendir öytse bolcakdı.

  - Sertip indi menden şol haram eşegini govı göryär, işden gelensoñam, vagtı bilen şoñ yatagından çıkanok - diyip, Oguloraz hem öz ugruna örän gussalı ya-da yöne şoña yakın hüñürdedi.

  - Düşme ol ikisiniñ arasına - diyip, Orazbibi oña pent etdi. - Düşme aralarına, erkek adamıñ ışgıdır, odugan bor-da, sovaşar. Bular bir zada güymenmese, güni geçyrämi näme? - şeyle diyip, ol gussalı goyun gözlerine yañadandan mähir çaydı, öz gürrüñine süyci yatlamalardan goşmalı pursatınıñ gelendigini duyan yalı etdi: - On-onki yıllıkda gelin bolup gelen uçurlamda... Viy-viy, Orazbibiñ bar bol-a! ”On-onki” diyip oturıberipdirinmi, gız, bagtı gara, Oguloraz? Yigrimi-otuz yıllıkda-la! İlki-ilkiler Paùagulam şu meñ yanımdan ayrılmazdı, tehnikasını taşlap, ımgır gice-de öye geläerdi. Ιnha görseñ, ”tırk-tırk” bardır gicäñ yarında, tarsa turup, tutını galdırsañ, Paùagulıdır işigaydan, gözüni yıldıradıp duran aynañ añrısında, he-e, tovuk ogrusına  meñzäp. Açmazmıñ aynanı onsoñ, salmazmıñ içerik garagıñ akan yalı? Gapıdan gelse, gaynatam kovcak ızına it salıp. Dözermiñ onsoñ, boynunı burup dursa, emencek çaga yalı? Asıl indi geläenok-la yol söküp? ”Gelgin gicrägem bolsa, ukım tutanok, içim gısyar” diyseñem gelenok. ”Tehnika çılşırımlaşdı bu çakda! - diyyär gayta.- Goyup gaydıp bolanok” diyyär. Göryäñmi? Näme edibilyän bolsañ et, hanı, göreyin. Alacıñ yokdur. Senem düşme diycek bolyan aralarına, eşege güymensin, ite güymensin, güymenen yeri bor bir zada. Köneleñ atınıñ yerine-dä indi bularıñ eşegi, iti. At yok indi, he-e, at münen gucurlı erkeklerem yok bu çakda. Galanı diñe - eşek, şoña görä-de - erkekler. Nädeli, canıña döneyin, Oguloraz, çıdamasañ nä alaç etcek?

  Oguloraz nämedir bir zadıñ vagtı geldi velin, divardakı asma sagada yiti-yiti serediberdi, gobsuncıradı.

  - Gideyin, gız, vagtam bolupdır. Ger ol işigaydan, ızımda turar bir gopgun. Eşeginiñem dört sanı yumurtgasını tayınlap goymalıdırın. Şol mırdarını münüp, ota gidendir. Bir eşek yüki ot getir velin, dagdan kelle getiren bilen des-deñdir, gızdıraymalısıñ gazanıñ gulagını, geçäymelisiñ öñünden, ınha...

  - Şeyt. Meññem aladam yetik, nädeyin, çıkarın-da nahar-şoruñ ugruna bir elimi boynumdan asıp. Buları, vah, naharlap ötersiñ-le, boynuñdan bir ilensoñ, gızgın tagan bolup.

  - Şonı aytsan-a. Viy, yogsa-da, ertir bileräk yöräveräli, ilerki Haltäciñ gızı gaydyandır, Mive.

  - Habarım bar. Bu el bilen men yöne saçak götererin diysem-ä - yalançı. Sopbaş görnüp gaydaymasam?

  Oguloraz onı hatırcem etdi:

  - Saçagı bile alayarıs. İki çörek alagada, üstüne-de togsanlık kökeden atışdırsak, şo bor-da, Orazbibi!
5. GAYTARCΙNΙÑ ÖÑÜSΙRASΙNDAKΙ GİYEVÇİLİK

 

  Orazbibi bilen Oguloraz gelnece gaytarca deñli-dereceli görnüp gaytmagıñ gürrüñini edip otırkalar Haltäciñ gızınıñ hüccük saçlı adamsı Medediñ Aşgabatakı okuvını bir hepdelik taşlap, eyyäm oba yetip gelyäninden olar bihabardılar. Onuñ gaytarca her kimçe garaşyandıgını,”gelnim” diyip, beyle yüreginiñ üzlüp baryandıgını kim bilipdir? Oña soñra hatda Mive-de ınanıp, düybüne yetip bilmedi. Gaytarcı diymek - yekeleme däl, otag däl, pagta yıgımı däl, onuñ üçin okuvıñı taşlap, oba gaydıbiyr yalı! Emma öylenen oglanlarıñ sıyası düşüncesi derrev aşak gaçmak bilen, olara aydanıñ-diyeniñ yokanok. Entek yöne Medediñ oba gelmegi-de, aydılışı yalı, zeleliñ yarıdı, ertir getirilcek gelnine garaşıp, öylerinde başını basırnıp yatıberenliginde, allanäme bolaymalı, öz ayagı bilen gelceg-ä ertesi gelni! Emma ol öye sıgmadı, söver yarını gicäniñ içinde görermen boldı, bu gezelenciñ ızınıñ nämä barıp degcegini ol pikirem etmedi. Ol asıl edil bu iş gopan vagtı pikir edibem bilenokdı. Aslında bu zatlar diñe Medediñ günäsimi? Çigniñ has öñräkden çigşip başlandıgını kim bilenok...

  İlki Aşgabatdan otlı bilen gaydıp, Garıbata golaylanda Medediñ yüregi gursagına sıgman, düvdenekläp-düvdenekläp tambura çıkdı, adam-gara görmänkä, mıtdıldap baryan otlınıñ demirler tekerlerine depip-depip gördi, içini sovatcak boldı. Halıs sabrı suv bolan yaş yigidiñ soñabaka birhili añı hayallap, ol otlınıñ aynasından uzak bir yerlere gözüni manısız hem gamgın dikdi oturdı. Töveregindäkiler bilen ümmüldeşmeg-ä beylede dursun, övrülip, olara ”yüregime düşdüñizem!” diymedi. Aslında hırın-dıkın dolı otluda munı kime diycek: ayagıñı yassanıp yatanlaramı ya-da eliñ üstünde oturanlara? Biri-biriniñ demini alşıp, ıs-kokdan bimar bolan, otlınıñ ısı ornap giden  bu bipervay mähellä näme diyeniñde nä? diydiñ nä, diymediñ nä? Sen olara diyseñ, olar kime diymeli? Eysem olar gidip, öz hakını talap etsinmi? Heñe gelmecek zat, bu adamlar hakını talap edenden, her zat edenini govı görer, Medet onı bilmän duranok.

  Nätse-de, otlı pışdıl yörişini edip ahırsoñı Garıbata gelmeli boldı, Mededem goşunı süyräp, ondan düşmeli. Otlı durup-durmanka, edep bilen çagıllı yola böken Medet, beren pulunı yolboyı az görüp gelen yolçını armanda goyup, bir tovsanda çıbın-çirkeyli ikindine siñdi gitdi. Studentleriñ ata-baba gelyän endigine görä, ol vokzala kireye çıkan maşınlarıñ içinden iñ arzanını gözi kaklışandan tanap, onuñ içinde eyyäm üsti-üstüne oturan adamlarıñ arasına urdurıp girdi. Yolboyı, tä obalarına yetyänçä-de, Medet üç yıldan bäri bivagt-nävagt otludan düşse, mañlayından direyän bu könece ”Tiz kömege”, onuñ başı yag siñen papaklı goca sürücisine hem rayon keselhanasınıñ gövrümi hem cübüsi giñ baş vraçına alkış köküni okap geldi. Bivagt-nävagt şu ”Tiz kömek” dadıña yetişmese, kim yetişsin? Garıbata bilen olarıñ obasınıñ arasında şundan ızıgiderli, şundan ınamdar gatnayan başga ulag barmı?! Dıñzap gelen bimöçber duygudan yaña yüregi atıgsan Medet arasında hamsıkcagam boldı, yöne ol gözyaşınıñ kelle çakışdırıp oturan özi yalı minnetdar yolagçılarıñ biriniñ agzına ya-da gözüne damaymagından heder edip, bialaç saklandı.

  Şeydip, iñrik garalıberende Medet abray bilen oba geldi, munuñ özi oba üçinem pes abray däldi. Gatlaklı bişirip oturanlar ocagıñ başında saklap, ”Garnıñ hepbik yalı bolup gidipdir, iy birazacık, ertire çenli dayan, yogsam gelniñ egninden pılçap uraymasın!” diyip, oña üstüne şeker sepilen gatlaklı iydirdiler. Olam saçını hüccerdip, hezil edip, ocakda gaynadılansoñ, tüssäñ tagamlı ısı ornan gök çaya yanap, gatlaklı iydi. Garaz, hemme zat başda gülala-güllükdi. Vaka ilkagşam Medediñ daşına yakın dostları üyşüp, arak içişlik başlanansoñ yüze çıkdı. Olar ilki iyip-içip, ilkagşamı yassı etdiler. Soñ onsoñ hezillik başlandı.

  - Ertir-ov señ gelniñ gelyär-ov! - diyip Medediñ klasdaşı, kolhozıñ traktorçısı Bäşim gözi ümezlän dostunıñ bövrüne dürtdi. - Gelyä-ä-rov, häzir bol-ov! Ay, yaş-şasın!

  Bu vagt eyyäm yaş yigitleriñ oturan tamınıñ märekesi azalıp-azalıp, diñe Medediñ iñ yakın iki sanı sırdaş dostı galıpdı. Medet bu vagt içilen aragıñ derdinden özüni yene-de, hamana, otlınıñ üstünde yalı duyup, çaykancırap otırdı. Ol iñ soñkı pikirlerini bir yere üyşürip, ümezlän gözlerini bir nokada dikmek isledi. Nokat näçe uzakda hem näbelli boldugıça, şonça-da ol akıllı görünmelidi, Medet munı türkmen sovet edebiyatından yat bilyärdi. Emma bireyyäm goyalan garañkı oña pencireden añrık uzaga seretmäge yol bermedi, penciräniñ daş yüzünden perde boldı duruberdi. Üstesine-de, Medediñ student beynisine üçünci bulgurıñ zarbı kerpiçden kem degmedi, şonuñ üçinem onuñ saylan islendik näbelli nokadı haysıdır bir yürekbulanç zada övrülip mörmüldäp başlayardı. Onsoñ kese gışarmabilseñ gışarma! Bäşim bilen Tagangeldi entekler mizemese-de, Medet eyyäm mazalıca süregine yetdiripdi. Munı gören Bäşim çaklañca bulgurları biryan pızdı-da, Tagangeldi ikisine käseleri erñekledip arak guydı.

  - Göter, Medediñ hem onuñ gaytarmasınıñ saglıgına! Sag-aman biri-birine govuşsınlar ertir!

  - O nämüçin ertir, şu gün govuşsınlar! - diyip, Tagangeldi Bäşimiñ garşısına gidip, şovhun etdi.

  Medet kese yatan yerinden haysıdır bir nobatdakı mörmüldik yürekbulanç nokatdan ısgınsız nazarını zordan yolup aldı-da, agızlarına acını guyup, dodaklarını tüydük edinip, üfleşip oturan dostlarına birhili düşnüksiz sereden yalı etdi.

  - Näm-ov, govusanı-govusmanı bizen siziñ ne isiñiz? Govuscak bolnup gelinyändiz Asgabadtan su tayık!

  Bäşim yaş sogan iymäni govı görmezdi, şol sebäpdenem ol onı bölüp-büçüp, oturman, näçe eline ilse, epläp, agzına dıkayardı. Bu vagtam ol agzı yaş soganlı, gözüni mölertdi, bir zat diycek-diycek bolup, bokurdak yumrusını suvsuz gultumı guranıñkı deyin iki baka gatnatdı.

  - Ayt, öñi-soñı bun-erte biler! - diyip, Tagangeldi onuñ bövrüne sımsıkladı.

  - Ayt özüñ!

  - Başladıñmı, ayt-da! Men başlamog-a, men yöne gözümi mölertdim.

  - Mölertdiñmi, ayt-da indi!

  Medet bularıñ yüzüne seredip, nämedir bir zada düşüncek hem düşünmecek yalı edip, içgiden sämän kellesini iki eli bilen tutdı, bir salım şeydip oturansoñ, yüzüni ters övürdi. Bäşim bilen Tagangeldiniñ hımı-sımısı yatmansoñ, iñ soñunda bar güycüni cemläp:

  - Näm-mm-ovv? - diydi. Entegem ol kän zat diycekdi, yöne häzirlikçe barı diyip bileni şol boldı.

  Bäşim ıkcamlandı, bogazlanyan bugra yalı, boynunı yanın-yanın süyndürip aldı. Gepçilik onuñ tohum-ticinde-de yok zatdı. Gıbata ökde bolmansoñ, ol ilden eşidenini gılını gışartman, ak arakdan içi lap-lap yanıp duran Medede şol durşuna yelmedi:

  - Mive erbet gezyämiş...Hommat bilen.

  Bu habarı yetirensoñ, Bäşim ätiyäçdan saçagıñ gırasından yapışıp sınçgırdı. Medediñ gözüne seredip zat añar yalı bolmadı, çünki onuñ gözleriniñ agı bilen garası gatlışıp ugradı. Oglanlar saçagıñ üstündäki gol boyı pıçagı saçagıñ aşagında gizlediler. Medet birdenkä yerinden zövve galdı, soñam halka aşak çökdi. Tagangeldi ılgap barıp, aynanı açdı, Medediñ kellesini daşarık çıkardılar, gücükleri aynanıñ tekcesine böküp, derrev onuñ yüzüni-gözüni yalaşdırmaga başladı. Emma Bäşim bu möhüm işi gücüge ınanman, añırdan aylanıp gelip, Medediñ kellesinden iki tañka suv eñterdi. Medet edil ertekidäki pälvanlar kimin, gürre silkindi. Elbetde, suva girip çıkan goyunlarıñ-da şeyle silkinmesi bar. Meñzeşlik gursun!

  - Guyuñ! - diyip, Medet övrülip, yanındakılara höküm etdi.

  Bäşim bilen Tagangeldi bir diyenini iki gaytalatman, näçe diyse oña, dostlarça, arak guyup berdiler.

  - Men eztiz öye gelen badına Mivezen hasap sozacak, so-ozazın... - diyip, Medet ısgınsızlıkdan basılıp gıgırdı.

  - Yo-oo-ok! - diyip, dili peltekläp ugran Bäşimem  süem barmagını yokarık galdırdı. - Eztiz nämä gezek? Eztiz hez kimiñ müñ isi baz. Su vagt hasap sozamalı gidip... salkında... ıssı ezbet edyä adamını. Bazalıñ bäzden, hasap sozalıñ. Soñ so yezden Hommadı tutmaga gidezis, üç bolup, seyle dämi, Tagan?

  - Seyle... - Tagangeldi goşa-goşadan sınçgırdı.

  Neticede, gelniñ gaydıp gelmegine çen bilen yarım gice bilen ertir guşluga çenli vagt galanda, Bäşim bilen Tagangeldi enesine-atasına görkezmän, Mededi aynadan süyrekläp çıkarıp, Mivelere giyevçilige äkitdiler. Bular bärden enter-de-tenter bolşup baranlarında, Haltäç yeññeleriñ samsık iti olarıñ bolup gelişlerini halaman, ömür etmeyänini edip, üyrcek boldı, hatda tas üyrüpdem, üyräenem bolmagı ahmal, Medediñ gulagına edil üyren yalı-da boldı, şoñ üçinem ol iki goltugından tekge berip, gerek yerinde-de oña yaplanışıp gelyän dostlarınıñ her haysını bir yaña eginlerini silkäge-de, honda zıñıp goybersemem diydi. Belki, ol eginlerini silkendirem, yöne munı hiç kes duymadı. Onsoñ ol barı güyci bilen:

  - Şit yok bol, su taydan! - diyip gıgırdı.

  Emma hıcuv näçe güyçli bolsa-da, diliñ aylanmasa, entek ol söze övrülip bilenok, onuñ ”çit!” diyenini-de, özünden başga eşiden bolmadı. Diñe yalta köpek yene munı halaman, gelip ızgıtsızlık bilen onuñ ayagını ısgadı, hatda yürek edip, yalabam gördi. Bularıñ duran-duran yerden ökcäni götermeyänligi itiñ hoşuna gelen bolmaga çemeli, ol yigitlere yol berip: ”Alla yarıñız!” diyen şekilde guyrugını buladı. Soñra-da bagtlı çıñsap, bir gıra çekildi-de, başlancak tomaşanı başdan-ayak sınlamak üçin bosaganıñ bäri yanını yassanıp, tayınlıklı süyndi. Şeylelikde, giyevçilige baranlar içinden gulplı, aynaları hüyt gara bolup duran çig kerpiçden salnan dört otaglı tam bilen başa-baş galdılar. Obanıñ horazları bolsa, bu mahal ”hä” diymän, biri birine gılav berip, bokurdaklarına agram salmak üçin süyci ukularını köydürip, häliden bäri oyalı-ukulı yatırdılar.

  Üçler maslahatı birikdirdim edip, gıra çekildiler. Geñeş gısga hem manılı boldı.

  - Aa-aah! - diyip, Medet öz pikirini orta atdı.

  Onuñ pikiri aga yazmanka Tagangeldi onuñ agzını dostlarça tutdı-da:

  - Oo-o-o! - diyip, anık planı teklip etdi.

  Bäşim olarıñ ikisiniñkinem dogrı tapdı:

  - Aa-a...oo-oo-tayaoo-oov!

  Şeylelikde, bular bir çukura tüykürip, soñam ol çukura özleri girip yatdılar. İçiñi yakayın diyen yalı, olam düyn-öññunlıkda suv akan salma bolup çıkdı. Coya özlerini atansoñlar, yañadandan tamı  peylediler. İlki bolup, gapa garşı Tagangeldi gidermen boldı. Ol Miväni oyarıp, oña söver yarınıñ yatan yerini derhal habar bermelidi. Yöne Medet gursagında cem bolan aldım-gaç duygularıñ heyhatlı kombinasiyasına döz gelip bilmän, hoñ yalı yere barmanka, dostunıñ ızından emedekläp, kovup yetdi.

  - Ö-ö... züm tu-u... zuz... zak! Çit-it!

  Tagangeldi dolanıp gelip, yene salma girdi. Medediñ dogrı emedekläp baryanlıgndan hoş bolup, şondan soñ Bäşim ikisi biri birini yassanıp, derrev süyci uka gitdiler. Medediñem az salımdan edil Miveleriñ gapısınıñ agzından horruldısı geldi, ol Haltäç gelneceleriñ itini yassanıp, galagop ımızgandı...

  Gice yarımdan agansoñ, dañ namazınıñ öñüsırasında, entek niredendigini añdırmasa-da, gögüñ yüzüne enayı bir yagtılık çayılıp ugranda, Miveleriñ gapısı çalaca açılıp, Miväniñ kiçi cigisi Aybölek daşarık ätledi. Şol bada-da ol ıza serpilip, söbügini basıp gelyän Miväniñ gucagına doldı.

  - Vay, ece!

  - Hiyh! -  edip, Mive-de içini çekenini duyman galdı. Ol bir eli bilen cigisinden, bi eli bilenem gapınıñ tutavacından berk yapışıp, daşarık boynunı uzatdı.

  İt canavar kellesini yerden bir galdırdı-da, yöne yerinden gozganmadı, ol täze garındaşlarınıñ süyci ukusını bozman, Miväniñ yüzüne ”nädeyin?” diyen yalı bir sorag bilen mölerlip seretdi.

  - Medetmi, gız, ol? - Miväniñ ilki sözleri şu boldı. - Bar, cigim elläp gör!

  - A-a-yuva! - diyip, Aybölek götüncekledi, - özüñ elläp gör, men-ä gorkyan. Maymın bolaymasın? Durşı bilen-ä tüy, galan yerem palçık!

  İtlerini yassanıp yatanıñ Medetdigini bilensoñ, Mive Aybölegi içerik itdi.

  - Bar, cigim, gitdecik yatıber. Yöne hiç kime aydaymagın, bormı, cigim? Diliñe berk bolsañ, bolgar pommahımdan galanını saña köyneklik bereyin, bormı?!

  Aybölek bada-bat ukudan açıldı.

  - Badamcan reñklisinden bergin, yogsam aydarın!

  Mive nalaç boyun boldı.

  - Bor, demiñ içiñde bolsun, özüm yansız tikinäerin. Bar, yöne derrev öye gir!

  Onsoñ Mive Medediñ başucuna geçip, yalbarmaga başladı:

  - Tur, oglan, tur! Gayt, oglan, gayt!

  Emma Medetde ne dem bar, ne düyt, bulanıp yatır. şol yalbarıp, özelenip oturışına Mive Mededi Gün dogar-dogarda zordan ukudan oyardı. Onuñ iti gucaklap gıllıgını akdırıp, süyci ukuda yatışına dözmedik Miväniñ gözünden moncuk-moncuk yaş akdı. Miväniñ halına gıylan it birki gezek yerinden gozgancak-gozgancagam boldı, tas gozganıpdam, yöne bu yerde Haltäç yeññeleriñ itiniñ adamsöyücilik derecesiniñ niçiksi belentdigi hem onuñ bu çaka deñiç nähak töhmetiñ gurbanı bolup gelendigi belli boldı. Oña bütin obanıñ ”samsık it” diyip, adalatsız baha berendigi indi göz-görteledi. Çünki giyevleri onuñ üstüne näçe agram atsa-da, ol garabagır çıdadı yatdı, iki gözem Mivede. Mive bolsa, Medediñ tövereginde edil hamrak ene yalı cövlan uryar: elinden çekyär, saçından sıpalayar, süyrekläp, itiñ üstünden düşürcek bolyar, togalap gapıdan äkitcek bolyar. Bolanok. Medet eger-eger sarsayınam diyenok, edil yöne it bilen bagrı badaşan yalı, sıgrıñ emceginden sakırtga ayrandan enayı däl. Gözyaş bilen iş bitmecegini añan Mive ahırı suvlı bedreleriñ birini getirip, Medediñ başucında goydı, soñra eline saplavı alıp, bir dem yaydandı, dañdanıñ çigregine ayazlap duran suvı süyci ukuda yatan söygülisiniñ üstünden pagşıldadaymaga dözmän, birki ovurt ovurtlap gördi, soñam ”bolcak” diyip, özüne gövünlik berdi-de, onuñ ayagından guyup gördi. Birinci bedre Medediñ dızına-da yetmän gutardı. Mive bialaç yene bir bedre suv getirdi. Süllümmay bolan Mededi şalpı-şarañ edip yerinden galdıranda, it pahır bir gürre silkindi, emma yatan yerinden bir garış dagınam ya eyläk, ya beyläk süyşäyse nädersiñ! İne, Haltäç yeññeleriñ iti ekstremal yagdayda özüni nähili mınasıp alıp bardı!

  - Medet! Ay, Medet! Açsana gözüñi, oglan! Nämeler bolaydı saña, oglan? Kim saña näme berdi? Samagon datdıñmı, Medet? Köşiñ aragını içdiñmi, Medet? Ayt ahırın, ne bela boldı saña? Şu bolşuña gicäñ içinde kim seni bu tayık getirdi?

  Batırlıgına dil yetirilyändir öyden Medet gözüni açman, gaytavul berdi.

  - Yek-ke-ce özüm! Garañkıñ dagın... näme-cicik- cik-hık!

