علیشیر نوایی (1501- 1441)

1- بیوگرافیسی

[ تورک دونیأسی نینگ] بییک [ میللی] شاهیری، عاقیلداری و دولت ایشگأری. اول هرات شهرینده دولت آدام سی نینگ ماشغالاسیندا دوغولیار. اونونگ اؤیی صونغات آداملاری نینگ، شاهیرلارینگ اویشیأن یری بولوبدور. 15 یاشلاریندا ایکی دیلده غوشغی یازیان شاهیر حوکمونده بللی بولوپدیر. اول هراتدا، ماشاتدا و سمرقنددا بیلیم آلیپدیر. 1469 دا مکدپ یولداشی پادشاه حوسین بایقارانینگ مهرداری بولوپدور. 1472 ده وزیرلیگه بللنیأر و امیر عنوانینی آلیار. شوندا اول عالملارا، نقاشلارا، سازاندالارا، شاهیرلارا، خطّاط لارا کومک بریپ دوروپدیر. اوز سریشده سینه کوپریلر، یوللار، کرون سارایلار، مکدپلر و صونغات آداملاری اوچین اوسساخانالار قوردوروپدیر. علشیر نوایی اؤزاثرلرینده اومانیزمینگ اولی نوسغاسینی قالدیردی. اونونگ توتیان پروگرسسیو(مترقی) پوزیسیاسی کوشک عملدارلارینگ آراسیندا ناراضی لیق دوره دیأر. 1487 ده اونی آسترابادا حاکم ادیب ایبریپ، شول یرده هم اونونگ جانینا قصد اتمگی قورایارلار. شیله یاغدایلار ضرارلی ع. ن. غوللوق ایشینی تاشلاپ، 1488 ده هراتا دولانیپ گلیأر و قالان عمرینی چپر دوره دیجیلیگینه باغیشلایار. ع. ن.نینگ ادبی میراثی کوپ هم هرطاراپلیدیر. اول 15-نجی عاصیر اورتا آسیاسی نینگ روحی دورموشینی آیدینگ گورکزیأن 30 آ قولای قوشغیلار ییغیندیسینی، اولی پایا مالار(منظومه لر) و قیمماتلی علمی اثرلر دوره دیپدیر. بو اثرلرده اول، اورتا آسیا و یاقین گوندوغارینگ حالقلارینینگ ادبیاتی نینگ اوزاق عاصیرلارینگ دوامیندا توپلان چپرچیلیک تجریبه سینی دوره دیجی لیکلی اولانیپدیر.

آیراتین هم غازال اونونگ کوپ دوره دن جانری بولوپدیر. اوللاقان 5 پایا مادان عبارات دونیأ مشهور ؛خمسه؛ دوره دیجیلیگی ع. نوایی نینگ اوسسادلیغی نینگ اینگ یوقاری درجه سی حاساپلانیار.

شول دوویرده تورک دیلینی پوئزیا (شعر) اوچین گودک حاساپ اتجک بولوپدیرلار. اما ع. ن. اؤزی نینگ 1499-نجی ییلدا یازان؛ محاکمه اللغتین؛ آدلی اثرینده بو دوشونجأنینگ دویبوندن یالنگیشلیغینی علمی هم تئورتیکی تایدان ثبوت ادیأر. گنیال شاهیر اوزونینگ بیتیرن اولی ایشلری بیلن دینگه اؤزبک حالقی دأل ایسم اویغور، تورکمن، آذربیجان، تاتار و اهلی تورک دیللی حلقلارینگ ادبیاتی نینگ اؤسمه گینده اولی قوشاندی بولوپدیر. اونونگ اؤزی هم بو حالقلارینگ آراسیندا گینگدن مشهورلیغا ایه بولدی.

ع.نوایی تورکمنلرینگ آراسیندا هم ادیل اؤز شاهیرلاری یالی سؤیولیپ گلیپدیر. گچمیشده اونونگ اثرلری آیراتین هم خمسه سی مکدپ- مدرسه لرده ساپاق ادیلیپ گچیلن بولسا، حأضیر اونونگ هممه اثرلری اؤوره نیلیار. شاهیرینگ تورکمنلرینگ آراسیندا قادیمدان بأری تانالیاندیغینا اونونگ اثرلری نینگ بیزینگ میللی فولکلوریمیزا اورناشیپ قالاندیغی- دا گووأ گچیار. ع. نوایی تورکمن فولکلور اثری نینگ بیرنأچه سی نینگ قاهریمانیدیر. تورکمنینگ ساز صونغاتیندا اورأن مهم اورون توتان نوایی پرده سی بولماغی- دا ینه بیر آیدینگ مثالدیر.