  Bu söze güp ınanan Mive gözüne gelyänçä içen söver yarını Agayunus yeññemiziñ Göroglı agamızı kädayım-kädayım meyhanadan haremhana edep bilen goltuklap äkidişi yalı, kä yerde süyrekläp, kä yerde arkasına hopba edip, öz öylerine, yagnı öz gayınlarına eltip gaytdı. Haslap, öykeni agzından çıkara gelen çepiksice gelin özüni bu yoldan häliräk yene ızına alıp gitmeli gaytarcılara gazan atarcaklar geläymeziniñ öñ yanında zordancık özüni öylerine atdı. ”Ah! - diyip, Mive şonda ahmır etdi, - eger ganım az bolmadık bolan bolsadı, onda men Mededi tä öylerine çenlem düşürmän hopba edip äkidip bilcek ekenim!”

  Yöne Mive bu işi gözden-dilden näçe yaşırın etdimmikäm diyse-de, beyle bolmadı. Bir-ä, kolhozıñ hasapçısı Gümürtik aga cahan yagtılar uçurda Medetler bilen aradakı çile ayak yoluna çıkanda, birem 2-nci brigadanıñ gızları dañdan işe baryarkalar Miväniñ nähilidir bir hüccük ışaradı süyrekläp, köçäni kesip geçenini görüpdirler. Bu gürrüñ oba yıldırım çaltlıgında yayradı. Onda-da bu vakanı küren obanıñ yarınıñ dagın görmän galmagı Medetler üçinem, Miveler üçinem kiçi-girim abray däldi.

  Yöne şol günden soñ Çöñürde ”Saba boldı” diyen halk aydımınıñ tutuş iki bendi artdı. Onı 2-nci brigadanıñ gızları şol gün agşam, göz baglanansoñ, işden gelyärkäler, adam çekyän yük maşınınıñ üstünde dik durup aydıp geçdiler.

                      Bir agam bar, adı Dövran!

                      Diyyän saña övran-övran,

                      Boyum uzın, çeye gövräm,

                      Tur gayt, oglan, saba boldı!

 

                      Men kime dilim yarayın,

                      Saçımı goşup öreyin,

                      Guşlukda özüm barayın,

                      Tur gayt, oglan, saba boldı!

  Yer yarılmadı, Miväniñ agası Dövranam oña girmedi. Yöne bardı-geldi ol yarılayanda-da, Dövranıñ bu vagt yere girmäge eli degcek däldi, çünki agrotehnikanıñ kadalarına görä, govaça nobatdakı külte basılıp yördi. Munuñ yalı gızgalañlı dövürde yeriñ yarıgı-ha beylede dursun, kolhozçılara başlıkdan rugsatsız kölegä-de sovulmak bolanokdı.

  Onsoñ yalta köpege ilden tapavutlanmak itiñ añsadı boldı: ol ısırganıp bardı-da, biri birini yassanışıp yatan Tagangeldi bilen Bäşimi Gün guşlukda öl salmadan üyrüp çıkardı. ”İt gözi tütün bilmez” edip, gara gazanıñ daşında köv ura, köv ura gaytarcınıñ gatlamasından geregini edinen köpege, elbetde, birsalım süyner yalı salkıncak yer gerekdi. Yogsam onuñ bu oglanlar bilen añırdan gelyän hıltı yokdı. Şonuñ üçin üstlerine abanıp üyrende, onuñ sesi birneme gırılcık diyäymeseñ, örän mılayım hem dostluklıdı.
6. SUNGATΙÑ GÜYCİ

 

  Bu habarı ilki oba getiren Sertip boldı. Ol bir gün ikindin ota gidip, boş geldi. Onda-da yöne bir boş gelmekmi? Añırdan ulı goh turzup geldi. Elinde-de, şol hemişeki gulagına tutup diñleyän kükürt gap yalı radiosı. Ol radiosını Sertibiñ gicede-gündizde yanından goyyan vagtı yok, galanını hasap etmäniñde-de, hatda ir bilen elini-yüzüni yuvmaga daş çıkanda-da, onı gulagına tutup çıkyar. Oguloraz gelnecäni gepletseñ, onı vagtından öñ garradan bir-ä şol, artıp galmış, sıgır yatagıñ bir çetini eyeläp duran gulan-eşekleri, birem yañkı Sertibiñ gulagına tutup yören guzlatgı yalı radiosı bolmalı.

  Şeyle ey göryän radiosını Sertibiñ ota gidende-de yanından goymacagı öz-özünden düşnükli bolsa gerek? İne, onsoñ ol bu gün ikindin ala tozan turzup, obañ çetinden girdi, ot-da yok, suv-da, yüksüz!

  - Dur-rr! - diyip, ol edil gapılarından 50 metr geçäge-de, goñşusı Övezdurdınıñ daş işiginde eşek-gulanıñ cılavını çekdi. Eşek-gulan burnunı giñden-giñden parrıldadıp, badını sakladı-da, bütin maşgala bolup, tagta sekiniñ üstünde irgözinden peşehana gaplanıp oturan Övezdurdılarıñ gözüniñ alnında, olarıñ yassınlar kepege garıp, sıgırlarına bermeli dogralgı paçaklı hamırçanaklarına eñegini basdı. Sertip kükürt gap yalı radiosını gulagına bir yetirip, birem ayrıp, soñam onı dik depesinde bulaylap, dalcıkmakdan yaña gırılcıran sesi bilen: - Eşitdiñizmi?! - diyip gıgıranda, peşehananıñ içinde oturanlar eyyäm paçaklı çanakdan çıkyan tagamlı küyürdini eşitmäge yetişdiler.

  Şonuñ üçinem olar bütin maşgala bolup ses goşup:

  - Nämäni? - diyip, ulı gızıklanma bilen paçaklı hamırçanaga seredip soradılar.

  Sertip iki barmakdan ulı bolmadık radiosını şayat tutunıp, henize bu güne deñiç bu obada eşidilmedik habarıñ bir çetini peşehanadakılara suñşurdı:

  - Bu günden beyläk ähli zat türkmençe bolmalı! Bu hakda Aşgabatda bun-erte kanun çıkyar!

  Bu habarı peşehanañ niçiksi kabul edeni ilki bildirmedi. Ümsümlik. Diñe paçaklı çanakdan tagamlı küyürdi çıkyar. Onyança-da, Övezdurdınıñ ayalı Mamış gelnecäniñ türkmen radiosınıñ diktorlarınıñ sesine meñzeş hovalası belent sesi al-hovada yañlandı:

  - Yassıgım! ”Yassıgım” diyyän! Haysı gıran degen bu ikarada meniñ yassıgımı garbıkdıran?!

  Sertip eyyäm yartı bolup baryan paçaklı çanaga ulı kanagatlanma bilen gözüniñ yiti gıytagını ayladı-da, yañkı aydan habarını gündelik durmuşa ilteşdirip gördi:

  - İndiden eyläk ähli yıgnaklaram türkmen dilinde geçmeli. Yıgnak geçirmek üçin rayondan bize gelyän vekillerem hökman türkmençe geplemeli.

  Övezdurdı muña ınanaymakdan çekinip:

  - Beh! - etdi. - Ay, goysana, şu raykomdan gelyän Nekelay orsammı?

  Sertip bu ikarada güman döremegine yol goyup oturman, çürt-kesik etdi:

  - Nekelayıñ, Andreyiñ yok, hemmesem!

  Övezdurdı iñkise gitdi.

  - Beh... öz-ä valla, erbed-ä bolmazdı velin, oña nädip türkmençäni övredip borka? Kütegrägem-dä ol.

  - Kütegem bolsa övrenmeli bor, yitem bolsa.- Sertip yene-de elindäki otluçöp gutusı yalı radiosını hovada kelemenletdi. - Kanun çıkyar! Ähli yıgnaklar, gurultaylar türkmençe geçmeli. Radio, televizor türkmençe gürrüñi köp etmeli!

  Övezdurdını bu zatlar gızıklandırman durmadı. Ol abat eli bilen peşehanañ bir çetini galdırıp, daşarık burnunı sokdı.

  - Gürrüñiñ özi näme hakda bolmalı?

  Sertip alcıracak yalı etdi.

  - Ol esası zat däl. Näme gürrüñ edilende nä, öz ene diliñde bolsa bolyar-da ahırsoñı!

  Övezdurdı bir eli bilen itinip, papiros otlandı.

  - Ay, öñki edilyän gürrüñler bolcak bolsa-ha, onı türkmençe etmänleri kem däl, men-ä valla bilmedim...- ol tañkırap baryan paçaklı çanaga seredip, duyarlıklı gussalı seslendi. - Televizor, radio diyyäniñ-ä hasam ikuçlı. Men-ä valla bilmedim-dä, oları ertirden agşama arassa türkmençe gepletcek bolsañ, gürrüñ bir yetermikä oña? Yene ors dili çıdayan bolaymasa bu şata?

  - Sen onı menden sora! - Sertip belediñ gürrüñini etdi: - häzirki pikirleri, bu edyän gürrüñleri bolsa, gice-gündizde ol-a 24 eken, 48 sagatdan programma düzseñem, gep gıtlık etmez, äñleri yazaymasa...

  - Beh, valla, - Övezdurdı goşarınıñ sızlap durmasını undup, az-kem canlancak yalı etdi. - Radionı, televizorıñ-a bilmedim velin, yıgnaklar türkmençe geçse, şol-a erbet bolmazdı. Yogsam, soñkı dövürde bahalar-beylekilerem üytgecekmiş diyen gürrüñ köpeldi, birden bihabar galaymaz yalı govı bolcak-da... Orsçañam yarsına düşsek, yarsına düşemzok. Bahanam üytgetceg-ä Meskevadır yogsam velinim, biziñkilerde nä oñ yalı erk bamı, beyleki bamı?..

  Sertip canıkdı.

  - Vah, menem şonı diyyän-dä! öz diliñde gepläp dursa, radio-televizorıñ, birde degmese, birde nepagası degcek ahırın!

  İki goñşınıñ pikiri şeytdi-de, garaşılmadık yerden biri birine sepleşdi ötägitdi. Gökde Gün tutulmagı bilen derecesi deñ, türkmen halkınıñ tarıhında seyrek duş gelyän bu geñ hadısa olarıñ ikisinem ganatlandırdı. Onsoñ iki goñşı dil birikdirip, Umıdıñ üstüne ugradılar: her zeyilli gazetde işleyär, meseläni aygıt edip berer. Yogsam, onuñ düybüne yetyänçä Sertibiñ gözüne ukı gelmecegine Övezdurdı belet, olar kän yıl bäri goñşı. Sertipler yatmasa, Övezdurdılara-da ıncalık yokdur. Govusı ilkagşamdan bu meseläni çöp dövlen yalı etmäge oña eliñden gelen kömegi bermeli.

  İki goñşı tirkeşip, añına-mañına garaman, yolugra Paùagulınam yanlarına aldılar. ”Goy, pikirini aytsın, kän yıldan bäri tehnika bilen iş salışyar. Adam oglunıñ kellesine gelmecek pikiriñ Paùagulınıñ kellesinde bar bolmagı ahmal. Onsoñam, onuñ bu yaşına deñiç pikir aydan yeri yok, diymek, näme-de bolsa, kellesinde bir zad-a bardır, ol bir zadam bireyyäm bişendir. Dil meselesem kiçi-girim mesele däl, elbetde oña gızan kelle däl-de, bişen pikir gerek.”

  Orazbibi bularıñ ızından gıgırıp galdı:

  - Dolanavergin-uu vagtıragında! Ertir iş gezegiñe gitmelisiñ, gicäñ yarına gözüñi dikäymegin!

  Umıtlara barsalar, ol yere eyyäm yek-tük adam üyşen ekeni. Bularam üç tirkeşik bolup, tagta sekiniñ üstünde çıbından gaçıp peşehana gabalıp oturan çaklañca üyşmeleñiñ bir çetinden girdiler. Yaş-eleñler yerinden gürre ördüler.

  - Salam, mugallım!

  - Salavmaleykim!

  - Valeykimsalam. Oñatlıkmıdır?

  Gelenler salam-helik alşıp, peşehana sümüldiler. Sertip Övezdurdı bilen Paùagulınıñ arasında ornaşdı. Soñra ol oturanlara birlay göz ayladı, içinde Medediñkiden yüzi salıgı yokdı. Yakın yanında oturansoñ, Sertip onuñ dızınıñ aşagına salıp oturan bir desse kagızınıñ ilki sahıpasındakı sözbaşısını yañı yokarık galıp baryan Ayıñ yagtısına okap yetişdi: ”Hay, seniñ klasdaş bolayışıñı!” Bu sözbaşıñ aşagında-da ”Felleton” diyen yazgı bar. Sertip gürrüñiñ näme hakda baryandıgını derrev añşırdı. Şonuñ üçinem: ”Nädip oglanı utandırman, onuñ harp yalñışını düzetdirip borka?” diyip, azara galdı. Soñra-da ”ähem-ühem” edip, ol sır bildirmän, beylesine övrüldi.

  - Umıt, arada makalalarñızıñ birinde ”bolayışıñı” diyen sözde ”y”-dan soñkı yogın ”ı” düşürilmän yazlan ekeni, emma ol dar çekimlileriñ düşüp-düşmezlik kadası boyunça hökman düşürilip yazılmalıdır, ägä bolaveriñ bu kada! Birentek adam goyberyändir bu yalñışı. Olam hiç velin, arada biri ”feleton” sözüni goşa ”l” bilenem yazayıpdır, yogsam bisovat oglanam däl şol dagın...

  Umıt özüniñ adatı bir hoşamay yılgırmasını etdi.

  - Dilde häzir näçe diyseñ bulaşıklık kän, onı gazet-curnalda işleseñ bilcek ekeniñ. Bir sözüñ iki-üç hili yazlıp yören yerem bar, özem hemmesem dogrı yalı bolup dur, asıl dogrı hasap edilyär. Meselem, ”mese mälim” diyen añlatma. Onı: ”mesaña” diyip yazıp yörenem bar, ”mesaña mälim” diyip yörenem. Bilemok, nämüçin beydyäler? Belki, olar bu sözüñ ilkibaşkı görnüşini diklecek bolyandırlar? Kim bilyär, ”mese mälim” diyen añlatma, dogrudanam, ilkibaşda ”me saña mälim” diyen üç sözden dörändir? yöne hemme dilde-de, diliñ çugdamlık kadasına görä, sözler kem-kemden timarlanıp, gısgalyarlar. Onsoñ birnäçe asırda timarlanan sözi yañadandan başkı durkuna gaytarıp getirmek gerekmikä? Men-ä bilmedim, yöne beytseñ, diliñ ösüşine peyda däldigi-hä belli. Maña galsa, ”näme üçin” diyen iki sözi ”nämüçin”, ”bu gün” diyen iki sözem ”bugün” diyip, bir söz edip yazcak. Tıgşıtlı hem amatlı. Gurbannazar Eziz goşgularında onı ”bun” diyibem yazıp görüpdir. Bu yöne yere däldir, türkmende biri diliñ gadırını bilse, Gurbannazaram bilen adam. Yöne dilde uzın çekimlileñ gelyän yerinde bir çekimli yazıp, dili agsadıp goymazdım: ”ot” - mı, ”oot”, ”at” - mı, ”aat”, ”bil” - mi, ”biil” - dogrı yazmasañ näbilcek? Olarıñ haysınıñ haysıdıgını biz bilyäris, yöne indiki nesil bilermi? Türkmen dilini daşarı yurt dili hökmünde övrenyänler nätmeli? Ya türkmençäni özümizden başga hiç kim övrenmeli dälmi? Türkmen dili kesekileriñ övrenmegine mınasıp dälmi?  

  - Yañkı ol ”mese-mälim” diyeniñ-ä ”mese-de, serhoşa-da, yagnı görmecege-de mälim” diymek dälmi nä? - Övezdurdı dızına galıp, öz düşünyän sözüniñ üstünden barlanına monça boldı.

  - Ana, ana! - diyip, Umıdam onuñkını tassıkladı. - Gördüñizmi? Bu-da meseläñ ikinci bir tarapı, her bir sözüñ atam dövründe nämeden döräp gaydanını biläymegem añsat iş däl.

  Sertip gözüniñ gıytagını aylap, Medediñ öz yazgısına yiti-yiti seredyändigini gördi-de, esası meselä geçermen boldı.    

  - Biz-ä diyyän-ä, Umıt, señ yanıña has düyplüräk bir mesele bilen geldik. Söz - söz bor, onı eyleräk ulansañam bor, beyleräk ulansañam, öz zadıñdır, heran-haçanam düzetseñ giç bolmaz... Yöne, ınha, bu diliñ  yagdayı niçik bolcak? Bu gidişimize gitseg-ä, soñunıñ nämä barıp direcegi belli däl. Türkmençäñ çıgrı daraldı gitdi, yöne diyyän-ä, basım ”Çilim çekilyän yer” diylen yalı, ”Türkmençe geplenyän yer” diyip, onda-munda belli bir yerem görkezerlermikän diyyän men-ä? Galmıgıstanda şoñ yalı bir zat edilibem yör diyyär eyyäm. Bir yerde bir erbetlik başlanan bolsa, türkmeniñem başında bardır. Şoñ üçinem, hälki şol radiodakı gürrüñe iki bolup bilen däldiris biz-ä. Habarıñ bardır-la, gazetde işläñsoñ?

  - Aşgabatda nämeler bolup yör, hov? - diyip, Övezdurdam yañı kepce sakgal edinende, Marı bazarınıñ bakgalını dilege tutup, yarpı bahasına diyen yalı alan gırmızı donunıñ sınını yañadandan çalıp oturdı. - Eygilikmi özi? O diydiler, bu diydiler, biz yalı garamayaga-ha düşünmegem kın. Düybi düzmi özi?

  Umıt gürrüñe birneme ätiyaçlırak başladı. 

  - Bizem, ınha, köpümiz şonı eşidip yıgnandık-da. Entek belli zadı-ha yok velin, yöne bize-de dil berläycek yalı, şovuna düşse... Yek-tük yazıcı diydi, alım diydi, ugruna çıkyan-a bar yalı...

  Paùagulınıñ ur-tut anıgını bilesi geldi.         

  - Ahır neticesi näm bolmalı onsoñ, ugruna çıkılanda?

  - ”Däliden - dogrı habar” diylenini etseñ... - Umıt yene-de garañkılıga siñe-siñe seredip, yaydancıradı, - Türkmen dili dövlet dili bolmalı, ähli zat türkmençeleşmeli...

  Övezdurdı yüzüniñ ugruna öz üncüsini orta atdı:

  - Biz-ä, valla, bilmedik. Eger radio, televizor sap türkmençe gürrüñe geçmeli bolsa, onda mundan beylesi nähili borka? - soñra ol hasapkeşligini edip, barmagını bükdi: - Birinciden-ä, mundan beyläk onda çagaları televizorıñ öñünden ayrıp bolmaz. O canavar öñ bir dıncını alyardı orsça gürrüñe geçenlerinde. İndi nähili bor? Uludan-kiçä televizorıñ öñünde agzını övelder oturar millet, oña-da tok gidyä, toga-da pul gidyä. Bar, aydalı, togı, pulı cähennem ekeni diyeli, mala-hala kim seretmeli? Kim ot yıgcak, kim semzek kerçecek? Ozal uludan-kiç-ä hemme boyundı: orsça geçdigi her kim işli-işine dargardı. İndi nähili bor? İne, bir-ä, şol meñ bercek soragım...

  - Dogrı-da, dogrı! - bolşup, oturanlarıñ birnäçesi onuñ gepini makulladılar. - Yaltaçılıg-a köpeler, çıkdacımızam artar.

  Goldavdan gılav alan Övezdurdı hasam ınamlı gürledi:

  - On-a men bara edil yöne aynadanam açık bilyän, çıkdacıñ artcagın-a! Yöne, ınha, meseläñ ikinci tarapam bar. Gep diñe pulda-da däl... Bu etcek bolyanlarını etseler, men-ä oññullıgıñ üstünden elter diyip bilcek däl. Türkmeniñ diliniñ soñuna çıkılaymasa-da biridir? Meniñ çakım çak bolsa, munuñ özi türkmen diliniñ abrayını hem hümmetini gaçırmak üçin yörite tapılan ayılganç bir pirimmikä diyyärin...

  - O nämüçin? - Bäşim bu aydılanı eşidip, ileri omzadı.

  - ”Üçini” şol. Bular ozal ors dilini nätdiler şeydip? Ertirden agşama radioda, televizorda onı gıgırdıp goydular. Ana, indi ulı iliñ gaçgını şol dil. Eger türkmen dilinem şoñ yalı etcek bolsalar, onda hemme zadıñ öñki-öñküligine duranı yagşı.

  - Onam diyme - diyip, Sertip goñşusı bilen agızlarınıñ yolboyı bir bolandıgına garamazdan, onuñ bu gepini nädürs  tapdı. - Takalam bolsa, öz diliñde okalsa yagşı!

  Oturanlar Sertibiñkä-de:

  - Dogrı-da-dogrı! - boluşdılar velin, Övezdurdı bir bada alcıracak yalı etdi. Emma derrev özüni dürsäp, garaşılmadık bir güyçli delili orta atdı.

  - İne, men size yene bir zadı aydayın, şu vagt televizorda türkmençe bir zat berilse, ulı il oña begenyämi ya yokmı?

  - Begenyär.

  - Begenyär. Bizem begenyäs, bu oturanlaram. Emma gündelik şeyle bolup dursa, bu begencimizi taparın öydyäñizmi? (Dımışlık.) Tapmarsıñız, onı men aydayayın. Bu vagt türkmençe dagın bir kino görkeziläyse, il bende aylavda atı çıkan yalı, bir hepde öñünden, bir hepde-de soñundan gürrüñini edip gezyär. Edyämi, edenok - aydayıñ göni?

  - Onıñ-a dogrı! - diyişdiler.

  Övezdurdı-da märekäni eline alañkırlandıgını añşırıp, aygıtlı hücüme geçdi.

  - Onda indiden eyläg-ä beyle bolmaz. Onı-ha men size açık aydıp bilcek. Türkmen dilem edil beyleki diller yalı dildir-dä. Bäş gün ızıgiderli diñleseñ, it yalı övrenişer gidersiñ, öñküsi yalı şires-ä bolmaz. Ahırsoñunda diñlecegiñem yene şol boş takallar bolsa, gurı gayta kellagırıñı tutdır. Yok, öñki durşı govudır bu zatlañ!

  Sertip içinden käyindi: ”Bu bitiniyme hasapkeş zaññarı alıp gaytmalı däldim veli, oñarmadım-ov... Märekäñ pikirini-hä bir bulaşdırcak velin, dil kanunına-da zeleli yetäymese yagşıdır bu tetelliñ? İliñ agısını aglan bolyar, gara gaygısam öz cübüsidir, öz çagaları televizorı artık yakayar öydüp.”

  Onyança-da köçeden gız maşgalanıñ agı sesi eşidildi. Sertip dızına galdı.

  - Beh, bu nämäniñ alamatı? Yör, Umıt, göreli, olara näme bolduka? Gızlarıñ biri Hammaeva yalı-la?..

  Olar agınıñ öñüni gabatlap, köçä yörediler.

  - Gızlar kim gövnüñize degdi? Hammaeva! Näzik! Horkuldıñız näme?

  - Gınançlı hindi kinosını görmäne baryas, şoñ üçin aglayas...

  - Barañsonız aglañızda bolanokmı?

  - Yok. Biz onuñ gınançlı bolcagını öñünden bilyäs, onsoñ neneñ aglamalı?!