2- عمومی تورک-اسلام مدنیه تی نینگ، ادبیاتی نینگ و خاصلارینگ دیللری نینگ دؤریشینه بیر سره دیش:

عرب- اسلام گویچلری بوتین ایران و تورکوستانا یرلشمه گیندن سونگ اؤز کولونی دولتلرینی قوریارلار. بو دولتلرینگ بوروکراسی سیندا سیاسی، نظامی ، تجاری و مدنی ایشلرینده دورلی میللتلر قوشولیار. بو میللت لرینگ آغرامینا گؤرأ عاراب دیلینگ یانیندا بیر-بیرینه دوشونمک اوچین تأزه دیل و ادبیات هم دؤره یأر.

اموی لردن سونگرا عبّاسی خلیفه لری ایلایتا- دا ؛المعتصم بالله؛ تورکلره دایانیار. تورکلر اؤز بارلیغینی دینگه عسگری عرصه ده دأل ایسه م مدنیت و سیاست اولغامیندا- دا دویدوریارو دیلینی برک ساقلایار و بیله کی حالقلارا- دا اؤز دیللرینی قابول اتدیریأر. تورکلر اسلام بیرلیگی نینگ قورالماغی اوچین قاتی گره ک بولیار، چونکی اولارینگ اسلامدان اؤنگ- ده گویچلی دولت چیلیک تجریبه لری باردی. حاتدا تورکلر حاقیندا حادیثلار هم یوزه چیقیار. معتصم تورکلردن اؤیله نیب یوردی اولارا گچیرمأگه هم یوز اوریار. افشین یالی اولی تورک لیدرلری ایسلاما کؤپ کؤمک ادیأرلر. (شعوبیه 9-نجی عصر)

12- 11 عصر تورک دیلی نینگ آلتین دؤوری بولیار. دولت دیلی بولان تورک دیلینی عارابلار و دین دیلی بولان عاراب دیلینی هم تورکلر اؤورنمه لی بولیار. ادیل شو شرطلره اویغونلیقدا کاشغارلی محمود اؤزی نینگ ؛ دیوان اللغت الترک؛ کیتابینی یازیار(1077). اول بو کیتابیندا تورکلرینگ گلجه گی اولودیر، تورکلرینگ گؤونینی آلماق اوچین اینگ یاقین یول اولارینگ دیللرینی اؤورنمکدیر دییأر...

عارابلار بیلن علمینگ دورلی اوغورلاری- دا آرالاشیار(جغرافیا، ریاضیّات، آسترونومی، طب و فلسفه). و یرلی مدنیت لرمثلاً: قدیم تورکمنستان(خوارزم، ماری..)، سغد، هیند، باکتری مدنیت لری-ده قوشولیار. نتیجه ده ابو موسی خوارزمی، ابونصر فارابی و ابن سینا یالی عاراب دیلینده اولی علمی اثرلر دؤره دن توکلر هم یوزه چیقیار...

ادبیاتا گله نیمیزده، شول دؤویرده ایکی یورتده ایکی ادبی دیل شکیل تاپیار. غزنوی لاردا دری و قاراخانلی لاردا( ساتیق بوغرا طاراپیندان قورولیار1212- 912 م.) تورک ادبیاتی دؤره یأر. بو ادبی دیل تأ چاغاتای اورتاق ادبی دیل دؤره یأنچأ، کاشغار یا- دا خاقانیه دیلی آدی بیلن اورتاق ادبی تورک دیلی حؤکمونده اولانیلیار. بو دؤویرده یازیلان اینگ اولی اثرلردن: " قوتاتغو بیلیک" یوسوپ بالاساغونلی(11- نجی یوزییل) و دیوان اللغت الترک، ماخمیت کاشغارلی(11-نجی یوز ییل 1077) آد توتماق بولار.

گونباتارلی لارینگ، اورسلارینگ و کأ بیریرلی شوونیست گویچلرینگ پیکیر ادیشی یالی چنگیز و تیمور دینگه ییقیجی، ویران ادیجی گویچلر بولمان ایسه م چنگیزخانینگ بیر توپار ویرنچیلیقلارا سبب بولان باسیب آلیجیلیقلی اورشلاریندان سونگکی دؤویرده ایلایتا- دا امیرتیمور زامانیندا علم و مدنیت قاتی اؤسیأر. 1405-نجی ییلدا تیمور اؤلندن سونگ شاهرخ ینگ دؤرینده(1447-1404) سمرقند دنیانینگ اینگ أهمیتلی علم و مدنیت مرکزینه اؤوریلیأر. شاهرخینگ اوغلی؛ اولوغ بیک؛ زامانیندا(1449-1409) سمرقندینگ یرینه هرات اؤسمأگه باشلایار و علم مرکزینه اؤوریلیأر. سلطان سؤیین بایقارا 1469دا هراتی پایتخت ادیأر.

؛چاغاتای؛ کلمه سی چنگیزینگ ایکینجی اوغلینینگ آدی بولوب اول خوارزم هم گوندوغار و گونباتار تورکوستانا حکومت ادیأر. 14-نجی عصردان یولباشچیلار مغول- دا بولسا رسمی دیل تورک دیلی بولیار. 16-نجی عصردان تیموریلار چؤکوب اؤزبک اولکه سی یوزه چیقیار. ؛چاغاتای؛ بیرنأچه تورک طایپاسی نینگ آدی نا اؤرولیأر.

نوایی 19- 18 یاشلاریندا جامی بیلن تانیش بولیار. جامی اونونگ حالیپالاری نینگ بیری بولوپ یاش شاهیرا دؤره دیجی لیک کؤمه گینی و آتالیق آلاداسینی ادیأر. نوایی فلسفه، لوگیکا(منطق)، حاساپ و دیل بیلیمی بیلن ایچگین قیزیقلانیار.

1- علیشیر نوایی نینگ تورکمن میللتی نینگ آراسینداقی تاریخی اورنی:

نوایی تورکمن کلاسیک شاهیرلارینا نوسغا بولوپدیر. اونگا ایه ریپ نظیره یازماق عندلیب یالی شاهیرلارا دأپ بولوپدیر. نوایی نینگ تورک دیلینده یازان ییغیندیسی 45،000 سطیره یاقین "خزائن المعانی" دیر. دری دیلینده " فانی" تخلصی بیلن یازان " دیوان فانی" کیتابیندا 12،000 سطسر قوشغی بار.

نوایی گوندوغار شاهیرلارینا ماخصوص بولان و آذربیجانینگ به ییک شاهیری نظامی گنجوی طاراپیندان باشلانان "خمسه" یازماق دآبینی اؤسدوریپ دوام اتدیریأر. نوایی نینگ خمسه سینه بأش سانی گوندوغار دسسانی "خیرات الابرار"، "پرهاد و شیرین"، "لیلی و مجنون"، "صبغه سیّار"، "سد سکندری" یالی اثرلر گیریأر.

خیرات الابرار اثری دولت چی لیک، عادالات، قانون و حالقا خئذمات یالی ایدیالاری اؤز ایچینه آلیار. بو اثر ائلایتا- دا تورکمن شاهیری دولت مأمت آزادی نینگ "واعظی آزاد" کیتابینا گؤرلده بولیار.

علیشیر نوایی نینگ دیل رفرماسی حاقینداقی میللی حرکتی اوندان سونگرا- دا ظهیرالدین بابور یالی شاهیرلارینگ طاراپیندان دوام ادیأر. مثلم 17-نجی یوزییلدا خیوه خانی ؛ابولغاضی باهادورخان؛ هم اؤزونینگ یازان ؛ شجره ی تراکمه؛ آتلی اولی اثرینده بو رفرمانینگ ضرورلیغی حاقیندا شیله دییأر:

" شجره تراکمه تیپ آد قویدوق، بارچا بیلینگ کیم بیزدن بورون (اؤنگ) تورکی تاریخ آیتقانلار عارابی لغت لاری قوشوپ تورورلار و فارسینی هم قوشوپ تورورلار... اؤزلری میزنینگ هونأرلرین و اوسساتلیق لارنی حلق نا ماغلوم قیلماق اوچون بیز مونلارنینگ هیچ قایسی سینی قیلمادیق. آنینگ اوچون کیم بو کیتابنی اوقوغوجی و دینگله غوجی البتده تورک بولغوسی تورور. بس تورکلرگه تورکانا آیماق (آیتماق) کره ک".