  Näzigiñ aşa näzikligini özi bilen aradakı gizlin duyga yoran Umıt derrev ızına dolandı. Onsoñ Sertibem hüñürdäp, onuñ ızından yetdi.

  - Dünyäñ şol gülkünçligi... diymäyin diysem.

  - Näme diydiñ? - diyip, onuñ sözleriniñ soñunı çala eşidip galan Övezdurdı bilesigelici sorag berdi.

  - Sungatıñ güycüni diyyän-ä! - diyip, Sertibem gürrüñi ikuçlı edip goydı: - Öz halına aglap oturmalı adamları üyşürip, başga zada agladyar. Vah, ılmıñ govusı fizikadır-la! 

  Häliden bäri halıs ugrunı yitirip diyen yalı ya-da yöne bu gün agşam yorgana ayalından giç girmeli bolcagını, onsoñ ertir işe ukudan oñlı doyman gitcegini gaygı edinip oturan Paùagulı hayal-yagalrak dillendi:

  - Be-e, diyyän-ä, kanun çıkyan bolsa, gov-u-erbet onı yerine yetirmel-ä borus. Tehnika meselesi düşnükli, ol öñküsi yalı orsça bolar. Yöne, ınha, obanı alıp görseñ, bu tayda biz nätmeli? Hemme zat öñki-öñküligine galarmı ya ol-bi üytgärmi? Näme-de bolsa, ugruna-ha yıkılmalı bor. - ol sesini peseldip soradı: - Hey, obada orsça gepleyän barmı?

  Pikir etdiler-etdiler-de, şäherden göçüp gelip, obañ çetinde tam tutunıp oturan Cumuşı tapdılar. Oglanlarıñ biri hasam belediñ gürrüñini etdi:

  - Onuñ çagaları ecesine ”mama”, kakasına-da ”papa” diyyäler.

  - Şu Cumuşamı? - Övezdurdı ınamsızlık etdi.

  - Gızlarammı? - diyip, Paùagulam geñ galdı.

  - Gızlaram.

  - Beh, gızları asıllıcamıka diyyärdik velin...

  Onsoñ irde-giçde yetdiräymegi ahmal dil erkinliginden kellesi az-ovlak gızan adamlar oglanlarıñ birini iberip, Cumuşı derrev bu yere çagırıp, onuñ bilen berk gürleşmeli etdiler.

  - Bäşim, sen yeñil oglan, yetip gayt, ”Gel, möhüm bir geñeş bar” diyyäler diy. Pikirimizi aydalıñ, o näme diyyä, eşideris.

  Bäşim bir käse çay içim salımdan mellegaradan Cumuşı ızına tirkäp getirdi.

  - Näme hızmat? - diyip, ol peşehanañ bir çetini galdırıp, sekiniñ bir gırasında gövünli-gövünsizräk çökdi.

  - Ornaşıklı otur! - Sertip oña duydurdı. - Mesele gatı çınlakay.

  - Sümül-hov içine ımıklıca, yogsam milleti çıbına yal edyäñ! - diyip, gışarıp yatan yaşulınıñ sesi çıkdı.

  - Çıbından çekinyän bolsañız, üyşüp nätcekdiñiz?- diyip, Cumuş peşehanañ içinde garalışıp oturan adamlara äsgermezçilik bilen birlay göz aylap çıkansoñ, arkayın seslendi.

  - Çekinemzok, yöne goranyas! - kimdir biri väşilige saldı.

  Onyança yene Sertip ara goşulıp, gürrüñiñ bövedini yıkdı:

  - Saña bir sorag bar, Cumuş. Ιnha, sen traktor sürüp yörsüñ ömürılla, hanı ayt, hey, türkmençe at dakılan şayıñ barmı?

  Cumuş: ”näme diycek bolyañız-ay?” diyen yalı bükülişip, sorag belgisine övrülip büküdişip oturan adamlara yene bir gezek şübhelirägedin göz aylap çıkdı-da, nagt cogap berdi.

  - Traktorı ors yasaya. Kim yasasa, şolam at goyar-da, bu tayda näme düşnüksiz zat bar, sluşi!

  - Onda-da süryän sen-ä. Nämüçin seni hasaba alyan yok? Yurt kimiñki?

  Cumuş düşünmecek boldı: ”Bular meni gicceleyän-ä däldirler-dä?” diyip, öz-özüne sorag berdi. Emma oturanlarıñ çını yalıdı, onsoñ ol bilenini gaygırmadı.

  - Yurt, kimiñ cübüsi galıñ bolsa, şoñkı! Yene soragıñ bamı?

  Övezdurdı ıncalıksız gobsuncıradı.

  - Edil beyem diyme-hov, yurt eyesizem däldir, ors diyip biri bardır, gulagı edil cam yalıdır zaluvadıñ, häzircek bolgun! Peşehana diñe çıbından gorayandır!..

  - Bütin yurt peşehana! - diyip, oturanlarıñ biri ahmırlı seslendi. - Endam-canı eleme-deşik, diliñi yarsañ - äleme car!

  - Cay gürrüñ. Yurt eyeli, biziñki yöne bir garavulçılık...- Paùagulı yumşacık hikirdäp, yeñsesini gaşadı. - Men tehnika saklayan, Umıt gazet saklaya, Sertip - mekdep, ınha, Tañrıberdi aga-da... - ol beylesinde eplenip yatan uzınakdan hor yaşula barmagını çommaltdı, - kolhozıñ iki gulak pilini saklaya, suvçı! Haysı birimizde düzgünli emel bar? Hemmämizem ”tur-otur, kersen getir”.

  - Biz-ä hov, emelleri gerek däl şulañ! - diyip, Tañrıberdi aga burnuna salıp hüñürdedi. - Yöne şähere baramızda, yüzümizi alıp kovmasalar bolanı. Hey, şo tayda bir türkmençe gepleşerler yalı edip bolmazmıkan diyip umıt edyäs. İñ bolmanda bäş-üç söze bir düşüner yalı bolsalar. Birem höküvmet şü agaç çemçäni köpeltse, yogsam gatı kösenyäs. Näçe yıl bäri unaşı käse bilen içyäs. Magazinde galamçemçe satılmasa dagı nätcek! Çäynek-käsämizem yetenok. Höküvmetde türkmençe gepleşseler, arzımızı aytsak, biziñ-ä başga armanımız yok! Yöne häzir-ä türkmençe barca eşidyän zadımız obada-ha: ”Yaşulı suvuñı tut!”, şäherde-de: ”Yaşulı yoldan sovul!” Hey, şundanam bir gün bormı?!

  Yaşulınıñ sözüne yaş oglanlar gülüşseler, Sertip başını aşak salıp, yer dırmadı. Şol vagt garañkınıñ içinden suvçınıñ añrı yanından dözümli ses çıkdı.

  - Adamlarda erk goydularm-ay, kärdeş? Her kimiñ çıgrı çızılgı, şondan daşarık bir ädim ätlecek gümanıñ yok. Ätleseñ, incigiñi uçurcaklar!

  - Yöne yerçekenleñ tehnikas-a erbet däl - Paùagulı onuñ sözüni bölüp, düybünden başga heñden gopup, yuvancak kikirdedi.

  - Saña nä, tehnika beryämi diysen-e, özi getiryä - özem eyelik edyä. Çölde-düzde tekiz yer-ä goymadı, at münüp düze çıkan özüñ bolma, bu çakda, basan yeriñ alakañ kürümi yalı gazım-gazım, iki ädim geçmänkäñ boynuñ oñrulcak. Biz-ä, dogrusı, atam münemzok yogsam velin... - Övezdurdı gepiniñ soñunı yuvmarlap goydı.

  - Senem valla, çölüñ gürrüñini edyäñ, yurt gitdi diysen-e elden! - gızmalıkda obada yakasını tanadan Ata cıkır canıkdı. Soñam ol gapdalındakı Tañrıberdi aganı hürsekledi. - Gideli, goñşı, bular bizi gepletcek bolyar. Bu tayda uzak otursak, ertir gözümiz Sibirden açılar! Gidip, suvumızdan habar alalı.

  - ”Gözümiz Sibirden açılıp” biz nä ogurlık edyäsm-ay, ya biriniñ diyenine däl diydikmi? ”Suv tut!” diyilse, suv tutyas, ”Otag ota!” diyilse, otag otayas. Mundan beter indi biz maymın bolalımı?

  Yaşulınıñ gepine onuñ gürrüñdeşi başını yaykadı.

  - Bey diymesen-e, kärdeş, maymına at dakmasan-a. Onuñ begiñki yalı güni bar: pisse çigitlän bolup, geleniñ-gideniñ öñünde garzınıp otır. İki yüz kilometr beyläñde tonnalap pisse yıgnalyar, ata-baba diliñe degen bolsa ayt! Yogsam, şol maymınıñ daşındakı gözenek ikimiziñem daşımızda bar, arman, bize pisse beryän yok! Hanı, yör, tur, gideli, meni kän gepletme, bu adamlañ ganı gaynap durandır. Bu tayda uzak otursak, iñ bärkisi gışkı kömür payımızdan kesileris velin, garaz, oññullıgıñ üstünden barmarıs. Şoñ üçinem sılagımız barka gideli!

  Tañrıberdi aga onuñ bilen ılalaşmadı.

  - Otur entek, gulaklañ posunı bir açalı-la hov! Nä günde-günaşa eşidip durmuñ bular yalı gürrüñi?

  - Tapdıñ yagşam bir gulagıñ posunı açcak gürrüñi, sluşi! - diyip, özüni televizorıñ öñünden turzup alıp gaydanları üçin Cumuş oturanlardan gitdigiçe nägile boldı. Sekiniñ gırasında amanat oturışından-da onuñ her demde bu taydan göterilmäge tayyardıgını añsa bolyardı. - Çınlakay mesele bar diyseñiz, menem, ınanıp, gelyänem-ay, valla, sluşi! İndi yurduñ aladası size galıpmı diysen-e? O bolmanam, yurt biriniñ elinde bolmalı bor, ol nä eyesiz yatmalımı?

  Umıt onuñ yüzüne inçecik umıt bilen seretdi.

  - Köpçülik eye çıkmasa diyyäñmi?

  - Köpçülik, inim, hiç vagt hiç zada eye çıkmaz. Köpçülik diymek - bir süri maldır. Onı öñ Stalin aydıp geçipdir.

  Bu gepi eşiden Ata cıkırıñ girre gaharı gelip, yeñse damarı şakga gatadı.

  - İlde-günde entegem Staline ınanıp yören hepbesizler bar oguşya! Şol dälmi diysene sizi şu güne salan?! Yurduñı tozduran, iliñi ayak astına salan kim?! Halk mal bolsa, onı mala övren kim?! ”Sosializmiñ yeñşine golayladıgımızça, sınpı göreş şonça-da yitileşyär” diyen bolup, adamları biri birini duşman edip goyan kim? Türkmeniñ okumışını Sibire sürüp, bu tayda diñe körzehinini, boynı boşunı galdıran kim?!

  Ata cıkır entegem näçe diyseñ delil getircekdi, yöne oña may bolmadı. Cumuş onuñ alkımından aldı.

  - Sen näme bu tayda Staline at dakyañ! - ol gızarılıp, yerinden galıberdi. - Başım dikkä men saña Staline at dakdırar öydyäñmi! Sen kim Staline at dakar yalı, sluşi?! Ola-a generallisimus, senem bir keçe telpek türkmen.

  - Sen özüñ kim?! - diyip, Ata cıkıram gızarılıp galdı.

  - Men ”keçe telpek” däl, şäher türkmeni, gorodskoy! Bilip goy şonı!

  - Gepiñ şu bolsa, obalam senden gaçar. Onsoñam däninim bäş gün obadan elkin oturan şäherli bolyan bolsa, onda obalını tükendi bil! Adamhoruñ adamhordıgına düşünmezdenem, şäherli bolup bolarmı?! Sen iñ bärkisi öz kakañ nämüçin obanı taşlamalı bolanını bir bilyäñmi? Atañ pahır ”bay-gulak” diylip, Sibire sürlenden soñ, bütin neberäñiz sülgüniñ cüycesi yalı pıtradı. ”Tanalyan yerimizde galsak, biziñem gözümizi Sibirden açarlar” diyip, kakañ dagı mal-mülkden geçip, ur-tut şähere siñdi. Atañı-babañı tozduran şol Stalini övmelem indi sen bolduñmı?! Canım-a sen yakdıñ!

  Degerli bir delil tapmadık Cumuş beter kecine tutdı gidiberdi.

  - Canıñ yancakdır yanyandır, halıpa! O bolmanam Staline at daksañ, canıñ yanan yeri kän bor!

  Edil şol vagt Övezdurdam Cumuşıñka ”at goşdı”. Ol asıl ep-esli canlanıp, dili bir gapdalda goydı-da, Cumuşıñ pikirini ösdürmäge, baylaşdırmaga girişdi.

  - Vah, yolbaşçı diyibem Staline diyäyseñ! Ol adamıñ gepi - gep, sözi - sözdi. Onuñ yalı patşanı indi gündiz eliñ çıralı gezibem tapmarsıñ! Ol näderdi - her yıl yaz geler velin, edil şu 1-nci aprele gabatlap, ähli zatlañ bahasını arzanladardı. Bir köpük arzanladar velin - arzanladar! Oñ asıl gice-gündiz gara gaygısı yönekey halkdı! Vah, adamlañ yagırnısına yañı bir şemal çalıpdı velin, öläydi-dä, pahırıñ ömri gısga boldı-da...

  Ata cıkır bolmacagını bilen yalı sını silkip turarman boldı.

  - Häli gideli diymedimmi men saña, kärdeş! Suvumız eyyäm  atızdan-a bir çıkandır, yöne ummadan çıkmadık bolsa diy!

  - Çıksa çıkıpdır-da, - onuñ kärdeşi, yaşulı suvçı giñ gövrümli gepledi, - nä ayagına tiken batar öydyäñmi?!

  Ata cıkır peşehanadan daşarık boynunı uzatdı.

  - Yok, vah, çaltrak ızına düşmesek, biziñ ayagımıza tiken batar!

  - Panusları yak onda! - diyen yaşulı-da peşehanadan çıkarman boldı. Diliñ geñeşi biten bolsa, galan gürrüñi nirede edemizde bolman dur, ä?

  Oturanlardan olara birki adam tövella etdi, yöne suvçular gaydıp peşehana burunlarını sokmadılar. Oña derek arka tapınanına monça bolan Cumuş olarıñ ızından hüñürdäp galdı:

  - Dogrı-da valla, sluşi! Gepletseñ, bular Staline-de at dakcaklar, Lenine-de. ”Yurdumız elimizden alınyar” diyip hoññuldacaklar, oñ yerine näçe zatlar berilyär, ondan habarları yok. Mugt alanlarında nätcek diysene-e? Hey, etcek zadıñız barmı?!

  Märekäniñ içinden kimdir biriniñ eşidiler-eşidilmez hüñürdisi çıkdı.

  - Ay, mugt almadıklarımı eysem, häzirem bir agzımızı yagcardıp baranoklar-la, bir ölmez-ödi, yöne gaz-nebtimiz bilen bile canımızı alanoklar diyäymeseñ, başga bir gönençlik yok-la bu adamlara: yetimiñ güni.

  - Yokardakılar-a şol bolyaram, olañ-a gözüni açıp göreni şol... - diyip, suvçı yaşulı panusını yakıp durşuna, eşidiler-eşidilmez yañsıladı. - Tüys şol: ”Çanagı arkasında, çemçesi - bilinde!” diylenlerden-dä, bir topar boynı boş yumuş oglanı, garnını doyur-da, buyrıber näme yumşuñ bolsa. Gitdik-hav biz-ä!

  - İne, görersiñiz - diyip, yüzüni mälim etmän, kimdir biri garañkınıñ içinde velilik satdı, - bu tetelli azı yarsa, etiñizden goparıp-goparıp alar, dişi gana degmesin yöne... Şonı diläberiñ!

  - Eesini yitirse, ugrunı basım yitirer diycek men-ä diyip, Sertibem bardıgını bildirip, garañka cogap berdi.

  Yöne ”garañkınıñ” gara çınıdı.

  - Yükçi eşek eyesiz galmaz. Üstüne derrev biri ayagını atar, tamañızı tala dañayıñ, siz ulaglı bolmarsıñız!

  Soñam bir çetde garalıp yatan ”garañkılık” yerinden gozgandı.

  - Biz-ä hov, adamlar gaytdık onda, uzak otursañ, köp geplenyä, ızında durmaga-da gayrat gerek, olam gıt harıt... - soñra ol peşehanadan çıkıp barşına tutuk hüñürdedi: - Yurdı elimizden alıp, deregine berilyänem arak bilen başıboş heleyler diyäymeseñ, biz-ä üytgeşik guvanarlık zat göremzok.

  İlkagşamdan bäri sekiniñ bir çetinde içi giden yalı eplenip yatan yüzi iri-iri düvürtikli oba şahırı Gabak bu sözi eşidende, içine gaytadan can girene döndi. Ol burulcırap, dilini süyci cukguldatdı...

  - Ay, şol ikis-ä yurduñı bereniñe degyärem-lay...

  Oturanlar muña aglacak yalı edip gülüşdiler.

  - Hanı, geliñ, dövletli gürrüñ edeliñ-le - diyip, Övezdurdı oturanlara yaşululık edäysem diyyän yalı äheñde yüzlendi. - Varsakam govı zat, yöne äh-hem, ühem... ınha, bi Cumuşam geldi, indi esası meselä geçeliñ. Hava, Cumuş, seni çagırdanımızıñ sebäbi - gulaklara gılı gırılmadık bir habar yetdi. Aşgabatda täze kanun çıkdı... çıkcak, çıkıp baryar, umuman, eyyäm çıkdı diyseñem bolcak. Dil hakında. Onı Sertip yañı ikindin, hol, gayrakı yılgınlı oyı bilyänsiñ-le, ana, şo taydan getirdi. Agşam otunı alayın diyip baranda eşidipdir: türkmen dili dövlet dili bolalı diyyä...

  Cumuş bu habara ınamsızlık bilen gülümsiredi.

  - Bivagt çak entemesiz yerde enteseñ, sluşi, o bolmanam ya gulagıña bir zat eşidiler ya gözüñe bir zat görner! Kakın-silkin tapınmagıñam ahmal.

  - Yok-hov, senem yöne derrev ölümliginden tutuberyäñ, hemmesi eygilik. Gulagıña onuñ yalı habar eşidilcegini bilseñ, ol oyda bütin halk bolubam aylananıña degcek! ”Türkmen dili ors dilinden öñde tutulmalı” diyen pikir o bolmanam çölde-düzde, döremese, başga yerde döräp bilmez.

  Oba şahırı yatan yerinde beylesine agdarındı.

  - Dili goracak güycem diliñ öz dörän yerinde dörär-dä, başga nirede döresin-ay?!

  - Hay, näbileyin-dä, sluşi, orsuñ diline tokunsañız, işiñiz ugruna barayarmıkan, basan yeriñiz gap-çanak bolaymasadır.

  Gürrüñiñ ters ugra gidibermeginden heder eden Sertip ara goşuldı.

  - Yok-hov, Cumuş, biz orsuñ diline tokuncak bolamzok, gayta türkmen dilinem şonuñ yalı arzılı derecä yetircek bolyas. Niyetimiz gatı düzüv!

  - Onda-da, kanunam çıkan bolsa... - Övezdurdam birneme ınamsızrak dillendi. - Umuman, munuñ özi täsin zat, yöne her zadam bolsa, yöne yatandan bir zatlar eden yagşı.

  Cumuşam az-kem tolguncak yalı etdi.  

  - İdritti... - diyip, ol iki gepiniñ birini orsçalap, ulı alada çümerli göründi, - yurt bulaşcag-ov yene-de, indi nätse borka? Sluşi, yene şähere siñmeli bor-ov, göryän velin. Kakam pahır meni oba nahak süsdüripdir, öz-ä indi öldi gitdi pahırıñ, azara galmalam men bolcag-ov, şu türkmeniñ yaşulularını bir tala dañıp ursañ, edyän işleri mıdama ters! Men oña: ”Oba barsañ, günüñ batragıñ günüdir, göçmäyin” diysem hiç diyenimi etmedi. İne, indi düşyän günüñ. Vah, oñ özüni getirip yaşat-da  şu vagt obada!

  Oturanlar biri biriniñ yüzüne köpmanılı ümleşdiler-de, yene Övezdurdını geplemeli edip goydular. Onuñam gızza-gızza gelende, içiñi yakayın diyen yalı, sıpayçılıgı gutaraya ekeni.

  - Cumuş diyän-ä, señ çagalañ öyde ”mama”, ”papa” diyyäni çınmıdır?

  Haysıdır bir öz düşnüksiz aladalarına gark bolup gidip baryan Cumuş bu soragı eşidip üşerildi, adamlarıñ arasına gaydıp geldi. Hamana, traktorınıñ tizligini çalışcak bolyan yalı, sekiniñ gırasından yapışıp, arkan gayışdı.

  - Kim aydıpdır onı, sluşi?

  Övezdurdı gümmi-sümmä urdı.

  - İl şey diyyär...

  Cumuşıñ gaharı gelcek boldı.

  - İliñ... diymäyin diysem, menden başga işi yokmı, sluşi?

  Oturanlar keçäni dırmalaşdılar. Hiç kimden çıkar yerde ses çıkmadı, ahırı Medet gözlerini elek-çelek etdi-de, gepe goşuldı.

  - ”İl agzı - keramat!” diylipdir, Cumuş akga.

  Cumuş dızınıñ aşagındakı yazgılı kagızları töveregine görkezmecek bolup, gızoturışda bir elini yere diräp, yanınlap oturan Medediñ yüzüne hayranlar galıp seretdi-de, bar güycüni cemläp, nägile, yöne başardıgıça mılayım seslendi:

  - İl, inim, keramat yerinde keramatdır. Bu obada däldir. Hanı, sen ayt - ol yanında oturan adamlara yeke-yekeden barmagını çommaltdı, - şu Sertibiñ agzı keramatmı ya-da Paùagulıñmı? A, belki, Övezdurdıñ agzı keramatdır? İl diyeniñ, ine, şul adamlardır-da, sluşi. Hey, şulañ agzından keramat çıkcaga meñzeyämi? İnim, bulara keramat sürtseñem yokmaz. Saña-da aytcak zadım: iliñ agzına kän añkarmagın, añkarsañ, aç galarsıñ!

  Şeyle diydi-de, ol Bäşime seretcegem bolmadı. Yöne Cumuşıñ iki gözem häzir gös-göni özüne dikilendir öydüp, Bäşim keçäni şeyle bir dırmaladı velin, tas copba deşipdi. Keçäniñ ol yeriniñ yüñüni täzeden sümek edibermelisi galdı. Emma onuñ yalñışyandıgı iñ bärkisi Tagangeldiniñem bu vagt yüzüni yerden galdırıp bilmän oturanlıgındanam bellidi. Cumuş birbada iki adamınıñ yüzüne nädip dikanlap seretsin? Gürrüñ gaytadan başlananda, üç klasdaşıñ üçüsem birden övhüldeşdiler, soñam yüzlerini keçeden galdırdılar. Tagangeldi bilen Bäşim biri birine müynli seretseler, Medet sır bildirmän, ”feletonını” terslikgän agdarıp, üstünde ıkcam aybogdaşını guradı.

  Geñeşe yıgnananlar Cumuşıñ oynamaga şäherde yaşamandıgına  göz yetirdiler. Ol küren obanı ayagına yapışan palçıkça görmän yaşap yören bolsa nätcek? Muña adamlarıñ gaharı gelcek boldı, yöne hiç kes kinesini daşına çıkarmadı. Çünki çöñürliler o diyen bir gızma halk däldi, olar esasan durmuş pelsepesine köpräk yıkgın edensoñlar, darkaşıp almalı zatdan elmıdama kemrısgaldılar. Häzirem ”sen-men” yok gızarılıbermän, olar içlerini hümledip, çuñ pikire gark boldular, bu iki arada çıbınlardan hezil edinen bolmadı, olar peşehananıñ süzlen yeriniñ bardıgını bildirip, oturanları edil ulukcın açdırdılar. Sekiniñ üstünde gars-gars hem şarpıldı köpeldi.

  - Beh - diyip, Övezdurdı durup bilmän seslendi, - Çıbınlar oba çozyar velin, yene pagta derman sepdiler öydyän? Häli bir uçar obañ üsti bilen tozadıp gitdi diydim-le şol ganımını...

  Emma oña ”hä” beren bolmadı, oturanlar öñki pikirleri bilen başagaydılar: ”Nämüçin Cumuş bize bey diyyäkän? - olar bu sovalıñ üstünde keypine kelle dövdüler. - Oglanlıkdan şäherde önüp-ösenem bolsa, Cumuşıñ yerligi şu obadan dälmi näme? Kakası pahır şäherde ömrüni geçirensoñ, akılına aylanıp, Çöñürden kimi görse: ”Yañadandan ızıma, oba göçüp barsam armanım yok, yogsam çagalam halıs bandit bolcak” diyip zeyrenerdi velin, ugrunda bar ekeni-ov. Küren obanıñ sılayan adamlarına diyip oturan zadına seret, häy, pedernä... yok, yok, beyle däl! Häy, ulalıp oñalmadık! Galanları dagap gitdi, kakasınıñ gözi açıkka oba aralaşdırıp yetişeni-hä diñe şu Cumuş, muñam, barı bolup bilşi şu bolsa...”

  Şol vagt sekiniñ üstündäkileriñ üyşmek sagdın pikiriniñ arasını Cumuşıñ gatı sesi bozdı. Ol garañkınıñ içinde tozan siñen gür gara gaşlarını bürceşdirip, şeyle diydi:

  - Onsoñam, sluşi, ”papa” diyselerem, ”mama” diyselerem, oñ azarı size galmandır: öz çagalam, çöregi özüm beryän. İslesem, iñlisçe gürletcek, islesem - orsça, siziñ ne işiñiz? Onsoñam men öz çagalarmıñ betbagt bolmagını islämok, düşündiñizmi? Siziñ ol türkmençäñiz şäherde kime gerek? O tayda hemme zat orsça, men öz çagalarmı ulı işde işletcek, özümiñ garayaga bulaşıp yörenime nätcegimi bilemok, sluşi. Birinci sekretar etcek men öz çagalarmı. Yene soragıñız barmı?

  Sertip saklanıp bilmedi:

  - Gepem şonda-da, indiden eyläk Birinci sekretarlaram türkmençe gürlemeli diyen kanun çıkyar-da!

  Cumuş yüzüni keseräk sovup, yaşlıkda şäherde yaşayarka övrenen şireli sögünçlerinden bir tapgırını oturanlarıñ üstaşırı payradıp goyberdi, soñam bärisine övrülip, örän nägile äheñde gürledi:

  - Men seni bulañ içinde iñ üşüklirägimikäñ diyyädim velin, Sertip, sluşi, canımı yakdıñ-ov! Birinci sekretarıñ türkmençe geplecegini-geplemecegini neuceli özüñiz kädiñizi işledip, bilip bileñzok?! Siziñ agzıñızıñ aydyanını şu tayıñız eşidyämi? (Ol öz tüylek gulagından çekip görkezdi.)

  Cumuşıñ gepine Övezdurdınıñ yüzi çıtıldı. Oglanka bassır suv gidip, onuñ çep gulagınıñ eşitmesi hayallapdı, şonuñ üçinem ol aldı-da, bu gepi edil özüne çekdi, öykeli gürledi:

  - Eşidip-eşitmän, bu adamlañ hiç biriniñem gulagı ker däl. Sen yöne aydıber, beter eşideris. Yöne saña kanun çıkcak diyilyär, şoña boyun bolmalı bor indiden eyläk diyilyär.

  - Tüf, siziñ kanunıñıza! - Cumuşıñ aşa gaharınıñ geleni bildirdi. - Men size epilip salam biyrin, şol zakonıñız derekli zat bolsa! Bir topar işsiz ıñdarma diyerler size, haysı bir kagıza yazlan zada ınancak? Siz-ä çagalarıñızı türkmençe okadıñ, menem orsça okadayın, soñ kimiñ Birinci sekretar bolyanını görübiyris!

  Ol şeyle diydi-de, turmak bilen boldı, gepe düşmez bir topar ıñdarma bilen mundan kän keceleşip oturmagı özüne kiçilik bildi. Yöne ol imisala gidibermedi, yagşı yeñsesini övrensoñ, ızına gañrılıp, oturanlara gıcalat berip gitdi.

  - Ondan-a öz dükanıñızı oñarıñ-da sluşi! O tayda yekece türkmençe yazgı yok, yene hoññul-hoññul eden bolyañız meñ başıma!

  Cumuş şeydip gidensoñ, oturanlarıñ gaharı dura-bara yüze çıkdı, olar özlerini aşa kemsidilen bildiler: ”Dogrudanam, nämüçin olar iñ bolmanda, oba dükanındakı yazgıları türkmençä geçirtmeli däl? Küren obada yekece ors yaşanok. Kolhozıñ doñuz çopanı Andreyem türkmençäni bu adamlarıñ biriçe bilyär. Eger ol gatı görcek bolsa, yaşuluları doñuz yataga tövella iberäymeli bor!”

  - Onda, adamlar - diyip, öz yaşululık roluna övrenişiberen Övezdurdı yassınlar oturlışıgı cemledi. - Geñeşimiz-ä tas boluberdi diyseñem bolcak. Sebäp diyseñ, geplecek gepledi, diñlecegem - diñledi. Ertir başlıgıñ yanına-da bir barıp göreliñ, ol näme diyyär. Belki, oña eyyäm raykomdan görkezme gelendir? Eger eyle bolsa, onda işimiz añsatlaşyar: her kim öz malotı bilen boluberse-de bolcak. Yok, eger başlık habarsız bolsa, ondakısını onda göreliñ. Onda näme - turmaşakmı? Eger oturcak bolsag-a yerimizi üytgeden yagşı. Sebäp diyseñ, çıbınlañ hemmesi peşehana doldı, indi biz daşına çıkaysagam bolcak...
7. DİL DAVASΙ

 

  Ertesi gökde yalbırap Gün dogan dessine, işli-işine dargamazdan ozal kolhoz pravleniyesiniñ kontorına gitmek üçin belleşilen yerde üyşüp adam tükellenende Gabak şahır tapılmadı. Onsoñ oña garaşcak boldular, asıl garaşdılaram, yöne garaşdıklarıça-da, ol gayta beter gelmedi. Onsoñ yedi adam üyşüp, sekizinciniñ üstünden bardı. Barsalar, daşarsı gum-gukluk. Gapıdan girseler, şahır içki cayda eplenip yatır.

  - Bu nä hekayat? - diyip, Övezdurdı oba şahırından soradı. - Biz nä bu gün başlıgıñ üstüne gitmegi dilleşmänmidik?

  - Dilleşipdik... - diyip, Gabak şahır düvürtik-düvürtik yüzüni dogruçıl acatdı, - Yöne meñ aşgazanımda yara bar. Men türmäñ naharına bolman... Size tapavudı yok, näme iyeñizde näme, siz meñ yalı berhizli däl. Onsoñam edil häzir men köne batırlar hakında täze poemamı yazıp otırın. Gezegiñiz gelende, siz hakında-da yazarın, arkayın bolayıñ!  

  Adamlar sessiz-üynsüz daş çıkdılar.

  - Näderis? - diyip, Övezdurdı keypsiz dillendi. - Sanımız-a gürelip baranok, edebiyat ugrumıza halısam govşadı...

  Sertibiñ cogabı nagt boldı.

  - ”Atılan ok daşdan gaytmaz!” Göroglı agamızıñam gövnüni bire baglap yola çıkansoñ, ızına gaydan gezegi yok. Onsoñam onuñ kırk yigidiniñ içinde ne şahır bardır, ne-de molla. Bizem öz günümizi özümiz görcek bolalıñ: ”Tövekgeliñ işini Tañrı oñar!”

  Ιzlı ızına iki nakılı eşiden adamlar duran yerlerinde ruhlandılar. Olarıñ gaydışıp ugran badı yene batlandı. Onsoñ olar şol yerden gös-göni başlıgıñ üstüne gitdiler. Yolda olara nirädir bir yere toparlanışıp baryan oba oglanları duşdı. Oglanlarıñ yüzlerinde haysıdır bir çınlakay işiñ ugruna çıkanlarıñka meñzeş alamat bardı.

  - Yörüñ, yigitler, bile gideliñ. Biz başlıgıñ üstüne dil soramaga baryarıs! - diyip, olara lak atdılar.

  Onda oglanlarıñ ekabırragı:

  - İyilyän dilmi: sıgrıñkımı, goynuñkı? - diyip, ikirciñlenip soradı. İmportnımı?

  - Yok - Sertip oña cogap berdi, - diyilyän dil. Ene dili!

  - Yok! - diyip, oglanlaram öz gezeginde olarıñ cogabını nagt etdiler. - Biziñ elimiz degenok. Tatar obañ adamları Staline at dakıpdırlar, biz olar bilen urşmaga baryarıs!

  - Siz şu taydan pıyadalap Tatarıstana gitcekmi? - diyip, Sertip ör-gökden geldi.

  Oglanlar biri-biriniñ yüzüne seredişip yılgırışdılar. Olara derek cogabı Övezdurdı berdi.

  - ”Tatar oba” diyip, aşakı goñşı oba diyyändir bular. Sebäp diyseñ, o tayık 10-15 yıllıkda bir tatar gelin düşüpdi.

  - Yeri, düşende näme?! - Sertip gatırganıp soradı. - Onuñ üçin küren obañ adını üytgedäymek bormı?

  - Üytgedyänleri oñ üçin däl, o gelin şunça yaşasa-da, türkmençäni övrenip bilmändir. Oña derek onuñ bilen düşünişcek bolup, bütin obañ dili bozulıpdır. Ol oba indi uludan-kiçä çalgırt gepleyär.

  Sertip yagdaya göz yetirip, geñirgenmesini yuvutdı-da:

  - Kümmiyev, sen Staliniñ kimdigini bir bilyäñmi, gidip, oñ üçin yumruklaşar yalı? - diyip, ondanam beter hayran galıp soradı. Çakı ol öz öñki okuvçısına belet bolmalıdı.

  - Men bilemok, yöne kakam bilyä - Kümmiyev-de gönüsinden geldi. - Kakam: ”Stalin üçin urşmalı bolsa git, öñüni görüp gelen yokdur...” diydi.

  - A sen näme? - Sertip olarıñ yene birinden soradı. - Sen nire, beydip iliñ üstüne sürünmek nire, Cülliyev?

  - Ay, hiç... Men-ä yöne bun televizorda hezil zat bolmansoñ, urşayayın diydim...

  - Yörüñ, bile gideliñ, ene dili size-de degişli. Biz size öñ mekdepde düşündiripdig-ä. Cülliyev, sen bu zatlara düşünyän yalıdıñ-la?

  Yigitler adı tutulan ökde okuvça kinayalı yılgırışıp seretdiler. Ol çalarak gızardı, yöne gatı gızarmadı.

  - İndi okuv gutardıg-a, yoldaş mugallım! Onnoñam ene dilinde geplän - aç galyar. Bir dövüm çörek üçin ertirden-agşama depäñden gum sovurmalı. Diliñi aynadıp bilseñ, kölegeden yer yetyär. Siz bize başdan şonı övreden bolsañız, govı bordı. Ors mekdebinde okanlarıñ ikilikçisem biziñ başımıza bayar!

  Sertip nalaç başını yaykadı. Ulı köçäniñ ortasında onuñ sesi, edil klasdakı yalı, övütli yañlandı:

  - Ene diliñden çörek iymek üçin bilimiñ ähli ugurdan çın bolmalı. İlki bilenem fizikadan, - soñra ol ululara yüzlenip, ötünçli gürledi: - Bulardan bulut yakın, sebäbi bu çagaları adam şekilli okatmaga bize vagt bermediler. Okuv yılınıñ üçden iki bölegini govaçanıñ içinde sermenip geçiren çagalar bular, ınha-da, görşüñiz yalı, neticesi! Ruhı talanan nesil-dä: çalasovat, yaravsız. Şonuñ üçinem iñ govusı, gayratı özümize diläliñ!

  Küren obadan diliñ goragına yıgnanan barı-yogı bir oynam kişi sanlarını şondan köpeldip bilmän, öñe bir, ıza iki ädip, ahırı kolhoz başlıgınıñ oturyan cayına mañlayını diredi. Bir süri emencek oglan yalı öz öñünde boyunlarını burşup duran bu adamları görende, Şıhımgulınıñ başlık dodakları gövniyetmezçilik bilen çövrüldi.

  - Näme, süñk paylancakmı?

  Märeke yövsel dımdı, çünki başlıgı görenlerinde, adamlarıñ ors geleli basık sussı hasam basıldı. Onsoñ olar bildirmän, Sertibi öñe itdiler. Olam sakavlap diyen yalı söze başladı:

  - İndiden eyläk, başlık aga, ähli yıgnaklar türkmençe geçmeli. - iñ soñkı aytcagını iñ öñünden aydansoñ, onuñ yüki yeñlän yalı boldı, uludan demini aldı: - Kanun çıkcak, Aşgabatda, basım... ähem...

  Başlık hiç zada düşünmeyändigini añdırıp, Sertibiñ yüzüne örän täsin galıp, uzak vagtlap seretdi, şol seretdi oturdı, seretdi oturdı. Megerem, onuñ kellesine: ”Möhüm bir sıyası vakadan çetde galan bolaymayın?” diyen aşa hovsalalı pikir gelip-geçen bolsa gerek. Şonuñ üçinem onuñ başlık yüzi bir çıtıldı, bir yazıldı, bir agardı, bir gögerdi: ”Täze kanun çıkyar, başlıgam ondan habarsız! Onuñ üstaşırı geçip, bu habarı Sertibe yetirip yören kimkä? Raykom niredekä? Onı näme üçin başlık ilki raykomdan eşitmeli däl? Ol eyyäm, belki, başlıgam däldir? Belki, bu obada eyyäm Sertip başlıkdır? Belki, eyyäm raykomam yokdur? Ey, huday!”

  Şunuñ yalı pursatda başlıgıñ yogın bokurdagınıñ düşnüksiz cisimden dolması bardı. Duydansızlık başından inende, ol özünden bilniksiz ecizlecek bolardı, özüni yalñız hem garavsız duyardı. Häzirem edil şeyle boldı, ayratınam: ”Belki, bu obada eyyäm Sertip başlıkdır?” diyen ayılganç pikir onuñ onki süññüni lagşatdı. Ol ovadan çäynekden bir käse demini alan acı gök çayı guyup, ätiyaçdan onı Sertibiñ öñüne süyşürdi-de, cuda pessay ses bilen:

  - Onı kimden eşitdiñ? - diydi.

  Şondan soñkı dovam eden barı-yogı bir minuda yeter-etmez vagt kolhoz başlıgınıñ ömründe Üytgedip gurmak sıyasatı başlanalı bäri iñ heyhatlı sınag pursatına övrüldi. Üytgedip gurmakdan şundan üytgeşik şarpıgı ol entek dadıp görmändi, görerinem öydenokdı. Bucagaz sınagam uzaga çekmedi, Sertip gönüsinden geldi: 

  - Radiodan...

  Ol elindäki gabarası dört barmakdan ulı bolmadık gutucıgını görkezdi.

  Başlık señrigini yıgırdı.

  - Şucagazdanmı?

  Sertip özüniñ märekäniñ öñünde yalñızlıkda durandıgını bütin süññi bilen sızdı, yöne ıza yekece ädimem tesmedi.

  - Hava... - ol elindäki radionıñ cuda naynıvancadıgını indi görüp galan yalı, oña başlık bilen des-deñ tiñkesini dikdi, soñam özüni ya-da garşısında oturanı köşeşdirmek üçin: - Muña kiçicek diyip, gövnüetmezçilik etmäñ, başlık aga, bu-da ullakan radiolañ aydanını sözme-söz gaytalayar... - diydi. - Aşgabatda dil hakda kanun çıkyar. İndiden eyläk ähli zat türkmençe bolmalı. Lozunga-şıgarlaram...

  Entek nämäniñ nämedigini dolı añmasa-da, Şıhımgulı bir zada anık düşünip yetişdi: ”Sertip başlık däl... Diymek, raykomam öñki yerinde duran bolmalı!” Nädip beyle mocuk pikir onuñ kellesine gelip bildikä? Garralıp yör öydyän... Şıhımgulı uludan bir demini aldı, mañlayına inen sovuk deri sıldı, soñra-da unaş içyän yalı dodaklarını ayratın lezzet bilen çömmeldip, öñünde sazanaklaşıp duranlarıñ yüzüne gezekli-gezegine seredip, başını yaykadı. Onsoñ yap-yañıca Sertibe hödür eden bir käse çayını arkayın ızına çekip aldı-da, içindäki çayı beylesindäki içi kagızlı sebede batlı serpip goyberdi. Duydansızlıkdan yagşı ayñalandıgını bildirip, ovadan gülli çäynekden hovlukman özüne gaytadan çay guyundı, garşısında cansız garantga yalı bolşup duranlara göz edip, ondan ganımat bir ovurdını lezzet bilen gızgınlıgına ovurtladı, soñam endigine görä, oturgıcında arkan gayışdı.

  - Haçandan bäri radioñ diyenini edyän bolduñız? - ol cogaba garaşıp, acı gök çay ”süzdi”. Märeke cıñkını çıkarmadı. Başlık soragını dovam etdi. - Radioñ diyeni bilen yaşayan bolsañız, ol: ”Çöli gülzarlıga övreliñ!” diyende niredediñiz?

  Märeke dımdı. Başlıgıñ sesi has yognadı hem gataldı:

  - Padio: ”Kommunizm guralıñ!” diyende gurduñızmı?

  Adamlar yene-de bialaç dımdılar.

  - Yok, siz heriñiz özüñize tovuk ketek gurnanıñızı govı gördüñiz! Radio: ”Canımızı ayaman işläliñ” diyende işlediñizmi? Ya nähili işläniñiz yadıñıza düşenokmı? Yatladayayın? Beyle bu günki gün indi radioñ diyenini edyän, şonuñ bilen yöreyän kişi bolduñız meñ başıma! Kolhozıñ govaçasını ot basdı: suvotı, burkazyama, gürmek... poh-pisir... ey huday, diymäyin diysem, içine dagın girer yalı däl! Sertip! Saña degişli dälmi bu zatlar?

  - Men mugallım.

  - Bolañda nä mugallım! Bu obadan alım çıkmacagını bilyän, ertir okuvçılaññam al-da, ”ikinci birgadıñ” gayrakı kartasından giriñ!

  Sertip allaneneñsi bolup, garşı çıkdı.

  - Bolmaz, ovalam barı-yogı iki klas galdı mekdepde: birinci bilen onuncı. Olaram pagta kovsak, mekdebi yapaymalı bolyarıs, onı edip bolmaz!

  - Beter bolar! Türkmen pagta yıgıp eklenmeli, okuvı beyleki milletler okar!

  - Arada ”Edebiyat-sungatda” okuvçılar pagta yıgmalı däl diy...

  - Bes ediñ maña gazediñ, radioñ gıbatını tutarık edinmäñizi! Men diñe raykomı bilyän, eşidyäñmi, Sertip? Raykom buyruk bersin, şonda men kolhozıñ bar govaçasını pagtası-sagtası bilen edil iki günde doñuz dören yalı, beylesine agdarıp taşlayın! yıgmañ, hiç haysıñam yıgmañ! Okuvçıñam, beylekiñem, eşitdiñmi, Sertip, senem yıgma!

  - Bor.

  - Näme bor?

  - Yıgman.

  - Nämäni?

  - Pagtanı...

  Şıhımgulı gahar-gazap bilen gıgırdı:

  - Maymınam borsuñ! yıgmanmı! Ertir mekdebiñ içinde gırmıldı göräymäyin! - soñ ol mazalı demini alan gök çayından cäci covur ak hıtay käsesine püre-pürläp çay guyundı-da, bir zarbada demine çekdi. Çay onı köşeşdirdi, onsoñ ol yüzüni galdıranda, garşısında cıñkını çıkarman duran biçäre adamları gördi. Onuñ bu nalacedeyinlere uçursız nebsi agırdı. - Näme beydip, agaç yuvudan yalı sömelişip dursuñız? Bar, gaydıñ!

  Eyyäm onuñ äheñiniñ yumşandıgını añan Övezdurdı saralgı goşarını arkasında gizläp, söz gatdı.

  - Onda-da, başlık, yıgnaklar-a türkmençe geçse kem däl. Kanunam çıkyan bolsa...

  Şıhımgulınıñ üyşüp duran gaharı yokdı, adamını edil serreltmecek yerinde bolgusız dızmaçlık edip durman, iñ yakımsız gepinem yuvaşlık bilen diyerdi. Häzirem ol yuvaş gepledi.

  - Arkayın boluñ, bu kanunıñam güyci öñküleñki yalı bor. Radioñ, televizorıñ gürrüñine ınanıp yörmäñ, olara ınansañız, aç galarsıñız. Ertir, ınha, yetirnip bilmeseñiz, radioñ ya televizorıñ üstüne gitmersiñiz. Meñ üstüme gersiñiz. Şol vagt dil barada erteki otaryan alımlañ ya yazıcılañ birem yanıñızda tapılmaz. Olarıñ birem size toyuñızı ya sadakañızı sovar yalı mal, un bermez.

  - Onda-da başlık...

  Şıhımgulı Övezdurdınıñ gepini yoldı. Bu yerde ol, elbetde, hiç hili üytgeşik iş edendirin öytmedi, çünki kolhoz başlıgınıñ, añırdan gelyän däp boyunça, islendik kolhozçınıñ gepini şarpa yolmaga hakı bardı. Munı iki ayaklınıñ içinde geñ görmelidir öytcegi yokdı.

  - ”Onda-da”-ñı goy! Entek men bir raykomdan sorap göreyin. yerine yetirmeli buyruk bolsa, aydarlar. Buyrugıñam telim hilisi bar, käsi yöne il yüzüne berilyär. Türkana bolmañ. Men entek yañkı kanun diyeniñiz hakda yokardan görkezme alamok, alsam aydarın. Gaydıberiñ!

  Başlık sözünde durdı. Kolhozçılar onuñ cogabını ertesi kolhozıñ radiouzelinden eşitdiler.

  - Pikir beriñ! Pikir beriñ! Gepleyär ”Yalkımlı yol” kolhozınıñ kolhoz radiouzeli! Agşamıñız hayırlı bolsun, yoldaş kolhoçılar! - dayhanlar klub müdiri Mürzäniñ sesini tanap, çig kerpiçden salnıp, içi-daşı samanlı ılay bilen suvalan hütdük yalı caylarınıñ bir burçunda asılgı birmeñzeş gara reñkdäki yüzi sarı tegmilli radionokatlarına golay-golay süyşdüler. Mürzäniñ güyçli tolgunyandıgından çen tutup, onuñ yanında hökman başlıgam bardır diyip çak urdular. Mürze dovam etdi: - Häzir kolhoz maldarları üçin tayyarlan ”Mala seretmez” atlı konsertimizden öñürti möhüm habarı eşitdiryäris.