تورکمنینگ میللی شاهیری هم بییک عاقیلداری ماغتیمقولی هم بو دیل رفرماسینی حاص یوقاری درجه ده دوام اتدیرمک بیلن تورکمن میللی دیلی نینگ دویبونی توتدی. ماغتیمقولی نوایی نی بلکی شیله میللی دوشونجه سینه گؤرأ اؤز اوسسادی حساپلاپ اونگا اولی صارپا قوییار. یوغسا اول دینی غوشغیلاریندا کؤپلنچ ؛ خوجا آحمات یاساوی؛ هم ؛ باهاءالدین نقشبندی؛ دن آت چکیأر:

دامغانیدا یؤره ن اوسساد نوایی

؛ چار دیوانی؛ ؛ پرهاد شیرین؛ زبانی

؛ ظهیرالدّین بابور؛ ، ؛ میزان اوزانی؛

آلارنینگ فاشیندا من مجنون بولسام.

تورکمن حالقی نینگ فولکلورینا- دا گیریپ حالق اونگا عادل، عاقئللی، ساخی، باتیر، اده رمن، چین سؤزلی، گؤرشجنگ دؤولت ایشگأری، غاریپلارینگ آرقا دایانجی، اومانیست حالق شاهیری حؤکمونده باها بریپدیر. انچمه غازاللاری باغشیلارینگ سؤیگولی آیدیملارینا اؤوریلیپدیر. تورکمن ادبیاتیندا و حالق دؤره دیجی لیگینده بولان نصیحات بریجی انچمه اثرلر شاهیرینگ خمسه سینداقی تأثیری گؤرکزیأر.

نوایی تورکمنستاندا- دا بولوپ تورکمنلر حاقیندا- دا پیکیر یؤره دیپدیر:

نوایی بولسا باردا بیرله قانچا قدم روم حالقی غا هم قیلسا رنجه

چکیب خسرو دوغی تیگی زبوننی یوروب فتح ایلسه هندوستاننی

ینه جمعی عجم ده اورسا نوبت عربده دوغی چولسا قوسی شوکت

عرب بیر قوم، گر یوز، یوقسا مینگدیر معیّن تورک اولوسی خود منینگدیر

آلیب من تحتی فرمانیمغا اوسا ن چریک چکمای خیتایدان تا خراسان

کونگول برمیش سؤزومگه تورک جان هم نه یالغوز تورک، بلکی تورکمان هم

* * *

نوایی تورکمنستاندا معارفی اؤسدورمکده- ده اولی رول اوینایار. ماری دا ؛ خسرویه؛ آدیندا مدرسه قوردوریار. تورکمنلر نوایی (سولطانسؤیون- میرالی شیر) آدینا طنزلر، دگیشمه لر و بیله کی فولکلوریک آیدیملار دؤره دیپدیر.

1948- نجی ییلدا بردی کربابایف بو بارادا شیله یازیار: " میرالی بیلن سولطانسؤیون حاقینداقی روایت لاردان و شورطا سؤزلردن گوررونگ ادیپ، ایلکی آغشامدان گیجأنینگ بیر واقتینا چنلی دینگله یجی لرینگ اونسونی چکیپ اوتوراردیلار. شول زاتلار حالقینگ روحی تربیه سینه، ذهینی نینگ آچیلماغینا و دؤره دیجی لیگینه پیدا ادردیلر..."

نوایی و آزادی: نوایی ؛خمسه؛ سینده ائلایتا- دا ؛خیرات الابرار؛ کیتابیندا عادالاتلی لیق، خاییرسؤیه رلی لیک، اونگات قیلیق- حأصیتلری اؤیت بریپ، ظولمی هم یامان قیلیق- حأصیتلری تنقید ادیأر. ائلایتا- دا دؤرینگ آکتوال مسه له لرینی و ؛ دؤولت؛ مسه له سینی و دؤولت یول باشچی لاری نینگ و حأکیملرینگ نأهیلی بولمالیدیغی حاقیندا، اولی لاری سیلاماغی، انه – آتا و عالیملارا حورمات قویماغی گوررونگ ادیأر. خیرات الابرار نظامی نینگ ؛ مخزن الاسرار؛ کیتابینا نظیره دیر. نوایی نینگ بو اثری نینگ آزادی نینگ ؛ واعظ آزاد؛ کیتابینا اده ن تأثیری آچیق گؤرونیأر:

نوایی، خیرات الابرار:

هرنه خاطا قیلغانینگ اولغاچ حاساپ بولغاسی دیر هر برینه یوز عاذاپ

کیمگه تیکن بیرله قیلوبسین ستیز اورغوسی دیر کؤکسونگا یوز تیغی تیز

ظولمو ترک ایلاوی، دا ایله گیل مرگ گونیدن داغی یاد ایله گیل

گاهی- گاهی یاد ایله ندامتنی هم قایسی ندامت کی، قیامات نی هم.

آزادی، واعظ آزاد:

پاتشالار گر عادالات اتمه سه پاتشاغا اول زیان ایلار، زیان

... هردو عآلمگه آنگا بولغای یامان

یوزونه قارا چکیپ محشر گونی کؤر اده رلر آنلارینگ گؤزلرینی

نوایی:

کیم کی بیر کؤنگلی بوزوغینگ خاطرین شاد ایله گه ی

آنچا بارکیم، کعبه ویران بولسا، آباد ایله گه ی

آزادی:

کعبه ویران اتمه دن مونگ مرتبه بیر کؤنگول ییقماق یاماندیر ای دده

ماغتئمقولی نینگ بیرنأچه قوشغی لار یندا- دا نوایی نینگ تآثیری آچیق دویولیار. میثال اوچین اونونگ شو آشاقداقی سطیرلری نوایی نینگ قوشغی لارینا نظیره دیگی بللی:

نوایی:

بیر اوویچ سو تاپمایین اولسانگ کراک چون تشنه لب

بحر ایله بر فتحی ده اوزنی سکندر بولدی توت

افسارینگنی شامی توپراقغا اورار چون دوری چارخ

صبح زرّین تاجنی باشینگا افسر بولدی توت

بویلا ملکی اومردین صونع جنّی، انسی، واحشی، طایر

حوکمی امرینگا سلیماندک مسخّر بولدی توت.

ماغتئمقولی:

سووا، یله حوکمی گچه ن سولیمان باق اولاردان نه نام قالدی نه نشان

سو تاپمایان، جایینگ بولسا چؤلوستان دییار ایچره، من اسگندر بولدوم توت

یولداش بولسانگ دیله دوشمز مور بیله فرش تاپمایان، بیله یاتسانگ مار بیله

ییگریم آلتی کره ت، یوزمونگ أر بیله قارون خازینایسن اله آلدیم توت.

نوایی 1498- نجی ییلدا اؤزی نینگ ؛ مجالس النفائس؛ آتلی اثرینی یازیار. بو چاغاتای تورکچه سینده ایلکینجی ؛ تذکره؛ بولوپ، اوندا 459 شاهیردان سؤز ادیأر. بولاردان بیرنأچه سی تورکمنستاندا دوغولان یا- دا یاشان شاهیرلار بولوپ، ادبیات تاریخی میزی یازماقدا اولی رولی بار. اول بو اثرینده تورک دیلینده یازان شاهیرلارا حاص اولی حورمات قوییار و اثرلریندن نوسغالار گتیریأر.

1- علیشیر نوایی حقدا عالیملارینگ آیدان سؤزلری:

- نوایی تانیجی م. بلین: نوایی اولی غایرات بیلن ایشلأپ تورک دیلینه حاقیقی اورنونی قازاندیریپدیر هم- ده تورک میللییه تچیلی گی نینگ اساسینی قویوپدیر.

- ن. ای. ایلمینسکی: میللی دیل اوغروندا گؤره شن و جان چکن آداملارینگ اینگ تانیماللاری نینگ آراسیندا نوایی اینگ گویچلی سی هم- ده یکه تأگی دیر.

- آ. وامبری ده اؤزی نینگ Das Türkische Mittelasien آتلی اثرینده نوایی نینگ ؛ محاکمة اللغتین؛ آتلی اثرینی اؤویپ، چاغاتای تورکچه سینه اؤرأن بای و گویچلی دیل دیییپ باها بریأر.

- آ. ک. بوروکوف بو بییک اوسساد و دیلچی عالیما باها برمک اوچین اونونگ شو آشاقداقی سطیرلرینی گتیریأر:

من اول من کی تا تورک بدادیدور بو تیل بیرله تا نظم بونیادیدور

پلک گؤرمه دی من کیمی نادیری نیظامی کیبی نظم ارا قادیری.

- هیندیستانینگ تورک شاسی بابیرشاه اؤزی- ده اولی شاهیر و یازیجی بولوپدور. اول علیشیر نوایی حاقیندا شیله یازیار: علیشیری هیچ کیم بیلن دنگه شدیریپ بولماز. تورکچه قوشغی یازماغا باشلانیندان بأری اونونگ دنگینه یتجک اووادان هم کؤپ یازان شاهیر یوقدور.