  Bu bildirişden soñ gözlerini sarı tegmillere dikip oturan kolhozçılarıñ öyünde ümsümlik emele geldi. Radiodan şakırdı eşidildi. Diktor öñküsinden birneme yognan ses bilen:

  - Gepleyär başlık! - diydi-de, dabaralı dımdı.

  Añırdan oturgıcıñ şakırdısı gelende, kolhozçılar yene-de bir gezek radio garşı süyşcek boldular, emma köpüsiniñ öyünde indi öñe süyşmäge yer yokdı, kolhozçılarıñ daracık öyleri radionokada yeten yerinde gutaryardı. Şonuñ üçinem olar durşı bilen iki gulaga övrülip oturıberdiler.

  - Salam yoldaşlar! - diyip, başlık adatdan daşarı sıpayıçılık bilen ardıncıradı. - Armañ! İşden gelişdiñizmi? Bu gün men dil hakında çıkış etcek. Şuñ yalı bir vaka, vaka-da däl-de, zerurlık diyen yalı bir zat yüze çıkdı. Umuman, menem dili govı göryän, meselem, bir adama bir yumuş buyurcak bolsañ, hökman dil gerek, birine görkezme bercek bolsañ, dil gerek. Adamlardan bir zat talap etcek bolsañ, yene dil gerek. İñ bärkisi, suvça: ”Govaça govuca suv tut!” diycek bolsañam, ya birine käyincek bolsañam, dilsiz mıdar etmek kın. Yöne, duruñ entäk, govı yadıma düşäydi, dilden öñ aytcak bir zadım bar. İkinci birgat barada. İkinci diñleyäñmi? Sizem suvçular?! Yañı garañkı gatlışansoñ geçip gelyäkäm gördüm, gayrakı atıza suv tutup yören ekeniñiz. Nämüçin onı idegsiz goyduñız? Añırkı şorluga suv gidip yatır. - Gep muña gelende, başlıgıñ sıpayıçılıgı gutardı. Ol gepine bir dıngı berdi-de, soñra bat alıp ugradı: - Näme yene yandak suvarıp başladıñızmı? Oval suvumız yetenok, mıdam dilegçi, oñ üstesine-de yene meydana-da kovyañızmı? özem erte-birigün şo tayık yıgımçı girmeli, men yöne pagta govrak açılar yalı çalaca doyruñ-da, ayrayıñ diyipdim-le? Siz nädipsiñiz o tayını? Kimiñ işem bolsa, ertir dañ bilen kantura gelsin! eşidyäñmi, ”ikinci”? Allamırat, saña diyyän! - Başlıgıñ gaharı gelip, gızıp başlanı bildirdi. Şonuñ üçinem adamlar möhüm habar şudur öytdüler. - Asla, Allamırat, sen diyyän-ä çıra söndürilmänkä (agşam sagat 10-da kolhozçılarıñ ertirki işe gerekli ukusını almagı üçin çıralar öçürilyärdi), kantura bir gelip git-le! Men señ bilen halıs tutaklaşıbam irdim. Zähmet depderçäñem alıp gel! Sendenem bir birgat bormı! Señ obadan gümüñi dartarın, eşidyäñmi?! Salıh! Otdel kadır! Senem gel! Zähmet depderçeli seyfiñ açarı kimde: sendemi ya partorgdamı? Profkom, senem gel! Señ dagın gözüñi yeñsäñden çekerin, eşidyäñmi! Size gep oñar diyseñ (başlık radiodan gürläp oturandıgını undup, sesini üytgedip, kimiñdir biriniñ agzına öykündi): ”Baş-şlı-ık, batga-alı yerden kolho-ozçılara pa-agta yıgdırmak bolanok, beyleki etmek bolanok...” Hanı, gel-dä indi yıgdırmak bolmayan bolsa, şövür çek-de suv tut uzın gice, göreyin! O nämüçin men görmesem, biriñ göreñok harapçılıgı?! Geliñ bärik hemmäñ, tiz! Kolhozçını salmak bolmayan bolsa, men siziñ özüñizi salcak batga şu gice, bir topar... diymäyin diysem!..

  Başlık nämedir bir zada güymenen yalı boldı velin, şol vagt añırdan oba klubunıñ müdüri Mürzäniñ: ”Efirde käyindiñiz, başlık aga” diyen yalı ısgınsızca pışırdısı eşidildi.

  - Dur entek! - diyip, başlık oña azgırıldı. Emma pışırdı onda-da dovam edibercek boldı velin, radioda bütin oba tanış şarpıgıñ saldamlı sesi yañlandı. Pışırdı şobada tapba yatdı, kolhozçılaram şondan soñ bütin agşam Mürzäniñ yakımlı sesini eşitmekden kesildiler. - Gulmırat! - diyip, başlıgıñ cemleyci hökümi eşidildi: - Bun agşam tä 12-ä çenli çıra sönmesin! Gel, kanturıñ tövereginde bol!

  Başlıgıñ şakırdap, stoluñ başından turup gideni eşidildi. Efirde biraz vagt hovsalalı ümsümlik höküm sürdi, birdenkä-de gapı täzeden şarkıldap açıldı-da, radioda yañadan başlıgıñ sesi çıkdı. Onuñ gaharınıñ yatışmandıgı bildirip durdı:

  - Tas yadımdan çıkan ekeni. Düynki meñ yanıma ”dil” diyip gelenler! Size diyyän, eşidyäñizmi?! Eşitmedim diymäñ, obañ içinde topalañ turuzsañız, hezil bermen! Men şu gün raykom bilen gepleşdim, ”Aşgabatda bäş-altı sanı bozgagıñ tapıp yören zadı” diydi şol ”Dil kanunı” diyyäniñiz! Sertip! Eşidyäñmi? Senem añrı gitse, yedinci bolyañ! Şol guşuñ yumurtgası yalı radioñı gulagıña tutup yörmäñi goy, men saña öñem kän aytdım. Goy, şonıñı, yene-de bir gezek aydyan, oññullıgıñ üstünden barmarsıñ! Radiodan eşitmeli zadıñızı kolhozıñ öz uzeli eşitdirer, ”onda ol bolupdır, munda - bu bolupdır” diyip, göreniñizi, eşideniñizi şu oba getircek bolmañ. Allanäme parahat obamız bar, agzıbirce yaşalıñ, biderek kel-kelä başıñızı sokmañ. İymäge çöregiñiz, içmäge çayıñız bolsa besdir! Damarında çın türkmen ganı aylanyana başga näme gerek, Sertip?!

  Galanlaññızıñam gulagıñızda galsın şu aydanlarım. Aşgabatda birki sanı bozgak yazıcısumak ya alımsumak topalañ turuzya diyip, parahat obamızı çaykacak bolmañ! Men oña yol bermen. Yagşam bir size dil gerek ekeni, geziberiñ-dä öz diliñiz gömeyinden sogrulmasa! Men sizi şoña kayıl ederin. Otuz yedi-otuz sekiziñ terbiyeçiligini yadıñızdan çıkardıñızmı?! Geliñ, ertir kantura yatladayın haysıña gerek bolsa! Bir zadı bilip goyuñ, garıp dayhan maşgalasından gelip çıkanlar ”dil” diyip, beyleki diyip, ya kolhozıñ yerini paylaşcak diyip, topalañ turuzmaz. Oñ yalıcak hıyalı bar adamlañ añrısını govuca edip dörüberseñ, hökman bir näsaz doglan yeri bardır: baydır-gulakdır ya-da şolañ guyrugıdır! Höküvmet basım bu zatlañ bellisini eder. Çagacıklarñıza haypıñız gelsin, olar dilsiz oñar, yöne çöreksiz oñmaz. Ulalıp oñalmadık bolmañ, bolşuñız şu bolsa, haysı dil bolanda, size nä!

  Gepiñ tümmek yeri, işli-işiñiz bilen boluñ, düşnüklimi? Sertip, esasanam sen. Asla sen radioñam al-da, ertir meñ yanıma kantura gel, tabşırıp git şonıñı! Näme gerek bor-bolgusız zadı diñläp, ili azara goyup yörmek. Näme gerekli kanun çıksa, özümiz köpçülige yetireris. Yöne saña obanı çaykatman, berk belle şunı! - şondan soñ ol añrık bir yere gıgırdı: - Mürze! Gel, çaltcak aydım maşınıñı goy, goycak bolsañ, men boldum! Bir aydım-yarım aydım diñlesin adamlar, yadap gelendirler.

  Mürzäniñ bu işi çökder gövünli-gövünsiz edyändigini radioñ başında uklaman galan kolhozçılar añdılar. Çünki bu gün ol konserti öz söygüli aydımı ”Tarla traktorımdan!” däl-de, haysıdır bir halk aydımından başladı. Emma munuñ indi ullakan bir tapavudı yokdı, pagtaçılar konsert diñlemäge yaraman, agızları çörekli uklap galdılar. Başlıgıñ ”möhüm çıkışı” olarıñ bir vagt kada giren govı däp-dessurlarından käbirini bozdı, meselem, olar hepdede bir gezek, yagnı hut şu anna güni ayaklarınıñ-elleriniñ çorunı yuvyardılar, yöne bu gün ”möhüm habarı” diñlemeli bolanları üçin olarıñ ayaklarınıñ-elleriniñ çorı yuvulman galdı. Bu-da Sertibiñ öz obasına edip bilen yagşılıgı boldı.

  Başlık Sertip bilen ertesi hasam gazaplı gürleşdi. Yanı bilen beyleki ”dilçilerem” çagırdıp, olarıñ-da yagşıca ”suvuna” degdi.

  - Sertip, eşitmedim diyme, obadan gülberiñi arkaña dañarın! Obanı bulamañı goy, çöregiñden kesilersiñ! Sensizem obanıñ oglanları sovadını çıkar. Asla señ okadyanıñ näme?

  - Fizika.

  - Pizika? Türkmen çagalarına şol pizikanıñ nämä geregi bar? Ata-baba şonsuz oñlupdır dälmi?

  Sertip durup bilmän, garşı çıkdı:

  - Fizikanı Orta Azıyada mundan müñ yıl ozalam övrenipdirler. Meselem, Abu Reyhan Beruni...

  - Gap sesiñi! Erteki otarmañı goy! Birküç sanı geñ adamıñ adını övrenyäñiz-de, totıguş yalı ömürboyı şonı gaytalaşıp yörsüñiz. Müñ yıl oval bu tayda onuñ yalı ılım övrenilen bolsa, bu gün biz beydip, gara zähmet bilen gün görmeli bolmazdık, il yalı yaşardık. Meñ saña diycek zadım: biziñ halkımız ılımsızam, gerek bolsa dilsizem yaşar, yöne pagtasız yaşap bilmez.

  - Yaşap bilmez... - diyip, Sertibem pışırdadı.

  Başlıgam onuñkını tassıkladı:

  - Menem şonı diyyän-dä, yaşap bilmez. - birdenem ol Sertibi ırandıgına ınanman, gaytadan soradı: - Men: ”Pagtasız yaşap bilmez” diyyän, sen nämesiz diyyäñ?

  Sertip dogrusından geldi:

  - Men: ”Ιlımsız-bilimsiz...” diyyän.

  Başlık sıçrap yerinden turdı, onuñ gahar-gazap bilen gaynap çıkan sesi cayı bütin süññi bilen sarsdırdı.

  - Yaşar, köpey oglı! Galat aydıpsıñ! Türkmen gerek bolsa, dilsizem, agızsızam yaşar!

  Başlıgıñ sesi Sertibi şeyle bir gorkuzdı velin, onuñ dızları uşacık saññıldıdan yasalana döndi: ”Be-e, ya açlıkdanmıka? - diyip, ol içinden pikir övürdi.- Dişimiñ kirini açman gaydıberdim-dä, iyäymelidim iki agız velin...”

  Şıhımgulınıñ sesini peseldip, dişini gıcırdatmagı onı özüne getirdi.

  - ...şunı yadıñdan çıkarma! - bar ganı yüzüne uran başlık iki elinem stola diräp, canından sızdırdı: - Arap gelende, yaşapdır, pars gelende, yaşapdır, Çingiz han gelende, tükenäymändir, indem tükenmez!

  - Türkmen bäş yüz yıl bäri çıdap gelyär - diyip, Sertip agzını müñküldetdi.- Bäş yüz yıl!..

  Munı eşiden başlıgıñ yüzi avı bilen suvarılana döndi.

  - Gerek bolsa, yene bäş yüz yıl çıdamalı bor, eşidyäñmi, başga çıkalga yok, mahluk!..
8. HALK EMİ

 

  Ussa Haytı melhem yasap oturışına, garşısındakıñ yüzüne ulı gızıklanma bilen seretdi.

  - Be, onda ”Sertip” diyilyän siz bolmal-ov?..

  Sertip yüzüni salladı.

  - Bolup biseg-ä biz. Näme, Ussa aga?

  - Ay, hiç, yöne ”Älem içre adam gezmez, at gezer” diyleni-dä, adıñızı eşidip yörüs ep-esli vagtdan bäri. Arada obañızdan Övezdurdı diyip biri goşarını saldırıp gitdi. Sertibiñ eşeginden yıkıldım diyip... Ussa Haytı Sertibiñ yüzüne köpmanılı seredip dımdı. Garaşdı.

  - Övezdurdı henize deñiç meñ eşegime ayagını atan yeri yokdur.- Sertibiñ yüzi öñküsindenem beter çıtıldı. - İçigara galmışıñ sorkuldayşını...

  Ussa Haytı melhem garmasını çaltlandırdı.

  - Häzir em ederis. Onda eşekden yıkılmandır-ov ol?..

  - Ol hayatdan yıkıldı.                                                     

  - Adamlar düz yerden yöränlerinden, her zat edenlerini govı göryärler...

  Sertip gövnüçökgün hüñürdedi.

  - Düz yerde zat barmı? yöräniñe degyärmi? Düz yerden yöreyänleñ hemmesi indi beylekilere mätäç. Emma hayp yeri biz yentegem okuvçılañ gulagına könäni guyup gidip oturmalı bolyas. Övezdurdı şopur, kolhozıñ maşınını süryä. şol maşına şay gözläbem gice kolhozıñ şay saklanyan skladına giripdir, soñam arkası haltalı ızına hayatdan bökende, haltañ agramına goşarını çıkardıpdır.

  - Gündizlikde, gapısı açıkka baraymalı eken-dä.

  - Gündiz barsañ, birinciden-ä, şay yok. İkincidenem, bolayanda-da, öz cübüñden bahasını bermeli, onam kim etcek?

  Ussa agras ses bilen:

  - Halalıñ bol-a! - diydi.

  - Bolsañ bolaymalı...

  - Güycüniñ yetişine hayran. Onda-da, ilki demirlerini oklaymalı ekeni. hiç özüñizi ayañzok-da...

  - Ayañ-da näme? Bir gün ayarsıñ, iki gün ayarsıñ, üçülenci gün nätcek? Bu dövletiñ gurluşı şeyle, ogurlık etmeseñ, zat yok. İlk-ä pul gazanmak görgi, soñam oña zat tapmak. Gökden perişde bolup inseñem, bu yurtda ikice yıl yaşansoñ, işini suda geçirip bilerler. Bu sistemada perişde-de bolsañ, päkligiñe galıp bilmrsiñ! yagday şeyle, etcek alacıñam yok...

  Ussa canını barlap görmek üçin yüzüni galdırman soradı:

  - Goşarıñı nädip çıkardıñ?

  - Eşekden yıkıldım.

  - Nähili eşekden?

  Sertip nägile hüñürdedi:

  - Türkmen sovet eşeginden. Nähili eşek bor?

  Ussa Haytı yañsılacak bolyan yalı etdi:

  - Men oñ iştimagı gelip çıkışını soramok. Obañızda bir garıncalı eşek barmışın, olam sizdemiş diyip eşidipdim...

  - İlde gep köp, Mekgede - arap, Ussa aga...

  - Ahırın onda özüñizem agdarıp urupdır-ov ol bedähet?

  - Özümem agdarıp urdı, radiomam kül etdi... Yöne eşege dil yetirmäñ, Ussa aga, eşekde nä günä bar? Günä sistemada...

  Ussa ömür eşitmedigini eşidip, uçursız hayran galdı.

  - Be-e, ol eşek sistema bilen baglanışıp gidenmi?

  - Onda-da nähili!.. Ol ikisiniñ arasından gıl geçenok.

  Ussa bir zatlar añcak yalı etdi, gürrüñi üytgetdi.              

  - Gulan bilen argaşanı ugrunda barmı özi onuñ?

  Sertibiñ yüzi çıtıldı, bu gürrüñi gozgamaga edil häzir dövtalap däldigini bildirdi, zorayakdan, itinip gürledi:

  - Çöñür bilen Sugtıñ arasındakı Arıñ carını bilyäñizmi?

  - Beter edyän!

  - Bu eşegiñ enesi deme gelen uçurlarında, ana, şoñ ilersindäki gamışlı oya gaçıp gitdi. Bir hepdeden soñam şo taydan özüm gidip, tutup getirdim...

  - Yeri, onsoñ?”

  Sertip öñküsindenem beter yüzüni çıtdı, goşarına seretdi.

  - Melhemiñiz nädyä? Sorkuldayışı zadıñ çakı däl.

  Ussa parahat cogap gaytardı:

  - Bolcak basım... - ızındanam yene soval berdi: - Beh, gulanlar-ayt, oba beyle golay geläyyärmikän bu çakda?

  - Gatı golayam däl. Gamışlı oyuñam ileri çeti-dä...

  Ussa yüzüni galdırman, öñküdenem agraslık bilen soradı:

  - Oyda aygır-beylek-ä gören dälsiñ edil şol uçurlarda? Biziñ obamızıñ aygırlaram-a aralaşaygıçdır o taylarık...

  Sertip yüzüni nägile sapacaklatdı.

  - Bir özüdi.

  Ussa Haytı melhemi boldum etdi.

  - Ay, onda ahmal... hanı, goşarıñı bärik al!

  Sertip ıncalıksız gobsundı.

  - Gatı gorkma - diyip, Ussa onı köşeşdirdi,- gorksañ, tersine deper, agırak bor. Yeri onda!..           

  Ol göz açıp-yuması salımda öz işini bitirdi.

  - Ana, boldı. Emgegiñ govuşsın! Bile biten yalı bolandır. Bir hepde yalı şerebe yapmagam yadıñdan çıkarma. yaltanma. Täzece yumurtgañ sarısı bilen, ine, bucagaz çöpboyanam garıp yaparsıñ velin, ”hä” diymän, gül yalı bor.

  - Bor, Ussa aga. - ol goltuk cübüsine elini sokdı. - Vey, yogsa-da... şunı aklık diyip iberdiler, Ussa aga. Gızıl onluk.

  - O nämäniñ aklıgı?

  Sertip gümmi-sümmi etdi.

  - Ay, obamızdan, hol, Hommat diyip bir şopur oglan bardır-a, ana şol berip goyberdi, alıp gaytmacagam boldum-la, ”aklık” diyip duransoñ, alacım galmadı-da. Arada goşarını saldırıp giden ekeni...

  Ussa gızıl onluga elini uzatmadı.

  - Ol aklıgını öñ berip gitdi.

  - Oh, indi yadıma düşdi... Şuña düşencesinden yene melhem bersin diyipd-ov ol!

  Ussa Haytı yaşı gaydışan gövresine gelişmeyän yeñillik bilen yerinden gobsundı-da, içki caya gidip geldi. Eyyäm şol iki aralıkda ol üst-başını çalşırınmaga-da  yetişipdir, elinde-de kiçicek düvünçek bar.

  - Şunı eltip beräyiñ. Diyipdir, tañ edipdir, boş goybermäyin. Yumurtgañ sarısına garıp dañmagı yadından çıkarmasın.

  - Bor, aydarın.                  

  Men oña:

  - Dogtora barıp gips etdirgin, señki diñe çıkık däl, süñküñde yarçık atan yerem bar” diyipdim velin, etmänmi?

  - Dogtora barmana elim degenok” diyyä. İşden galıp bilmändir.

  Ussa Haytınıñ närazı hüñürdisi Sertibiñ agzını açdırdı.

  - Eşekden yıkılıp, goşarını dövdürmäge vagt tapyar-da, dogtora barıp, gips etdirmäge vagtı yokmı? Adamlar-a düşüner dagı eder yalı däl.

  Sertip ilki näme diycegini bilmän, onuñ agzına añkarıp durdı-da, soñra:

  - Ussa aga, ol eşekden  däl, öz süryän maşınınıñ novasından yıkıldı ahırın! - diyip, mälim etdi.- Obada şey diyyäler.

  Ussa-da öz gezeginde hayran galdı.

  - O näme, maşınını novasına münüp süryämikä? - Soñam Ussa öz-özüne cogap berdi: - Ay, hava-da, motorı ızkı tekerine galdırıp sürüp yörenler bar, maşınam, çınıñı etseñ, novasına münüp sürse bor-la... Onsoñam, men onuñ öz diyen zadını aydyan: ”Eşekden yıkıldım otdan gelyärkäm: assınlıgımı govı çıkamandırın, üstünligim agaydı, gaytdım takır yoluñ üstüne yanın” diyyär. Meñkem ınanmak bilen. Men tebip, meñki dertliñ derdine em etmek. Ata-baba-da biziñ añrımız tebipçilik edipdir. Meniñ özüm at dakılan, geçen asırda añrımızda Ussa Haytı diyip biri bolan, adı  külli türkmene yayrapdır. Usullılıgı çeniñ däl ekeni, özüm-ä dogrımdan gelsem, onuñkı yalı inçe işlere hötde gelcek däl. Yenemiñ gürrüñine görä, ol meniñ garrı atam bolmalı. Ors geläen uçurlarında, bir ors yanaralınıñ uylugı yazıpdır, atdanmı ya yene görden yıkılıpdır. Bagırıp yatan yanarala dogtorlañ delalatı degmänsoñ, meñ garrı atamıñ yanına getiripdirler. yanaral tuzemliñ, ol vagtlar türkmenlere añırdan gelenler şeyle diyer ekenler, uylugını yerine salıp bilcegine ınanman, gövnüetmezçilik edipdir. şonda meniñ garrı atam bir küyzäni halta salıpdır-da, yerigiñ şahasından asıp, yetgincek oglanlara onı ”daşlañ” diyipdir. Olaram onı derrev kül-uşak edipdirler. Onsoñ garrı atam içi şagırdı bolup yatan haltanıñ agzını çözmän, yañkı yanaralıñ gözüniñ alnında  haltañ daş yüzünden içindäki küyzäni seyikläp, dikeldip görkezipdir. İşini boldum edende, haltañ içindäki küyzäñ sudurı abat yalı dikelip otır diyyär. Soñ näme bolanını-ha Marı etrabında bilmeyän yokdur diysem, yalançı bolayasım yok-la? Sizem onı bilyänsiñiz?

  - Hava - diyip, Sertip baş atdı, - bilyän. Bir hepdeläp gurı ot berlen...

  - Üstesine-de, otuna duz sepip berlen...

  - Hava, şeydip ganı gatadılan sıgrıñ üstüne yañkı yanaralı mündürip, ayaklarınam sıgrıñ garnınıñ aşagından berk çatıp, sıgrı suva kovya dälmi şol?

  Ussa Haytı onuñkını çalarak makulladı:

  - Şeyleräk, hava.