- سولطانسؤیون بایقارا نوایی نینگ حکومداری: نوایی اوقیپ هم باشارجانگلیق ییلدیزینی باشلانغیچ درجه دن اینگ بییک لیگه گؤتردی و حاقیقاتی آیاق آستیندان آسمانلارا، عارشا یتیردی.

2- "محاکمةاللغتین" بیلن قیسغاچا تانیشلیق:

عاراب دیلی و کلامی، شیله هم هندی دیل حاقئندا توکنیکسیز گوررونگلر باردیر، قالدی تورکی بیلن فارسی کلامی. مألیم بولشونا گؤرا تورکی دیلینینگ آنگلاماسی پارس دیلیندن چالتراقدیر. تورکی دیلینینگ یارادیلیشی اؤران آری و سویدیر. پارس دیلی-ده دوشونجه ده، عئلیمدا، بیله کیده تورکی دیلدن کوپ اینچه و ترینگدیر. تورکلرینگ دوغریلیغیندان و آچیق کؤنگوللیگیندن پارسلارینگ داغی بیلیم لریندن، هونارلریندن تاپاووت گؤرونر. اولارینگ دیللرینده اوستونلیک و اگسیکلیک تایدان کؤپ تاپاووتلار باردیر.

سؤز آنگلاتماقدا تورکی دیل اوستوندیر. تورکی دیلده شیله بیر اینچه لیکلرشیله بیر گؤزللیکلر باردیر، شیله بیر صونغاتلار گؤرونیار، انشاالله اوز یرینده آنگلاداریس...

مثلم: قابارماق، اویشنمک، جینکرمک، اؤنگلمک، ایشانماق، ایگله مک، چیغیرماق، تامشینماق، چایقالماق، تامشینماق، داریقماق، اوسانماق، اوتانماق، اگلنمک، ییگرنمک، ساواولماق، چایقالاماق، سیغینماق، یالینماق، آوینماق، قیبیرداماق، سرمه مک، اینده مک، قیسغانماق، سیپاماق، قارالاماق، بورمک، ائنگراماق، انگره مک....

بو یوز سؤزونگ اینچه لیکلرینی، اؤزللیکلرینی(آیراتینلیقلارینی)، قارشیلاماق اوچین پارس دیلینده سؤز یوقدئر. پارسلار بو سؤزلرینگ دویپ مانیسینا یتیپ بیلمزلر. بو سؤزلری اولارا دوشوندیرمک اوچین اوزین-اوزین سؤزلملر (جمله لر) دیمه سم بولمایار، اولار- دا عرب سزلرینگ یاردامی بیلن مومکیندیر.

مثلم: شاهیرلار ؛ می؛ ایچمگی (اؤویپ) تاریپلاپ مبالغه ادیپدیرلر. سئپقارماق؛ میی سوزوپ، سوروپ ایچمکلیک، بو پاسچادا یوقدئر:

ساقیا توت باده کیم بیر لحظه اؤزومدن بارای،

شرط بو کیم هر نیچه توتسانگ لبالب سیپقارای.

؛ تامیشماق؛ یاغنی کیپ بیلن لذّت تاپا- تاپا آز ایچمک:

ساقی چو ایچیپ مانگا توتار گوش،

تامشی-تامشی اونی قئلغای نوش.

؛ائنگراماق؛ و ؛ سنگره مک؛ یاغنی درد بیلن یاشرین یوواشجا آغلاماق.

ایسته سم دویر اهلیدن عشقینگی پنهان ایله مک،

گیجه لر کأ ائنگراماقدیر عاداتم کأ سئنگره مک.

؛اوکورمک؛ یاغنی قاتی سس بیلن آغلاماق. بو سؤزه پارس دیلینده قارشیلیق یوقدئرو بو منیدان ماحرومدئر:

ایشیم داغ اوزره هریان اشک سیلابین سورمک دیر،

فراق آشوبیدان هردم بولوت یانگلیق اوکورمکدیر.

های سؤزونی پارسلار تورکلردن آلیپدیر. بو بارادا منینگ شیله بیتیم بار:

نوایی اول گول اوچین های- های یئغلاما کؤپ،

که ؛ ها؛ دیگونچه نه گولبن، نه عنچه نه گول بار.

؛ تلموروب؛ عاشیغینگ یارا تلموروب باقماغی بیله سؤزونگ قارشیلیغی پارسلاردا یوقدئر:

دؤکه دیر قانیمی هردم گؤزلرینگ باقیب دوروب،

کیم نیجه یوزومه باقغای سن ائراقدان تلموروب.