  - Hepbige dönen sıgrıñ garnı galıp-galıp, ahırı üstünde oturan yanaral agırısına çıdaman, urnup bolmacısı bolanda, uylugı birdenkä hokurdap, yerine baranmış diyyärler. yanaral şonda hakıt aglanmış diyenem gep bar.

  - Aglasa-da, aglamasa-da, ol her kimiñ öz işi. Atamıñ atası onı beceripdir. Derdi güyçli bolsa-da, añırdan ”tuzemli” diyip, äsgermezçilik bilen gelene türkmeniñ eliniñ hünärini göpkezipdir. Biziñkiler ata-baba gelyän tebip, sülçi däl, men şonı aytcak bolyan. Siziñ çöñürlileññiziñem añırdan geleni ”eşekden yıkıldım” diyip gelyär. Onsoñ olarıñ haysınıñ ogurlık edip, haysınıñ ayagını gışık basıp, elini dövdürenini men näbileyin? Oñ bilen meñ işim yok. Meniñ üçin diñe dert bar, dertli bar, cenayatkär yok. Maña berlen hünär şeyle.

  Ussa bilen hassa tirkeşip öyden çıkdılar. Ussa soradı:

  - Gara yoluñ çatrıgına çenli ugrumız bir. yol maşına çıkcak dälmi?

  - Yok, men eşekli geldim.

  Ussa Haytı, adatça, birini yañsılanda gatı yañsılardı, yöne bu vagt ömür etmeyän işini edip, dertlini çalaca yañsıladı:

  - Beyleki goşarıñdan gorkañokmı?

  Sertibiñ yüzi gızardı. Goşarını nädip çıkaranını edil häzir ”aydaysam-aydaysam” diyip bir çemelendi. yöne saklandı. Gürrüñiñ agız-agızdan el alıp, ile dolmagından gorkdı. Başlıgıñ ”Radioñı bärik al!” diyip, topulışı, onuñ elindäki agır çızgıcıñ batlı şarkıldap goşarına degşi, Şıhımgulınıñ gorkudan yaña gan uran yüzi, milisgä-beylekä  gidäymegin diyip, kabinetde iki yana çarp urup yalbarışı göz öñne geldi. Başlıgıñ şol vagtkı bolşunı yatlanda Sertibiñ, nämüçindir, gülküsi tutdı: ”halalıñ bol-a, beyle-de bir gorkak adam bolar eken-ov, urduñmı, dövdüñmi - gorkman bir otur-da! Goşardır-da, ın-ha, eyyäm yerine bardı...

  Soñ ol goşarınıñ eşegiñ dükürdisine saldar almasından yaña bir dem yüzüni çıtdı-da, yene başlıgıñ kabinetinde düynki bolan vakaları yatladı...

  Ertir bada ayrılışan bolsalar-da, Şıhımgulı günortan ara gıssaglı rayona çagırılıp, o tayık barıp gelenden soñ, gaytadan yene Sertibi kantura çagırdı. Oña öz içyän import hıtay çayından edil özüne guyşı yalı, püre-pürläp guyup berdi-de, soñra yürekdeş gürrüñ etcek boldı.

  - İç, nepesiñ durlansın birneme, şonda rısgalıñ dilde däldigine düşünäediñ-dä. Biler bolsañ, seniñ bilen indi gatı çuñdan gızıklanıp başladılar, ägä bol, çagacıklaññı yetim goyayma. Señ ol Aşgabatdakı yazıcısumaklañam, alımsumaklañam hor-horı basım yatar. Olañ daşarı yurtlar bilen aragatnaşıgınıñ bardıgı açılıpdır, raykomda şu gün şey diydiler. Raykomıñ 1-ncisiniñ yanında Aşgabatdan gelen gatı ulı adamam oturan ekeni, olar meni yörite çagırıpdırlar. Umıt ikiñiziñ adıñızı ol gelen adam edil özi dakan yalı gatı beletlik bilen tutyar. ”Olarıñ ikisem düşünceli adam, yöne özlerini aldatmasınlar. Türkmen dilini dövlet dili etmeli diyip topalañ turuzyanlar daşarı yurduñ täsirine düşen milletçiler.” diydi. - Sertibiñ burnı deşikli yalı diñläp oturanını gören Şıhımgulınıñ äheñi hasam yumşadı: - Meñ-ä näme, size yamanlıgım yok, onı özüñiz govı bilyäñiz, bar diycegim, häzir boluñ, erbetligiñ üstünden baraymañ diycek bolyan. Hanı, al, şu käsänem iç!

  Başlık şol soñkı käse çayı oña bermedik bolan bolsa, govı bolardı. Onda daşınıñ güli gözüñ yagını iyip baryan içi gırmızı çaydan püre-pür käsä Sertib-ä beyle işdämen topulmazdı, başlıgıñam oña öte nebsi agırıp, şondan içgin gürrüñlere geçmezdi, yazıcılara, alımlara sögmezdi, ”Olar dil diyip, türkmeni çöreksiz goycak bolyalar” diymezdi. Sertibiñem munı eşidip, edil şol vagt dil barada yazıcılarıñ biriniñ radioda çıkış etmelidigi yadına düşüp, radiosını cübüsinden çıkarmazdı, başlıgıñ yanında oturandıgını yadından çıkarıp, onı hasır-husur gulagına tutmazdı, başlıgam dergazap bolup, agır demir çızgıca yapışmazdı...

  Sertibiñ saralgı goşarına seredip, düşnüksiz yılgıranını gören Ussa Haytı oña yüzlendi:

  - Halıpa, bu güldüñ-le, yeke gülen masgara, aydıp otur, bizem eşideli, belki bile güleris?

  Sertip iki gapdalam govaça ekilen kirşenli yoldan gidip barışlarına, ho-ol öñräge, yoluñ bir gırasından başlanyan yılgınlıga seretdi-de, ”övhüldedi”.

  - Ay, yöne güläydim-dä... - Soñam yüzüniñ ugruna gürrüñi öz üstünden sovmañ alacını gözledi: - eşider bolsañ, Ussa aga, ol arakı gelen oglan bar, şopur, eşekden yıkıldım diyen...

  - Hava?

  - Onı öz maşınınıñ novasından zıñıpdırlar.

  - Ay, goya! Pähey-de velin, ”azdırmasın, azana duçar etmesin - diyenler-ov!

  - Onuñkı şol ”azdırmasını-da...” Oba şey diyyär. Zıñanam ayal adammış...

  - Oba diyyän bolsa, bir emması bardır. Dogrudır ya yalandır diyip bilcek däl, her haysı bolup biler. - Ussa tigrini yoluñ gıraragına sürdi-de, badını hayalladıp, yere böküp düşdi.- Men-ä geldim onda, Sertip halıpa. şucagaz yerden mallarıma agşam otunı alıp, ızımacık dolancak. Senem näme, sag-aman bar.

  Ol yoluñ gırası bilen az-kem öñe yöredi-de, adam boyı sırkınlıgıñ, gara öy yalı yılgınlarıñ arasına sovuldı, añırlıgına tutdurıp ugradı.

  Sertip bu bolyan işe hayran galıp, onuñ ızından gıgırdı:

  - Ussa aga! Beyläk, govaça garşı gitmän, terse gidiberdiñiz-le?

  Soñam ol beren soragından utandı, birden güpbe yadına düşdi: ”Ayak yoluna dagın ugradımıka? Huşum gur-a...”

  Emma onuñ çakı çıkmadı. Ussa yılgınlıgıñ içinden bärligine, Sertibiñ yüzüne seredip yılgırdı.

  - Şu yılgınlıgıñ içinde birki gektar govı yer bar, takır yer. Şoña birküç yıldan bäri semirtgiç, suvotı ekyän, peçek ekyän. - Sertip agzını açdı. Ussa munı görüp, hezil edip güldi. - İnilermiñ biri köçä suv sepyän maşın süryä, yöne obada suvlar yalı köçe barmı? Bir şol başlıgıñ yaşayan köçesine günde bäş-üç gezek suv pürkyä, oñam näme, ayalı govı adam, kän gözegçilik edip duranok, onsoñ inim obada biriniñ möhümi bolsa bitiryä, meñem şucagaz gizlince takırıma ayda birki gezek suv tutup beryä, onsoñ, allanäme, yıgcak otum bolup dur. Pagtañ içinden indi ot yıgar yalı boldumı? özümiz-ä çıdacak velin, şu mal-hal çıdanok indi canavarlar, iki sıgrımız haram öldi pagtañ içinden yıglan otdan iyip. Ak ganatlıcañ garşısına diyip derman sepenleri bäri-hä, guş-gumursam, mör-möcegem, sıçanlara çenli ölüşip yatır indi, govaçalıga girseñ, edil övülyä giren yalı: cürrüldi-çırrıldı eşidäyseñ nädersiñ! Allacanlarım... adı nämedir şo dermanıñ? Bir aldavçı musurman adam dakıpdırlar oña: Nurı diydimi, Sapar diydimi... özi velin, yöne bedähet, etcegi içinde ekeni: Sag-aman bar onda! Menem Gün gatı sallanmanka agşam otumı alayın.

  Ussa Haytı yılgınlıgıñ içine siñip gidensoñam, Sertip hayranı-serasıma bolup, yesli salım durdı. eliniñ agırısınam yadından çıkardı. Bir salımdan daracık kirşenli yoldan ala tozan turzup gelyän lokgaca maşından sovulmak üçin pagtaçılıgıñ içine urdurdı-da, soñam gaytadan yola çıkıp, gulan-eşeginiñ bövrüne depdi.

  - Hıh, çüv, canavar!
MURTLΙ GÜRRÜÑ

   (İçki bölüm)

 

  Umıt pata gelen yalı yüzüni sallap geldi. Gelşine-de, demini-düydüni çıkarman, keçäni dırmalaşdırdı oturıberdi. öy eyesi onuñ yüzüne göz astından övran-övran garadı.

  - Näme beterledimi?

  - Şeyle öydyän. Sag egnim elimi galdırdanok. Gatı köseyä.

  - Dogtorlar näme diyyäler?

  - Ödüñ govı işläp dur, diyyäler.

  - Hm-m... reññil-beyleki edip gördülermi ya yöne yüzüñe seredip aydayyalarmı?

  Umıt Ussa Haytınıñ yüzüne garap, lapıkeç gürledi:

  - Bir yerde analiz bolsa tabşırdım, öymüzde boş çüyşe galmadı. Rentgendenem geçdim. Analiz hiç zat görkezenok, ödüm bolsa, alıp baryar.

  - Hm-m... melhem nädyä?

  - Azacık yagşılaşyan, edil öñki yalı bolanok.

  Ussa Haytı Umıdıñ yüzüne haypıgelicilik hem duygudaşlık bilen  seretdi.

  - Derdiñe dova tapsañ, geliberersiñ-dä onda, başga näme diyeyin?

  Umıt sesini çıkarman, baş atıp, gözleri bilen minnetdarlıgını bildirdi. Onuñ halını yeñilleşdircek bolyan yalı, Ussa-da oña habar gatdı, gürrüñçilik açdı.

  - Obada näme gep gürrüñ bar? hemme saglıkmı?

  - Oba-da bulaşık. - Umıt uludan demini alıp ”övhüldedi”.

  Ussa Haytı oña övüt berdi:

  - Türkmençilikde ”övhüldense”, halanyan däldir. Gatı kın güne düşäymeseñ, türkmençilikde uludan demiñem alınyan däldir.

  Umıdıñ güne yanan yüzi hasam garalan, gara gözleri öñküdenem gaygıdan püre-pürlenen, çepiksi gövresi agralan yalı göründi. Diñe çep yañagındakı peşehordası reñkini sakladı, gürläp ugranda-da, ol gaş bilen deñ çıtıldı.

  - Ussa aga, siz bir ”türkmençilik” diymeseñizläñ!

  - Hä, näme?

  - Ay, ”türkmençilik” diyip, biziñ bagtımızı yatıryarlar. Onuñ erkinligine gelende-hä biz binesip, türkmençilige salıp, baş-başdaklıga yüz urmalı däl diyyärler! Adamları eşek yalı hak-hukuksız işletcek, olarıñ agzını mumlacak bolanlarında-da, ”türkmençilik” diyip, biziñ ugumızı yekeleyärler. Bu zatlañ haysını aydıp, haysını goycak, obanıñ tarıpına söz yetenok: un yok, urba yok, başlıgımızı tankıt etmek bolanok, gızlammızam artistler bilen gaçyar. Yok, men ol görgülileri günäkärlecek bolamok, olar bilgeşleyin şeydyärem diyemok. Olarda başga alaç galanok. Başlıgımızı-ha ”nomenklaturadakı işgär” diyip, gazedimizde-de tankıt etdirenoklar, kolhozam çöküp baryar, kolhoz diymegem - oba. Bize-de brigadir bilen suvçudan yokardakı emeldarı tankıt etdirenoklar, şeyle-dä. Onsoñ obanı çökeryän suvçular bolup çıkyar. Obada otagçıdır suvçam - agın gız-gelinler, olara aylık diylip berilyänem - gara şayı, ölmez-ödi! Eger-eger şondan on manadam artık däl. Eşek yalam işledyärler. Onsoñ olar gaçman, kim gaçsın? yılıñ dört paslı üstümizde front: ınha, ekiş frontı, ınha, yekelemedir otag frontı, ınha yıgım frontı. Niçikmi, hasılıñı ölümiñ öyünde garıñ aşagında yıgnap gutaryañam velin, sürümdir çöp-çapım frontı. Añkañ aşyar! Haçan bu ”yüzyıllık urş” gutarcak, Alla bilyär! Haçan bu adamlar adam şekilli yaşacak? Radionı diñleseñem, gaharıñ kekirdegiñe gelyä. Biz-ä - biz, rayon gazetinde bu tayda bize dogruçıl yekece makalada çıkardanoklar, raykom depämizden basıp otır, ”dıp”-bam etdirenok, Aşgabatdakılara näme gerek? Şolar bir radioda-televizorda çınlarını aydaymalı yalı velin, olar bizdenem beter yayal. Gaytam, niçikmi gepleşik başlanyar velin, ”İne, obadan geldi, gahrıman gelin-gızlarımızıñ biri yazıpdır” diyip, mikrofonıñ öñünde kagız şakırdadıp, hat okan bolyarlar. Galıñ görgülem yazyar: ”Agşamlarına medeniyetli dınç alyas, radio diñleyäs” diyip. Başga näme diysin? Onam, nämedir şol suvcuk artistiñ adı, sesem duranca ovazdır-la? ”Bahardırın” diyip, bir çıkyar, ”Säherdirin” diyip iki çıkyar, kimdir şol... Adı yadıma düşmecek bolyar bu vagt gaharıma, aynı yaşda huşumızam könelcek... bar şolmuşda. Ana, şol artist onsoñ, mikrofonıñ öñünde ullakan gazeti şakırdadıp, biçäre gelin-gızlardan baran ”hatı” okap beren bolyar, edermen gelin-gızlarmız üçin aydım eşitdiryäs diyen bolyar. Aydımam: ”Ayrıldımı” sorasalar, ”Küysedimi” eşitdiryärler, ”Bibiniñi” sorasalar, ”Gurbansoltanı”. Ana, o görgülileñ bu dünyede bar guvancı: bir gezecik gazetde suratını yılpıldatmak üçin ya-da radioda adını tutdurmak üçin, govasañ içinde mayrılıp galyarlar. Televizorı, radionı diñleseñ, Türkmenistan, hamana, yurt däl-de, edil bir söveş meydanı yalı: eyläñem gahrıman, beyläñem. Yöne obalara aylanıp, şol ”gahrımanlarıñ” yüzüne seretseñ, konslageriñ bendilerini görenden enayı däl... - Umıdıñ gürrüñi şu yerde büdrecek yalı etdi, ol bir sellem sesini kesip, ıhlas bilen keçäni dırmaladı. Ussa Haytı: ”Buya gürrüñini gutard-ov, indi birneme halı yeñilleşer” diyip, yañı agzını açcak boldı velin, Umıt täzeden örç aldı. - Yañı men: ”Gelin-gızlarımızıñ bileni-biteni aydım diläp, radio ya televizora hat yazmak” diydimmi?

  Ussa Haytı onuñ sözüni tassıklap, ardıncıradı.

  - Diyäydiñ öydyän...

  - Entegem men onda bärden gaydıpdırın. Olañ yene bir guvancı bar: zat alınmak. Mata davası. Kim kimden gımmat baha köynek tikinmek. Tikinyälerem, geyyälerem, ähli gazançlaram şoña gidyä. yöne özleri velin, şol öñki garacürcen horlukları, yüzlerini görüp,”yagşı bolyañmı?” diyäymeli. Yentegem biziñ ayal-gızlammızıñ uzın köynek geyyänem bir govı zat, huday saklasın, şular dagın Yevroplılara öykünip, erkek eşigine giräyse,  işimiziñ gaytdıgı, ayal nirede, erkek nirede - tanacak gümanıñ yok! Hanı ol posalacık, suvlañca ayal-gızlar, haysı eşige girse-de, bildircek durcak? Bu obalarda oñ yalı näzik maşgala galdımı? Yüzleri çoyun yalı, dodakları yarık-yarık, guraşıp duran.

  Ussa: ”İçini döksün - diyip, Umıdıñ garşısına çıkmadı, diñledi.- Goy,  birneme derdinsin, şonda derdi yeñlär. Soñ onsoñ sähelçe em etsem gutular gider, maña-da gaytam ”kör abray” bor...” Şonuñ üçinem ol oña azda-kände gılavam bermän durmadı:

  - Ah-hov, şu aydyanlañña canı yogam däl yalı!

  Umıt gürrüñiñ birçak zeyrence yazıp gidenligini añman, ugruna kovlansoñ, hasam canıkdı.

  - Ana, onsoñ, gız görgüliler nätmeli? Nädip agır durmuşdan dınmalı? Muñ bir yolı: şäherde okuva girmek. Emma oña yüz gızdan birisi girip bilyär. Galanı nätmeli? İne, mesele-de şunda! Olar gaçman, ne alaç etsinler? Gaçayın diyeñde, niräk gaçcak? Kim bilen gaçcak? Şähere-hä oları günde-günaşa goyberip duranoklar, bendeler ayda-yılda bir gidip, doñdurma iyip, çigit çigitläp, gazlı suv içip gelseler, zor boldukları. Galan vagtam - kolhoz. Şähere bir gezek baranlarında, o tayda şark-şurk sapagıñı bişirip gaydıbiyr yalı posalacık, ak yüzli, elleri pamık yalıcak şäherli oglanlar, Çöñüriñ gara yılçır gızları haçan geläerkä diyip, avtobus duralgasında garaşıp duranoklar. Hanı onuñ yalı bagt gız bendelerde, bar zadı kovalap almalı. Onsoñ o görgülilere näme galyar? Gastrola gelyän artistler galyar...

  Gürrüñ bu yere gelende, Ussa geñ galmakdan yaña äm-säm bolup, cınıñ gözleri yalı yiti gözlerini basdır gırpıldatdı, onuñ bilenem oñman, eñegine elini yetirip:

  - Bäh! - diydi.

  Umıdıñ badı gaçdı, ol utancından yaña kiçelip-kiçelip, bir gısım boldı, yüzüni tutdı.

  - Hommadıñ cigisi Näzigem gaçdı. - hassañ sesiniñ endiräp çıkışından çen tutan Ussa, gaçmalı däl bir gızıñ gaçandıgını añdı. Hassa aglar öydüp çekindi. Ol aglasa, özem bozulman durup bilmen öydüp heder etdi. Bu gepiñ aydılışından gaçan gızıñ hassanıñ ödüne dahılınıñ bolaymagınıñ ahmaldıgını añşırdı, şonuñ üçinem:

  - Häy, ol-a bolmandır-ov... - diyende, onuñ sesinde ne gıcıt bardı, ne-de yañsı.

  Umıt yüzüni galdırman, dovam etdi:

  - Näzik öten yıl gastrola gelen vagtları artist oglanlarıñ biri bilen tanşanmışın. Tanışlıgam däl-de, yöne birki agız gürrüñleşipdir. Gürrüñ bolup, gürrüñ eden zatlaram yok-da, yöne ”salam-salam” edişipdirler. Onuñ sebäbem kluba gicä galıp barsalar, bir artist oglan gapıda duran ekeni: ”Siz yalı ovadan gızlara iñ govı yerden yer berein!” diyip, olara iki sanı yumşak oturgıç tapıp beripdir. ”Aşgabada baraysañız dagın men sizi mundanam yumşak oturgıçda oturdarın, bu yöne bir siziñ başlıgıñızıñ öyünden biz üçin getirilen oturgıçlar” diyipdir. İne, şu yerde-de Näzigiñ huşı başından uçup, gözi baglanıpdır. Men şeyle çak edyän. Hakına seretseñ, ol oturgıçlar artistleriñki däl, başlıgıñkı. Başlık kimiñki - biziñki! Diymek, ol oturgıçlar biziñ tas özümiziñki diyen yalı ahırın! Şeyle dälmi näme, Ussa aga?

  - Teoriyada-ha şeyle yalı... - diyip, tebip ınamlı-ınamsız tassıkladı.

  - Ana, onsoñ Näzik bilen Bessircemal şonda oynı nädip görenlerini bilmänmişler. Näzik gaçıp gidensoñ, Bessircemal şey diyip, obañ gızlarına gürrüñ beripdir. Ana, bu yıl arada yene artistler geldi. Näzik ol öñki oglanı görüp aglapdır, ”meni äkit!” diyip yalbarıpdır. Ol oglan ilki kän ayagını diränmiş diyyärler, ecemi-kakamı razı edeyin, ”väh!” diylen yalı etmäyin, öñürti duydurayın, täze yıl gelemde, giç bolmasa, äkiderin diyenmiş. Ol artistiñ ecesiniñ yürek agırısı barmış. yöne Näzik: ”Ölsem - yeriñki, ölmesem - seniñki!” diyip, uçursız berk durupmış diyyärler. Ol oglanam ”Zöhre-Tahırda” Tahırıñ rolunı oynayardı. Menem görüpdim. Näzigiñ obadan nädip çıkanını gören yok diysek, asıl ol onı öz Tahır bolup deryada akyan sandıgına salıp äkidan ekeni.

  Ussa bu zatları eşidip, yakasına çalaca tüykürdi...

  - Toba! Gulak eşidenini göz görmesin, göz göreni, başa gelmesin!

  Umıdam bialaç hırçını dişledi.

  - Yöne Bessircemal: ”Näzik ”İndi maña bu obada yaşamak haram boldı... Hommat gıran degen biziñ hemmämiziñ yüzümizi yere saldı. Yurt salıp gider yalı etdi” diyip agladı diyenmiş.

  Ussa Haytı melhemi ”boldum” edip, sargısını häzirledi. Soñam edil ukudan oyanan yalı, öz şübhesini orta atıp, gürrüñi ilki başlanan yerine getirip goydı.

  - Men, valla, bu gaça-gaçlık bilen başlıgı tankıtlap bolmayandıgınıñ arasında hiç hili baglanışık görmedim-le?

  - Menem göremok, Ussa aga. - Umıt mertlerçe boyun aldı. - yöne ıkcam oturıp pikir etseñ, birhili bar yalam bolup dur. İne, meselem, kolhoz başlıgını tankıt edip bolsa, onda raykomam, obkomam tankıt etse bolardı. şolara degmek bolsa, onda yokardakılara-da degse bolardı. Ondan yokardakılara-da ”hay-küş” diyse bordı. Onsoñ oba bilen şäheriñ arasındakı tapavut yiterdi, obada-da iyer-içer yalı zat satılardı, gızlaram obadan şähere gaçmasını goyardılar.

  Ussa acı yılgırdı.

  - Şäherden oba gaçardılar diycek bolyañmı?

  - Yok, yöne iki gapdala-da deñ gaçardılar diycek bolyan.

  - Deñlik diñe o dünyäde bolar, bu dünyäde hiç haçan deñlige gözüñ düşmez. Şonı berk bellegin. - Ussa ayasını yazdı. - Meñ elime ya-da yaz-da, öz ayaña seret: bäş barmagıñ deñmi? Deñ däl gerek? Onsoñ adamlar nireden deñ bolsun, şäher bilen oba nädip deñ bolsun? Alla-da ırsgalı deñ eçilenok: birine zehin  beryär, beylekisine - gara güyç, birine mekirlik beryär, yene birine - pähim-payhas. Deñlik diymek, ol bir hıyalbentleñ tapan zadıdır. Hemmäñ hukugı deñ bolmalı diyilse, ol ayrı mesele. Oña men ”hä” diycek. Yöne deñ başladıñmı, ıza galsañ, tozana garılsañ, soñ özüñden gör! Ana, meñ pikirim. - soñ ol Umıdıñ daşına geçdi. - Hanı, köynegiñi çıkar! Galdır sag eliñi yokarık, çepiñem galdır! Dur şeyt-de, hä... boldı. Goyberäy indi aşak! - Ussa melhemden boşan camını gülli keçäniñ üstünden gap dula garşı taydırıp goyberdi-de, gırçuv ter gara sakgalına gelşip duran köne türkmen yılgırması bilen şeyle diydi: - Obañızıñ gızlarını gaçırmacak bolsañız, murt goyberiñ!

  Umıt äm-säm boldı, Ussanıñ gepiniñ soñunı yene degişmä yazdıranlıgını añşırıp yetişmän, gara çını bilen soradı:

  - Murt?

  Ussa ap-arkayın cogap berdi:

  - Hava, murt. Şonda yekece gızam obañızdan başga yere gaçmaz. Gaçsa, aydanıñızı bereyin!

  Umıt yüzüni salladı.

  - Şıhımgulı başlık onı geçen yıl gadagan etdi. Gadagan edenok-da, yöne obañ yaşulularını yıgnap, geñeş geçirdi. Onsoñ geñeşde olara ”Gorkut Atañ” kitabına yanap bir hıtay termosından payladı-da, obada murt goybermek külli günä diydirip ıglan etdirdi. Obamızıñ oglanları öten yıl yap-yañıca murt goyberip ugrapdılar. Arman, biziñ murtumız ösmäge yetişmedi...

  Gep bu yere gelende, Näzigi alıp gaçan artistiñ gap-gara ovadan murtı Umıdıñ göz öñüne geldi. Ol bir ”ah” çekdi. Näzigiñ elden gitmeginiñ müñden bir sebäbine edil şu demde düşünip galan yalı etdi.

  - İçigara galmış! - diyip, ol yangınlı pışırdadı. - Ah, Näzik! Ah, başlık!..
9. EGRİ GΙLΙÇ

 

  Umıt agşamaralar gahar-gazap bilen oba dolandı. Agşamara diyilse, edil agşam düşende däl, ondan bärrekde, yagnı gızar ikindin, gızar ikindinem däl-de, eysem Gün ikindi yerine golay barıberende. Gün bu vagt edil comart kişiniñ toyunda äpet gara gazana girip-çıkan yoñsuz yaglı çapadı kimin, Umıtlarıñ tozanlı köçesiniñ günbatar çetinde asıl-asıl bolup durdı. Obanıñ sıgırları onuñ edil aşak etegine arkalarını süykäp, hovlukman gayralıgına geçip baryardılar. Tezek gatışıklı tozanıñ ısı obanıñ içine kemsiz aylanıp, agaçlarıñ başı iñrige çümcek-çümcekdedi...

  Hatarıñ ortasında töverek-daşına gözüni petredip oturan Näzikleriñ tamınıñ aynalarından Günüñ yalbırap, altınsovult şöhle saçıp, soñra kem-kemden öçüp gitmesini ine-gana sınlamak bu gün Umıda nesip etmedi. Yogsam henizem, onuñ gövnüne, Näzik göyä öñküleri kimin, Umıdıñ işden gelenini añansoñ, uşak-düşek bir zadıñ bahanası bilen garşı-garşı öyden çıkıp, Gün bilen çaknışıp, eyläk-beyläk gatnabercek yalıdı... Göreçlerinde galan bu görnüş onuñ yüregini aglatdı, ol artistleriñ Näzigi salıp giden şol agaç sandıgına nälet okadı, asla ol haysı materialdan yasalandıgına garamazdan, häzir dünyä yüzündäki ähli sandıklara nälet okadı, olarıñ hemmesini kül-ovram edesi geldi.

  Näzigiñ sandıga girip gaçandıgını ilki eşiden güni ol ahmırını öz öylerindäki köne sandıkdan çıkarcak boldı, ol onı öyden süyräp mellegiñ ortasına eltdi-de, paltanıñ astına aldı. Oglunıñ däli-porhan bolup yörşüni gören ecesi otlı köynek geyip, yüregini Näzikden sovatmak üçin oña itiñ yalagından suv içirmegiñ ugruna çıkdı. Emma ol pikirini bir yere çugdamlayança bolcak iş boldı. Mundan kän yıl öñ, gaytarma bolup gelende ”Hangeçen bazarından” ataraba yükledip getirden köne Marı ussasınıñ elinden çıkan nagışlı agaç sandıgından diñe bir üyşmek ovum-dövüm tagta galdı. Emma yene ene yüregi oglunıñ halına dözmedi, sandıgı ovarram etdi, gayta: ”Vah, ışk derdi yamandır, gızgını içine uraymasa-da biridir, men goñşulardan yene bir döver yalı sandık satın alıp bilmezmikäm diyip elevredi. Soñam: ”Yok, has govusı men yalagından suv alar yalı çaltrak adam şekilli bir it tapayın! - diyen karara geldi. yüzugra Näzige-de sögdi: - Gancık, gircek bolsañ, bu obada sandık gıtdır!..”

  Umıt sandıgıñ bellisini edensoñ, düv-dagın bolup yatan tagtalarıñ üstünde oturıp tas böññüripdi, ine, indi ecesiniñ gülli sandıgam yok, içem o diyen bir sovamadı, nätmeli? Yañı adıgıp baryan yaş curnalistdigi yadına düşüp, ol döver yalı başga sandık gözlemegi goybolsun etdi, oña derek diñe hamsıgıp oñdı. İñ kiçi inisi Gulca cüllücegini sallap yanına geldi-de, cürrüldäp, oña nämedir bir zatlar diydi, şonda Umıdıñ gaygı-gamdan püre-pür gözlerinden goşa damca bialaç üzlüp gaytdı. Hergiz özi suvsasa aglayandıgı üçin, agası odun ayrıp öler yalı suvsandır öyden Gulca ligir-ligir edip, oña käse bilen suv daşap ugradı. Umıt ol suvdan içenini içdi, içmediginem yakasından guydı, yüzüni yuvdı, yanıp duran yüregini güyzüñ çigreklän suvı birneme sovatdı. Şondan soñ, goñşı-golamlar çar töverekden cıklaşıp durmalarını bes edip, öz işleri bilen boldular, hovsala yatışdı.

  İne, bu gün Ussa Haytınıñkıdan ödüne melhem dañdırıp obanıñ çetinden giren Umıt öz obalarında ikindinki gopyan galmagalı, tozanı görüp, aydıp-diyip bolmacak derecede hayran galdı: ”İndi kim gaçdıka?” İlki ol öz gözlerine ınanmacak boldı: Hommat yük maşınını obanıñ içinde gözi yok yalı vazırdadıp sürüp aylanıp yör, çukuram bilenok, tümmegem, çarkandagam bilenok, büdenegem, övrümem bilenok, aylavam! Onuñ bu turuzyan ”oynundan” yaña adam barı köçä burnunı görkezip bilmän, mellegaradan sınlap oñyar. Obanıñ içi ala tozan, şakırdı, güpürdi, üznüksiz düydüldi! Köçä Oguloraz gelnece, Orazbibi dayza yalı aşa bilesigelici ayal maşgalalar çıkaymasa, erkekden yürek edyän yok, onsoñ yagdayı bilibermeli! Çıksañ, öñdäki maşın kakmasa-da, ızındakı kakcak. Hommadı obañ içinde başlıgıñ maşını kovalap yör, tirkeşip. Obañ içi doñuz giren yalı, gızıl dörcük. Çig kerpiçden salnan caylarına ınam etmän, öyden gaçıp çıkıp, mellekde salma-beylekä bukulyanam bar, eyyäm çukur gazıp, içine girip yatanam.

  Umıt bu bolşı görüp, tigrini oba giren yerindäki götin gazılan coyalarıñ birine itdi-de, mellekleriñ arası bilen öñe okdurıldı. Şonda onuñ iñ yokarı tizlige çıkan yeri - kompartiyanıñ bir vagtkı takırkelle övünceñ Baş sekretarınıñ zamanında dayhanlara içigaraçılık edip, ellerinden bölünip alnan mellgaradakı zolak boldı. Ol zolakdan ılgamak hezildi, çünki ol tayda ”kolhoz alalı” bäri yaşıl çöp gögerenokdı. Tekepbir kolhozçılarıñ şondan soñ galan yerlerinde-de ekin ekesi gelmändi. Olarıñ dili duzlurakları: ”Bularıñ takırkellesi mellegmizden bölüp alsa, şütür keli geläyse dagın elimizden heleyimizem alaversin!” diyip, türkmen sovet tankıtçılarınıñ yiti yarag deregine kän yıldan bäri ulanyan termini bilen aydanıñda, ideya-sıyası taydan ırga gürrüñler edyärdiler. Nämemiş, bu hökümetiñ yigrendigi - gurgun yaşan, gövni söyenem - yarım yalañaçmış.

  Mellegaradakı zolakdan ızında kirşen galdırıp zımdırılıp barşına, Umıt munı yatlap:

  ”Ugursız gürrüñler! - diyip, gıgıranını duyman galdı. - Hökümet diymek, adamlardır. Hemme zat adamlara baglı, olar düzelse, hökümet düzeler, adamlar nähili bolsa, olarıñ hökümedem edil şonuñ yalıdır!” Soñam ol bu barada öñki zamanlarda aydılan-diyleni yatladı. Bir akıllı adam bu dogruda atam dövründe:

  ”Her halkıñ özüne mınasıp patışası bardır!” diyipdir.

  Başga bir dana:

  ”Öz azatlıgı üçin göreşmeyän halk yönekey mähelledir!” diyipdir.

  Yene biri:

  ”Gul bolsa, aga tapılar!” diyipdir.

  Beylekisi:

  ”Öz milli bähbidine gezek gelende, agzını birikdirip bilmeyän adamlar nalacedeyindir!” diyipdir.

  Abu-al-Farac Alı ibn al-Huseyin al-Ketip al-Ιspıhanı bu barada diyse, şunı diyerdi:

  ”Munça şahırı bolan halka gulçulık yaraşmaz!”

  X11 asırıñ beyik türkmen küştçüsi Ebabekir Muhammed ibn Yahya ibn Abdılla as-Sulı as-Sadrancınıñ bu dogruda şeyle diycegi görnüp dur:

  ”Perzi çıkmaga ımtılmayan pıyadadan pıyada bolmaz!”

  Pikiri edil şuña yetende, ayagı şor yeriñ yandagınıñ köküne ilen Umıt şarpıldap yere yazıldı. Ol yıkılan yerinden galcagam bolman, bir meydan huk bolup yatdı. Şonda onuñ yadına özüniñ kimdigi düşdi: ol Umıt, Umıt Saralan! ”Ümsümlik” rayonınıñ ”Dımışlık” kolhozınıñ ”Ümızgan” köçesiniñ yaşaycısı, öz etraplarınıñ ”Ekeçigit candan ileri” rayon gazetiniñ ”Alarıs ya öleris” atlı ideologiya bölüminiñ müdiri. Sallah. Köne Çöñür obasında şeylekin bagtıyar durmuş sürüp yörkä, dogrusı, vah, edil sürcek-sürcegiñ üstünde durka, onuñ elinden söygülisini sandıga salıp alıp gitdiler. Onuñ zirk yalı acı, zäk yalı turşı gözyaşları mellegaradakı küpürsäp yatan ap-ak şoruñ üstüne üzlen moncuk däneleri kimin gızgını bilen payrap gitdi... Şondan soñ ol yer bagırtlap yatmadan yüz dönderip, bir bökende ayak üstüne galdı-da, ”kellesini etegine salıp”, gös-göni öñe okdurıldı. Gözüne urlan yalı, şol düvdenekläp barşına-da, bir salımdan edil Medetleriñ gapısından urdurıp çıkdı. Görse, Medet saçını penceläp, bosagada otır.

  Umıt bärden barşına, gözyaşını sılıp, sırını gizläp, yüzüniñ ugruna nakıl aytdı:

  - ”Gapıda oturan - gaharlı!” Obada näme gep-gürrüñ bar? Bu gaç-ha-kov nämäniñ alamatı? Kim gaçyar, kim kovyar?

  Medet onuñ yüzündäki kirşen gatışıklı gözyaş ızlarını görmediksiräp, obadakı yagdayı gısgaça mälim etdi:

  - Oba yañıca habar gelip düşdi: Näzigi alıp gaçan artist oglan telpegi agan ekeni. - Umıdıñ yüzüniñ çakırı çıkan süñk yalı agarıp, essiniñ ayılıp baryanını gören Medet yagdayı bolşuna görä yuvmarlamaga sınanışdı: - O diyen aganam däl-de, yarım agan, yagnı yañı agıp baryan diyyär.

  - O nä?.. - diyip, Umıt halıs ısgınsız dillendi.

  - Ol öñki ayalı bilen ayrılışıp, Näzigi onsoñ almalımış. Çünki öñki ayalını ol söyüp alsa-da aralarına indi sovuklık düşenmiş. Ayalınıñ yaşı ”Tahırıñkıdan” bäş yaş dagı ulı diyyär. Ol onuñ bicesine düşüpdir... Bulaşıklıkda.

  - O nähili bice? O nähili hummar?            

  - İlki ol gızı bäş bolup, bayra gezdirmäge äkidipdirler. Soñam bäşisem tutulıpdır. Onı ”gül yıgalı” diyip, çagıranam ”Tahırmış”. Garañkı düşende oglanlar oña: ”A gız, indi boldı, biz-ä yadadık, gaydıber, başga gül yok!” diyipdirler, olam yeke özüm öymüzi tapman, özüñiz getirdiñiz, özüñizem eltip gaydıñ diyipdir, olaram etmändir, ”yaltanyas” diyipdirler, gaytam ”kikirdeşip” üstünden gülüpdirler, o gızam pıyadalap, gös-göni milisgä gelipdir-de, ählisiniñ adını yazıp beripdir. Meni ”şeyle-şeyle” etdiler diyipdir. O gızıñ kakasam kiçi-girim adam däl diyyär, turupdır bir goh, turupdır bir gopgun, dur öñünde durabilseñ! İş-işden geçmänkä, tövella-tagsır bilen zordan ”işi” yapdırıpdırlar. Ol gız: ”Biriñiz meni alsañız, arzamı ızına alayın” diyipdir. Onsoñ oglanlar bice atışmalı edipdirler, ”Tahırıñ” bicesi galıpdır. O gızıñ çın adı Gülyaprak, atası öyünde tutulyan adı Gulya diyyär.

  Umıt ısgınsız ellerini zordan yokarı göterip,gulaklarını petikledi, şonuñ üçinem ol Medediñ soñkı aydanlarını eşitmän galdı. Ol bolsa, gürrüñini şeyleräk gutardım etdi:

  - Bu yılkı teatral mövsümiñ ahırında ”Tahır” Gulya bilen ayrılışmak işine başlacakmış. Näzik oña çenli teatrıñ umumı yatakcayında yaşamalı diyyär.

  Umıt ellerini gulaklarından ayranda, töverek-daşında ayılganç ümsümlik höküm süryärdi. Ol Medediñ özüne elini salgap, köçä okdurılanını görüp, bolması bir işiñ bolanını sızdı. Medediñ ızı bilen ılgap köçä çıksa, ”Eñeniñ ugrı - Käbä” diylişi yalı, oba çoz-da-çop, beyleräkdäki yolayırda bosup baryar. İñ öñde agır agramdakı Oguloraz gelnece, ızında orta agramlı Orazbibi dayza, soñ çepiksice Tuvak... Çaga-çuga! Kovalaşıp yören maşınlar ahırım bir çatrıkda süsüşipdirler. Erkekler ayal-oglan-uşagıñ ızragından ätiyaçlırak ılgaşıp baryarlar. Olar gele-gelmäşe, Hommadı yük maşınınıñ kabinasından süyrekläp çıkardılar-da, köçäniñ öten yıl respublikan radiodan ”Kolhoz köçeleri asfaltlanıp başlandı” diylip habar berlen günündäki düşelen eylesi-beylesi bäş ädimlik garayoluñ üstüne gabırdadıp, arkan basdılar. Medet bilen Umıt vagtında gelip yetişmedik bolsalar, Hommadıñ elini hakıt demir sim bilen şatırdadıp dañcak ekenler. Muña gözi düşen Umıt añırdan gele-gelmäşe:

  - Duruñ, adamlar! Edyäniñiz näme! - diyip, tragiki äheñde gıgırdı. - Simi goyuñ, alıñ, men yaglık bereyin! Olam adam ahırın!

  Şol bada-da ol adamlarıñ añk-tañk bolanlıgından yerlikli peydalanıp, goltugınıñ aşagındakı yapgınıñ daşındakı sargını sıpırıp aldı-da, olarıñ eline tutdurdı. Adamlar yaglıgı alıp, çabalanıp yatan Hommadı gara yoluñ üstüne indi bagırdadıp, yüzin basdılar. Eli sırtına mäkäm dañlan Hommat ahmır bilen bagırıp, köçä mañlayını urdı. Şanına kast edäymesin diyip, onı yerinden turuzdılar hem pähim edip, ız yanından elini çözdüler. Çünki añırdan yetip gelen kolhoz başlıgı bu ahvalatda Adam Hukuklarınıñ Ählumumı carnamasınıñ möhüm bölüminiñ gödek bozulmasını gördi.

  - Çözüñ elini, enesi yalamadıklar! - diyip, ol mañlayı kül-ovram bolan ”Gaz-69” maşınınıñ içinden getirilip berlen ”Borcomi” mineral suvundan gazaplı gulkuldadıp durşuna, ınsan hukugını her ädimde basgılamaga tayyar bu agressiv mähelläniñ üstüne adamsöyücilik bilen gıgırdı. Soñra ol ogullık söygüsi bilen minnetdar gözlerini balkıldadıp, özüne garap duran Hommada atalık mähri bilen duydurdı: - Yöne eliñi sırtıñdan ayraymagın, eùek! Agşam öyñüzde eliñi gımıldatman yatıp-tur-da, ertir kantura gel. Şoña çenli eliñ arkañda baglıdıgını yadıñdan çıkarma, düşnüklimi?! Kolhoza yetiren zıyanıñ hasabını Gümürtik hasapçı çıkarıp yazıp goyar, ertir nagt tölärsiñ.

  Hommat eli arkasında, yüzüni sallap, öylerine ugradı. Şol vagt kolhozıñ radiouzeli işläp başladı. Klubıñ çür depesinden bärligine garap duran yılçır alyumin kelle Aşgabatdan bu oba komandirovka gelen bir ötegçi şahırıñ başlıgıñ öyünde govuca ”garbak-gurbak” edinip, zey kanalıñ boyuna gezelence çıkanda ve töveregindäki gamışlar gözüne subtropiki yurtlarıñ palması bolup görnende, mesligine çıdaman goşan goşgusına döredilen yuvancak aydımı eşitdirmäge başladı:

                      ”Gül yalag-a, gül yalak!

                      Eziz yurdum bal yalak!

                      Şahırlar ölmesin,

                      Güller solmasın!

                      Bu dünyäde kem zadımız bolmasın,

                      Heycan-elek,can-elek!”

  Tomaşa üyşen adamlar ikindiniñ ders gatışıklı tozanından yetdik paylarını işdämen yuvudışıp, öyli-öylerine tas bagtlı diyen yalı dargadılar. Biriniñ işiniñ bulaşanına kesede durup tomaşa etmek olarıñ sada zähmetkeş gövünlerine edil tanış üsti bilen alnan gıt harıt kimin üytgeşik lezzet berdi. ”Hommadıñ ayagını sallap gidäymegem ahmal” diyen uşacık hovsala bolsa, olarıñ yönekey kolhozçı yüreklerine has-da ayratın güyçli keyp berdi. Ana, onsoñ gelip öylerine girenlerinde, hütdük yalı cayları olarıñ gövünlerine öñküden giñelen, öy goşları artan, dereceleri beygelen yalı boldı. Diñe özlerine d¢şnükli bolan bu ovnucak yakımlı duygulara melul bolup, olar öyin-öyin agşamkı şurruk çorbalarını ara aldılar.

  Obanıñ üstünde pervaz uran ders gatışıklı tozan garañkı goyaldıgıça yitişip, onuñ yerine töverek-daşda çıbın-çirkey hüvläp ördi. Arkasında gozgaman tutup yörmekden yaña halıs elleri gurap giden Hommat ilkagşamdan çaltcak yorgana sokuldı: onuñ hıyalı - uklan bolup, eliniñ dañılgıdıgını ”yadından çıkarmakdı”, şeydip, eline gan yörär yalı etcek bolyardı. Kolhoz başlıgı adam ruhunıñ usullı tebibi bolup çıkdı. Onuñ cebir çekeniñ tenine buyran ezyeti yürek yarasına derman bolarlı göründi. Eger ol öz derdi bilen yeke galan bolsa, kim bilyär, onda ertire çenli tut yalı bolsa-da bolardı, gutulardı, emma ilkagşamdan köpüñ arasına düşüp, onuñ derdi yañadandan beterläp başladı.

  Belanıñ körügi Näzigiñ ıkbalınıñ bu köçäniñ telpek göteryänleriniñ käbiriniñ ıncalıgına azacık täsir etcek bolanlıgındadı. Adamlarıñ içinde ayratın duygurları tapılıp, olar ikindinki tut-da-baslıgı birhili halamacak bolan yalı edipdirler. Onsoñ bu zatlar çeti barıñ çetine, degnası barıñ degnasına degäycek-degäycek yalı edipdir. Şol sebäpdenem ilkagşamdan Hommatlara ıgım-sagım adam yıgnanıp başladı. Olar goltuklarına gısdırıp, ak arak getirdiler. Bu yere hatda goñşı köçelerdenem vekil geldi. Umıdam. Hommadıñ gızcagazı Cäcek onı: ”Kakamıñ eli agıyya. Oñ cübüsi bay, süycüsi kok!” diyen yarım-yalta düzlen habar sözlemleri bilen daşkı gapıda garşı aldı. Umıt bir seredende, onuñ gözlerinde öz yaşına layık üncüni gördi. Bu öydäki ulularıñ halını bilmek üçin çagacıgıñ gözündäki gussanı ulınıñ gözlerine köpeldip göräymelidi. Umıdıñ dört amaldan başı çıkyardı, şonuñ üçinem yönekeyce hasap-hesipden soñ onuñ gözlerine yaş aylandı. Ol Cäcegi kommunistik serdarlarıñ proletar çagacıgını gucagına göterip, gazetlere surata düşüşleri dek yokarık göterdi-de, ortadan yokarı pafosda şeyle diydi:

  - Sen bagtlı bolarsıñ, cigim, hiç zadı gaygı etme! Basım biziñ obamızda-da iyilyän zat satılar! Belki, doñdurmadır, gazlı suvam. Şonda Çöñüriñ gızlarına şähere gaçıp gitmek gerek bolmaz. Ah, sen entek oña düşünerden has kiçicik. Govusı, sen maña ayt, kakañ dagı haysı cayda?