ب- ؛ تجنیس؛ یاغنی بیر سؤزونگ نأچه مانی آنگلاتماسی: آت، ایت، یان:

چون پری و حوردئر ؛ آدینگ؛ بگیم،

سرعت ایچره دیو ایرور ؛ آتینگ؛ بگیم،

هر خدنگی کیم اولوس آندان قاچار،

ناتوان جانیم ساری ؛ آتینگ؛ بگیم.

پ- خوردن هم ایمک و هم ایچمک

ث- قارینداشلیغی آنگلادیان سؤزلر: پارسلاردا اولی و کیچی غیزقارداشا ؛ خواهر؛ دیرلر، اما تورکیده اولینی ؛ اکه جی؛ و کیچینی ؛ سینگیل؛ دیرلر( بیزده اجه که ، اویا) تورکلرده آتانینگ آغا یا اینیسینه ؛ آپاغا؛ و انأنینگ آغا یا اینیسینه ؛ دایی؛ پارسلاردا هیچ قایسینی بللی قیلمان عاراپ دیلی بیلن ؛ عمو؛ و ؛ خاله؛ دیرلر. شونونگ یالی- دا ؛ اته که؛(سویتدش دوغان)، ؛ ینگه؛ (دایزانی آیتماندیر).

د- تورکلر ؛ آق اؤی؛ دیرلر، پارسلار ؛ خرگاه؛ اما اؤیینگ بؤلکلرینینگ کؤپوسینی تورکچه آیدارلار: تونگلیک، اوزوک، دورلیق، باسروق، چیقغانات، گؤزه نک، اوق، باغیش، بوساغا، ارکنه و.ش.م.

ذ- حایوانلاردا و اونونگ گؤوره عضولاری:

ر- گییملر

ز- ایمک- ایچمکلر

ژ- ؛ سه س؛ مسله سی: ؛ و؛ هم ؛ ی؛ سسلری پارسلاردا ایکی حرکتدن آرتیق بولماز، ؛خود؛ و ؛دود؛ بولسا ؛ پیر؛ و ؛ شیر؛ اما تورکیده اولارینگ دؤرت گؤرنوشی بتر: ot, öt, üt, ut tiz, giz, ter we

*س- و اما اساسی مسه له گرامر: عاراب دیلینده ؛ مفاعله؛ آدلی باب باردئر، اوندا بیر سؤز ایکی ایشلیگه دگیشلیدیر و اولی اهمیتی باردیر. پارس دیلینده گورلشیأنلر موندان ماحرومدئرلار اما تورکلر مصدره بیر ؛ ش؛ قوشماق بیلن بو ماقصادا یتیبدیرلر؛ چاپیشماق، تاپیشماق، غوچوشماق، اؤپوشمک... مونی تاپان عزیزلره باش اگملیدیر. اولار بو ایش بیلن پاریلاردان دولی صوراتدا اؤنگه گچیپدیرلر.

- ینه عاربدا ایکی هیللی اشلیک باردیر تورکلر مونی هم اونگات صوراتدا بجریپدیرلر.بو ترکیبده اوچ سؤز بیان بولار. اولارغا بیر ؛ سس؛ آرتدیریب ینه ده شونونپ یالی بیر ضمیر آرتدیریپدیرلار، بودا اؤرأن پیدالی بولوپدیر: یوغورت (یوغورماقدان)، قئلدئریت(قئلماقدان)، یاشیریت(یاشیرماقدان)، چئقاریت(چئقارماقدان).

- تورکلرده کأبیر سؤزونگ سونگونا ؛چی؛ سسی قوشماق بیلن؛ لاقامی، هونأر یا ایش ایه سینی گؤرکزیأرلر، پارسدا یوقدور، اولاری تورکچه آیدارلار.

هونأر و ایش ایه سی: قوشچی، بارسچی، کؤروکچی، تامغاچی، گأمیچی، حالواچی، جوببه چی، غازناچی، ...

- ایش لاقامی(فامیل): غورچی، سووچی، یاراغچی، نایزاچی، یورتچی...

قوش هونأرینده: غازچی، دورناچی، که ییکچی، تاوشانچی... بولار یالی سؤز پارسچادا یوقدور. تورکچه آیدارلار.

- ینه ده تورکلرده بیری باشغا بیریندن بیر ایشی گومأن اتمک بیلن اول ایشی اول کیشیه باغلاب بولار: بارغودئق، گلگودیک، بیلگودیک، یارغودیق، آیتغودیق، غایتغودئق، سورغودئق...بو پارسدا یوقدور.