  - Gılıçlı cayımızda! - gızcagaz süem barmacıgını garşıdakı gapa dabara bilen uzatdı.

  Umıt içki caya girdi. Cayıñ içi dım-dırslıkdı, diñe araklı käseler çakışdırılıp, ızlı-ızına yokarı göterilyärdi, entek adamlarıñ diliniñ ”doñı” çözülmändi. Hommadıñ eli ”dañılgı” bolansoñ, aragı onuñ agzına Bäşim bilen Tagangeldi gezegine tutup beryärdiler. Meylis gızışıberende, ol soñabaka kişi hızmatına kayıl bolman, aragı özi yatıp içdi, edil gezende lezgileriñ toyda görkezyän tomaşasındakı yalı, araklı käsäni dişi bilen gapcap, elini degirmän, başına çekyärdi. Umıdam içdi. İçmese içi yanıp baryardı, çünki bu öyde ählice zat Näzige meñzeyärdi. Oglanlarıñ hemmesem gözlerine gelyänçä içdi. Mugt bolansoñ, hatda Orazbibi dayzanıñ adamsı Paùagulam tä gözi ümezleyänçä içdi. İçgi govı yetensoñ, onuñ delil üçin berlen yalı kiçicik gözleri daralıp-daralıp, soñabaka gaşlarınıñ aşagında gözden diñe iki sanı egrice çızıkdan başga alamat galmadı. Ol hatda soñra mıdır-mıdır gepledem.

  Paùagulınıñ batırlıgınıñ dil yararlık derecä yetmegi Hommadıñ uyasınıñ gaçmagı bilen baglanışıklı vakada hut häzir üyşüp oturanlardan ar alış toparını döredip bolcakdıgından habar berdi. Gürrüñ şoña yazanda, yene-de Tagangeldi bilen Bäşim ilden saylandılar. Olar Aşgabada duydansız aralaşıp, añına-mañına garaman, Näzigi artistler kollektiviniñ elinden gañrıp alıp gaytmagı teklip etdiler. Olar bu işde yolugra gabat gelcek gurı yapları ve coyaları yerlikli peydalanmagı teklip etdiler. Çozuşa gitmeli toparıñ serdarlıgına zır bolan Hommadı görkezdiler. Kim razı bolsa, içmeli diylende, araklı käseler deñ yokarı göterildi ve bu teklip iñ ulı abraylı yıgnaklardakı yalı biragızdan kabul edildi.

  Gahar-gazap yetcek derecesine yetende, Hommat ör turdı-da, eliniñ dañılgıdıgını inkär edyändigini ıglan etdi. Ol oturanlarıñ barı munı görsün diyip, araklı käsäni eline aldı ve onı dik durup, başına çekdi.

  - Berekella! - diyşip, yaş-eleñler onuñ bu gözsüz batırlıgına ”telpek goyup” gıgırışdılar. Hommadıñ henize deñiç bu obada görlüp-eşidilmedik garadan gaytmazlık etmegi oturanlarıñ köpüsiniñ yüregini suvlandırdı.

  Gözüniñ çızıgına gelyänçä içenem bolsa, bu yagdayıñ oññullık bilen gutarmacagını añan Paùagulı bu yerden garasını saylamak bilen boldı. Ol ”ögäp gelcek!” bahanası bilen bir daş çıkdı-da, soñra ızına kövlenmedi. Bu vaka başlıgıñ gulagına yetse, Şıhımgulınıñ hiç haysına hezil bermecegini añanlardan yene birki sanısınıñ derhal ”yüregi bulandı”, gaydıbam olar  bu kapas caya girmäge dövtalap bolmadılar, öyüñ tövereginde-de olarıñ çıbşıldısı çıkmadı.

  Emma Hommadıñ gözüne häzir oturanlarıñ her biri ikiden-üçden görneni üçin ol öz leşgerleriniñ keliñ saçına dönüp baryandıgını eger-eger añmadı, gayta ol gitdigiçe gazaplandı.

  - Men ol artistleriñ hemmesini bir yalaga gırarın! - diyip, öyüñ içinde yaralı gaplañ kimin arlap, apañ-apañ basıp, iki yana aylandı.

  Sertipden, Umıtdan soñ bu obada gazet okamaga gezek gelende, üçünci ornı eyeleyän Pirli, artistlerden ar almagıñ iñ hovpsuz hem adamkärçilikli usulını teklip etdi:

  - Adamlar! Artistleri yok etmek üçin olarıñ üstüne top tutup gitmegiñ geregi yok. Olara öz obamızda garaşmalı. Täze yıl şu tayık gastrola gelenlerinde haklaşmalı!

  - Nädip? - diyip, adamlar gıgırışdılar.

  Pirli saçagıñ başından gayrırak çekildi-de, yezit yılgırmasını etdi.

  - Dünyäden bihabar yatırsıñız. ”Gazet okañ!” diyip, men size näçeler aytdım, yene-de aydyan: gazet okañ, tentekler! Basım biziñ yurdumız bazar ıkdısadıetine geçyär!

  - Geçende näme! - diyip, Hommat gahar-gazabı içine sıgman gıgırdı. - Geçende näme? Onuñ biziñ ar-namısımıza näme delalatı yetcek?              Pirli sınçgırıp, süem barmagınıñ dırnagı bilen dişiniñ arasında galan eti ayırcak bolup oturışına, hetcikläp gepledi:

  - Dur entek, dur... hovlukma, ”Sakavıñ soñuna seret!” diylipdir, meñ näme diycek bolyanımı diñle. Şıhımgulı bilen aranı sazlamalı.

  - Yo-ook! - diyip, Hommat bolmacısı bolup haykırdı. - Oñ bilen indi gürrüñ gutardı! Tamam!

  Emma Pirli oña öz pikirini düşündircek bolmasını dovam etdi.

  - Şıhımgulı bilen aranı sazlamalı-da, täze yıl yañkı artistler  biziñ rayonımıza gastrola gelenlerinde, ilki etmeli zat: oları naharlamalı däl. Şonda olarıñ deñ yarısı biziñ dükanlarmızdakı balık konservalarını iyip, cebir çekip ölerler, zäherlener hemmecesi! Onsoñam, rayonıñ bir kolhozam olarıñ spektaklını satın almaz yalı etmeli. Şonda olar geday galarlar. İne, bazar ıkdısadıeti näme! Ol artistsumaklarıñ içinde yekece-de elini gabarçakladıp, piliñ sapından çörek iyip bilcegi yok ahırın! Siz näme oları bu tayık gelenlerinde görmediñizmi? Lellim-ä hemmesi! Pil-ä pil velin, sahnada diymeli sözlerini yatdan çıkarışıp durlar-hov olar! Soñkı gezek gelenlerinde, administratorları bilen bile oturıp içdik velin, şonda ol: ”Biz tomsuna obalara gastrola çıkıp eklenäyyäs, Aşgabatda günümizi görmeli bolsak, edil, valla, aç öläymeli, teatr yarım yıla yetmän dagacak, barımız el serip köçä çıkaymalı bolyas!” diyip, gara çınını aydıp gitdi. Onuñ bir sözüni men ayratınam haladım, ol: ”Türkmende intelligensiya yok, bolanam sungatıñ däl-de, höküvmediñ adamsı” diydi. Geliñ, bizem bu işe höküvmetlerçe çemeleşeliñ, gızmalık etmäliñ!

  - Yo-ok, señ munıñ kabul däl! - diyip Hommat sesini peseltmän gıgırdı. - Biz haçan yurt bazar ıkdısadına geçip, haçan ol necisler öz acalına ölerkä diyip, garaşıp bilmeris! Uzaga çekmän, olarıñ bellisini etmeli!

  Ayagı bişen yalı ters aylanıp yörşüne, şol barmana-da onuñ gözi Şıhımgulı başlıgıñ kolhozçılarıñ öz öyleriniñ divarından asıp tagzım etmegi üçin yörite köpeldilip paylanan suratına düşdi. Şonda ol bärden bardı-da, kellesi sur bagana telpekli, döşi gızıl yıldızlı başlıgıñ edil telpeginiñ aşak etegine gorkman, zat etmän, tüykürip görkezdi. Şondan soñ Hommadıñ edeyin diyen zadını edip bilcekdigine oturanlarda şübhe galmadı. Kolhoz başlıgınıñ suratınıñ yüzüne tüykürip bilen adamdan herki zada garaşaymalıdır. Onuñ yüzüne gorkı-hovsala bilen seredişdiler. Hommadıñ bolsa, şol gızıp gidip oturışıdı. Ol indi Näzik bilen ”Tahıra”, onuñ öñki ayalına teatrıñ direktorına bercek cezasını mälim etdi:

  - Men olarıñ ählicesiniñ mañlayından bir okı beräge-de, mañlaylarına çörek batırıbermeli ederin!

  Oturanlarıñ hayyatı göçdi, gözi gızıl burçuñ gabıgına dönen Hommatdan şondan govı nämä garaşcak? Serhoşlukdan açılışan yene birki sanı adam ”assa gaçan namart” diyip, zut gaçıp gitdi...

  Gidenleriñ hemmesiniñ birden barıp habar bermedigi aynadan açıgam bolsa, Hommatlarıñ öyünde turyan tüpgen Şıhımgulınıñ gulagına örän tiz yetdi, ol gicäniñ yarında öz adamları bilen gapıdan dergazap bolup girdi.

  - Goh näme? Goh näme diyyän men size, enesi yalamadıklar?! - Şıhımgulı kolhoz başlıgı bilen yönekey kolhozçılarıñ arasında ir dövürden bäri dovam edip gelyän adatı pikir alışlıgıñ çäginde oturanlara yüzlendi. - Bu nämäniñ şagal mesligi? Uyañızıñ süyrelenine begenip, oturlışık edyäñizmi? Şoña şatlanyañızmı yeñiyoluklar! - Başlık alaçsız yagdayda yeri depdi (çünki obada başaşa cayıñ tagta düşegi yokdı). - Coga-ap beriñ! Mesçilik nämäniñ mesçiligi!

  Oglanlar duran-duran yerde doñup galdılar. Bäşim gorkudan yaña kesilen töññe kimin, bir gapdala agıp gitdi. Umıt bu elhenç sahnanıñ ızınıñ näme bilen gutarcakdıgına nalaç garaşdı. Dörtgulı, Pirli, Tagangeldi dagılar götincekley-götincekley ahırı topı bilen bir burça gısıldılar. Yönekin vagtda hersine bir burç darlık edyän yigitler häzir dört bolup bir çüñke sıgıp, burç hakdakı ata-baba gelyän düşüncäni has giñeltdiler.

  Diñe Hommat sarsmadı. Saçı seyrelip, depesi tekizleniberen kellesiniñ mañlay tarapından aşakda yerleşyän yüzünde älemgoşarıñ ähli reñkleri yerini tiz-tizden çalışsa-da, dodakları gök nil övüsse-de, ol yerinden butnamadı. Soñra onuñ reñki gara durluk boldı. Onsoñ küti dodakları gımıldap, agzı açıldı, ol başlıga barmagını çommaltdı.

  - Senmi? Sen maña ”enesi yalamadık” diydiñmi? Sen, halalı, haramı deñ yuvudan! İliñ hakını tapsa, öz hakından gaçan! Näçe gezek men señ öyüñe ogurlık yük düşürdim? Sen bolsa, birce gezek maşın çakışdıramda, çıkdacısını meñ boynuma atcak bolyañmı? Biz gaharımıza arak içdik, señ patañı aldık! Şun señ ölen günüñ, birigün üçüñ! Yediñe ya kırkıña yetişseñem bordı-da, näme beyle hovlugıpsıñ?! Öleñsoñam, seniñ öñkice bolşuñ, cinnek yalı-da üytgemänsiñ, ile öz namısını-da goratmacak bolyañ! Belki, sen entek ölenem dälsiñ, hä? Onda men seni häzir öldürcek, sen gezip yörseñ, artistleriñ barını gırañda-da peyda yok. İñ ulı artist sen!

  Hommat garaşılman duran yerden divara tarap tovusdı-da, köne halınıñ üstünde el yeter-etmezde kese asılan gını hakık daşlardan bezelen köne gılıcı kakıp aldı. Setanda-seyranda içeri çıkarılanda çalak-çulak tozanı süpürilyän ata-babadan galan egri gılıç niçema yıllardan bäri birinci gezek gazabı gaynan adamınıñ eline düşdi. Hommadıñ gaharınıñ häzir adatı kolhozçınıñ gaharından million esse dagın artıkdıgını gören Şıhımgulı başlıgıñ essi ayılıp, yüzüne ölüniñ reñki urdı.

  - Dat! yetiñ! - diyip, ol kolhozıñ partiya guraması bilen profsoyuz guramasınıñ başlıklarınıñ arasına özüni atdı. Emma şol vagt iki bolup bir başlıgıñ arkasında bukulmak üçin des-deñ topulan Becit ker bilen Perman gılçı erbet çakışdılar ve erkek adama gelişmeyän çirkin ses bilen cayı sarsdırıp gıgırdılar. Soñra-da ikisi iki yerden gapa garşı topuldılar. Başlıgıñ iki yanında yap-yañıca egin deñleşip duranlarıñ yerinde derhal diñe hova tolkunı galdı...

  Olarıñ züvvetdinliginden mese-mälim gılav alan Hommat hayal etmän, öyüñ ortasına geldi-de, elindäki köne gılıcı gınından sırıp çıkarmak üçin balcagından tutup, zarp bilen özüne çekdi. Hommadıñ gılıcı gatı yokarık galdırıp çekendigini gören Umıt yiti yaragıñ onuñ öz yüzüniñ yarısını alıp düşmeginden  heder edip, gözüni yumup, kellesini tutdı. Ol hatda ayılgançdan içini çekenini-de duyman galdı. Düyrülip oturışına häzir ol öyüñ içinde bivagt gopcak elhenç haykılıga garaşdı. Emma, nämüçindir, haykılık eglendi. Oña derek düşnüksiz ”hıkgıldı” çıkdı. Ol öz gulaklarına ınanman, gorka-gorka yüzüni galdırdı. Görse, gılıcı gınından çıkarıp bilmän, Hommadıñ şol ”hık-çok” edip, itinip durşudı. Köne gılıç Hommada ”barmısıñam?” diyenokdı, ol asılgı duran yerinde birçak poslap, gınına yelmeşip giden bolsa nätcek?!

  Muña kayıl bolman, Hommat erbet sesini edip, gılıcıñ gınından ayagı bilen basıp, güycünde barını edip, yene-de bir gezek bagırıp çekip gördi. Emma köne gılıç barıbir gınından çıkmadı. Şondan soñ alaçsızlıkdan hem kemsinmekden yaña Hommat ulı ili bilen böññürip goyberdi.

  Hommadıñ yene adatı kolhozça övrülenini görüp, yañadandan ekezlenen Şıhımgulı adam uryan eli bilen garşısındakınıñ gulak çekgesine bir yapdı velin, pagsa tamıñ pessecik aynaları şarka açılıp gitdi... Ol munuñ bilenem oñman, hasırra Hommadıñ elindäki gılıcına yapışdı. Çekeleşik başlandı. Gılıç başlıgıñ eline düşse, oññullıgıñ bolmacagını duyan Umıt yerinden böküp turdı-da, üçünci bolup, çekeleşige goşuldı. Ol gara güyci bilen gılıçdan şeyle bir aslışdı velin - hayran galaymalı! - bir zarbada gılıç onuñ eline geldi duruberdi. Munuñ bilen ılalaşmak islemedik Şıhımgulı kolhoz hakdakı köpmanılı makalası üçin öñräkden bäri elin govşurayın diyip, ayap yören yumrugını Umıdıñ depesinden aylap inderdi. Umıt inip gelyän äpet yumrukdan goranmagıñ dagı başga alacını tapman, alcırap, depesine köne gılıcı kese tutdı. Ana, şonda gılıcıñ arkasına şarka degip, Şıhımgulınıñ goşarı çıkdı. Ol duydansızlıkdan yaña ayılganç bir ses etdi-de, atılan yırtıcı kimin halka aşak çökdi.             

  Eden işinden ısgını gaçan Umıdam onuñ garşısında özüni yere goyberdi. Onuñ gözüniñ göryän zatları agram-sellemden ayrılıp, gaymalaşmaga başladılar. Real şekilleriñ yerini hıyalı görnüşler eyeledi. İlki bilen onuñ göz öñüne gelen zat - Näzik bilen iñ soñkı gezek akar yabıñ boyunda duşuşanlarında, öz depelerinde, tuduñ şahasında peyvagtına cürküldäp oturan erkecik serçe boldı... Şol vagt Näzigiñ yanında onuñ aydıp-diyip bolmacak gız mährini bütin süññi bilen sızıp durka ol serçecigiñ ömri manısız görnende bolsa, häzir bu heyhatlı pursatda ocagaz erkecik serçe Umıdıñ gözüne bagtlı, erkin yaşayışıñ nışanı bolup göründi.

  Niredendir bir yerden tüys cay vagtında yetip gelen Sertip bilen Teymirleñ yagdayı mundan beter yitileşdirmezlik üçin Şıhımgulını götergiläp, öyden alıp çıkdılar. Serhoşlukdan bir zarbada açılan oglanlar olarıñ ızından sürrekleşip, daş çıkdılar. Umıdıñ garşısında goh-galmagala oyanıp gelen Cäcek galdı, başga canlı cemende yok.

  - Hanı kakañ? - diyip, ol bir salımdan kınlık bilen özüne gelip, garşısında gözüni petredip duran çagacıkdan soradı.

  - Kakam başlıgı aykasına hopba edip, öyleyine äkitdi. Başlık agladı. Oñ eli agıyya.

  Cäcek övrenen endigine görä, gepini gutaran badına süem barmacıgını dişledi. Umıt onuñ barmagını agzından çıkardı-da, dırnaklarına üns berdi. Onuñ yadına Näzik bilen bir gice obanıñ çetindäki goşa talıñ düybünde duşuşanlarında bolan vaka düşdi. Şonda ol:

  - ”Seniñ dırnaklarıña yaşıl hına govı yaraşyar” - diyip, Ayıñ yagtısına Näzigiñ dırnaklarınıñ reñkini añşırcak bolup ep-esli vagt vagt biderek kösenensoñ, gızıñ agır işden yaña yognap giden barmaklarını öz galam tutyan barmaklarınıñ arasına aldı.

  Yöne bu övgä övsünmekden geçen gızıñ yüzi, tersine, Aylı gicä gızıl övüşgin salarlı göründi.

  - ”Yok-la, oglan, hına näme işlesin, bir hepdeden bäri elimiz bilen govaçañ haşal otunı otayas. Birgat: ”Köki bilen goparsañız, gaydıp ot çıkmaz!” diyyär. Obañ gızlarınıñ hemmesiniñem dırnagı yaşıldır bu vagt... - soñam Näzik uludan demini aldı: - Artıp galmış, şu kommunizm diyilyän zadam gurup bolup, soñ birküç gün kolhoz işinden galıp, ayagımızı uzadıp hezil edip bir dınç alsak!”

  Näzigiñ ol agşam hamana yazıklı yalı çıkan mährem sesini yatlan Umıdıñ gözleriniñ gussası hasam goyaldı. Cäcegiñ melece gulpaklarını sıpalap, ol edil öz-özi bilen gürleşyän yalı äheñde şeyle diydi:

  - Gulak goy, cigim, meñ diyyänimi diñle, düşüneniñe häzir düşün, düşünmedigiñi soña goy... Yöne bir zadı bil: adam bagtlı bolmalıdır! Onuñ bagtlı bolmaga hakı bardır! Sen bagtlı bolmaga hakıñ bardıgını hiç haçan yadıñdan çıkarmagın! Diñe yadıñdan çıkarmasañ bolanı! - Umıdıñ sesi diyseñ gaygılıdı: - Biz onı kän vagtlap unudıpdırıs, şonuñ üçinem hiç kes bizi bagtlı etmäge hovlukmadı. Biz bütin ömrümiz ertir bagtlı yaşamak üçin bu gün betbagt yaşamaga kayıl bolduk, depämizden gum sovurdık. Ol bagtlı ertirem biziñ öñümizden salgım bolup gaçdı gitdi oturdı. Aslında ol bir säv bilen gapımızdan geläende bolsa, yadavlıkdan yaña biz onı tanamazdık. Biz bagtlı bolmak üçin hemme zatdan, ilki bilenem - öz erkimizden meyletin el yuvduk, yöne erki yoguñ bagtı-da yok ekeni. Bize: ”Sesiñizi çıkarmasañız, bagtıñ özi geler!” diydiler. Biz demimizi alman yaşamanı övrendik, cıñkımızı çıkarmadık. Yöne gabrıstanlıgıñ üstünden gelendirin öydüp, bagt bizden ümdüzine gaçıp gitdi. Bize: ”Pikirlenmän, diyleni etseñiz, bagt guşı süyr depäñize gonar!” diydiler, biz muña güp ınanıp, oylanmagımızı goyduk. Yöne bagt guşunıñ biziñ depämizde gözi äginmedi. Nämüçin ol yalazı meydana gonsun?! Sen düşünyäñmi, cigim? Biziñ betbagtlıgımızı müdümilige övrüp, bize cenneti vada berenleriñ hemmesi yeke-yekeden gözden gayıp bolup, yerine täzeleri gelip dur. Ne olarıñ vadası gutaryar, ne-de özi! Biz indi muña düşünip başladık, cigim. Yöne bu günümizden nädip baş alıp çıkmalı? Nädip? Bu sorag saña däl, ana, hol, büküdip yatan gara gicelige!..

  Umıdıñ näme diyyänine düşünmedik gızcagaz onuñ elini uzadan yerine gözcagazını petredip seretdi. Umıt muña özüne zor salıp, gussa bilen yılgırdı-da, geñirgenip duran çaga düşnükli dilde gepledi.

  - Ertir işden gelemde, men saña çüycük getirip bererin. Bormı? - Cäcek başını atdı. - Bar, onda yatıber! Yöne Näzik geläyse, Umıt saña garaşyar diygin. Yadıñdan çıkarmarsıñ gerek?

  - Boy geyek...

  Umıt daş çıkdı. Gara gice obanı möy basan yalı basıp yatırdı. Yaş yigit edil atuva höküm edileniñ celladıñ öñüne düşüp, iñ soñkı yoluna ugrayışı dek, gövünli-gövünsiz ädimläp, çola köçä düşdi. Uzın günki agır zähmetden soñ ertire çenli gıssaglı güyç toplamak üçin yörite uklap yatan kolhozçılarıñ öyleriniñ öñüni garañkı baglan pessecik aynaları gara gözlerini balkıldadıp, oña gorkulı seredişyärdiler.

  Çıkgınsızlıkdan yaña Umıdıñ kecebesi darıgıp, ini tikenekledi, ol boynunı içine yıgranını duyman galdı. Bu vagt töverek şeyle bir gözedürtme garañkıdı velin, bu obanıñ üstünde irde-giçde yalbırap Gün dogcaga meñzänokdı. Onsoñ ayagıñı şunça ätiyaçlı basanıñda-da, indiki ädimiñde düypsüz gorpa gapgarılmacagıña ınanmak kındı. Yöne islese-islemese-de, Umıt häzir diñe şu köçeden yöremelidi, onuñ başga yöräre yolı yokdı.

                                                                                                             1990.10.18