- کأ سؤزلرینگ سونگونا ؛ چ؛ آرتدیرماق بیلن اول ایشلیگه چالتلیق و اوستونلیک آنگلاتماسینی بره رلر: یتگچ، بارغاچ، ایتگچ، تاپغاچ، یارغاچ، ساتغاچ.

- ؛ ر؛ بیلن زیادلیغی انگلادارلار: بیله گر، قئلاغار، گیده گر...

- رنگ یا- دا صئپاتی زیاد آنگلاتماق اوچین ؛ پ؛ یا ؛ م؛ ارتدئرارلار: آپ آق، غاپ قارا، غئپ قیزیل، ساپ ساری، یاپ یاشئل، آپ آچیق، گؤم گؤک، چوپ چوقور...

- ینه ده کأ بیر سؤزلره ؛ واو؛ و ؛ ل؛ سسلرینی آرتدیریپ یؤریته صئپات یاسالیار. بو سؤزلر کؤپلنچ پادشالارینگ اوروش یا- دا مجلس اسبابی اوچین قوللانیلیار: قاراوول، یاساوول، بکه وول، چنگده وول، سوزه ویل، پسته وول، شئغاوول، داقاوول...

- ینه ده کأ سؤزلره ؛ ل؛ سسی آرتدئرئپ اول سؤزی بللی بیر صئپاتا دگیشلی قئلارلار: غاهال(غاغال)، یاسال، قابال، تونکال، بوفال، توسکال، سیورغال...

بولار یالی سؤزلر و سؤزلملر کؤپدیر امّا اولار بو گونه چنلی بیان قئلئنمان یاشرین غالیپدیر. هونأرسیز تورک ییگیتلری آنگساتلیغینا باقیپ پارس سؤزلر بیلن غوشغی آیتارلار. ایکی دیلی اونگاریانلار اؤز دیللرینده کؤپرأک و باشغا دیلده آزراق غوشغی آیتسالار حاص بولماندا ایکی دیلده آیتسالار قووی بولاردی، بیله زادا یول برمه سه بولاردی امّا کأ بیر تورکلرینگ یازیجیلاری پارس دیلینده غوشغی آیتیارلار و آصلا تورک دیلینده آیتمایارلار. هم پارس هم تورک دیلینده غوشغی آیتیان آراسسا دیللی تورکلر قاشیندا هم اوقو آلماغایلار، اولارینگ هر سؤزلرینده یوز عاییپ تاپیلغای.

آنداق مألیم بولار تورک دیلینده عاجاییب سؤزلر کؤپدیر، مونی امایلیق بیلن دوزمه گینگ قینچیلیقلاری بار. کأ بیر اؤرنجه لر تورک دیلده غوشغی قوشماغی قین گؤروپ بو دیلدن بیزارلاپ آنگسادینا باقیارلار، شیدیپ هم شول طاراپا میلله نیپ عادات ادیپ باشلایارلار، عادات ادن قئلئغی هم اؤرکلمک قین بولار....

شول سبأپلره گؤأ تورک دیلینینگ واصپی حاقیندا و تورک هم پارس دیللرینینگ دنگه شدیرمه سی اساسیندا بو کتاپچانی جمع قئلئپ بیتدیم و اونگا ؛ محاکمةاللغتین؛ آد قویدوم، تا تورک ایلی، تورک دیلینینگ سویجی هم بایلیغینا قایتادان گؤز آیلاسین.

خیالیما گؤرأ، تورک اولوسی اؤز دیلینینگ آراسسالیغینا گؤز یتیریپ، اؤز دیلینینگ بایلیغینا ائنانسین و پارسلارینگ اولارا ادیأن توقونچلاریندان قوتولسونلار.

حاییر- دوغادا بو فقیرنی یاد قیلیپ روحومنی شاد قئلغایلار دییپ اومیدیم بار.

بو نامه که یازدی قالامیم تارتیپ دیل،

تاریخ نی اونونگ جمادی الاول بیل،

گون نینگ راقامنی چارشنبه قئلغای،

دوقوز یوز یئلدان اؤتوپ ایردی بأش یئل.

ب. گری 1999 برلین

چشمه لر:

1- تورکمن سووت انسیکلوپدیسی، بیرینجی جلد، آشقاباد- 1974

2- احمد جعفراوغلو، تورک دیلی تاریخی، استانبول- 1984