Bahar
baýramçylygyny ilkinji oýlap tapanlar
(Sumerliler)
Ynsan taryhyny öwrenen alymlaryň şu
güne çenli alan netijelerine görä, adamzayň medeniýet
binasynyň düýbüni tutanlar, şol sanda birinji gezek bahar
baýramçylygyny oýlap tapan halk sumerlilerdir. Sebäbi olar
dünýäde ilkinji gezek (b. e. ö. 3000) ýazuwy (çüý hatyny)
oýlap tapmak arkaly jemgiýetiň ähli tejrbelerini,
düşünjeleridir däp-dessurlaryny beýleki ynsanlara ýetirip
geljegki nesillere galdyrmagy üpjün etdiler. Hut şonuň üçin hem, uly
sumerolog S. N. Kramer aýtmyşlaýyn “Taryh Sumerden
başlanýar”.
Sumerliler Mesopotamiýada (Häzirki
Yrakda) ýaşapdyrlar. Emma olar Mesopotamiýanyň ýerli
ilaty bolman eýsem, başga bir medeniýetiň ösen
ýurdundan ähli tejribeleri bilen gelip ol ýurdy az wagtyň
içinde özgerdipdirler. Dilleri ne Indogerman ne-de Samid dillerine degişli
bolan bu halkyň ata-watanlarynyň nire bolandygy hakda
aýry-aýryrak pikirler öňe sürülse-de, alymlaryň aglaba
köpüsi olaryň Orta-Aziýadan, has anygyragy biziň
iňňän gadymy ata-watanymyz Türkmenistandan göçüp gelendiklerini ykrar
edýärler. Biz aşakda birnäçe tanymal alymlaryň
garaýýşlary bilen tanyş bolarys:
Emirkanyň hem bütin
dünýanyň tanymal alymy, ençeme uly tomlardan ybarat „Dünýä
medeniýetleriniň taryhy; atly eseri döreden ;Will Dorant;
özüniň bu işiniň birinji tomunyň “Medeniýet
sallançaklary, Orta-Aziýa ;Änew; - akly haýran edýän
ýollar” diýen sözbaşyly bölüminde şeýle
ýazýar: << Haçan-da biz geologlar taryhdan öňki uzak
geçmişleriň dumanyna aralaşmaga synanşanymyzda, şu günki
Orta-Aziýanyň gurak çölleri, irki zamanlarda çygly hem maýyl
kilimaty bolandygyna ynanýarys hem-de bu ýerlerde gölleriň
we bol suwly akabalaryň bolandygyny görýäris. Buzlaryň iň
soňky gezek çekilen geologik döwründe bu ýerlere gurakçylyk
aralaşýar, ýagyn suwlary bolsa bu ýerde döredilen
obalardyr şäherleriň saklanyp galmagy üçin ýeterlik
bolmaýar. Hut şonuň üçin hem bu medeniýetleri döreden
adamlar, öz ýurtlaryny taşlap suw gözleginde dünýäniň dört
ýanyna dargamaly
bolýarlar. Bakteriýa ýaly ýary göwresi çölüň
çägesine gömülip galan şäherlerde gaty köp ilatyň ýaşandygyny
görýäris. Hatda 1868-nji ýylda-da Günorta-Türtüstanyň 80,000
ýaşaýjysy, süýşüp gelýän çägelerden howatyrlanyp
ýurtlaryny terk etmäge mejbur bolupdylar.
1907-nji ýylda ;Pumpelli; Änewde
(Günorta-Türküstanda) biziň eýýamymyzdan öňki 9-njy
müň ýyla degişli medeniýetiň galyndysy
hasaplanýan daş gurallary hem başga zatlary gazyp çykardy…
Biz bu ýerde arpa, bugdaý we
dary ýaly gallalaryň ýetişdirilendigini, mis ýaly
metallaryň ulanylandygyny, haýwanlarň ekdi edilip
ýetişdirilendigini hem-de taňsykdan (kramikadan) ýasalan
bezeg şaýlaryň ulanylandygyny görýäris. Şu düşünjeden
hereket etmek bilen biz, öz bilip bilmeýän zatlarymyz üçin şeýle
bir pikiri öňe sürýäris:
Ýagynsyz asmanyň abanmagyna we
guraklyga uçran topraklardan emele gelen çölleriň basgysyna çydap bilmedik
ilat üç ýana dargap, döreden medeniýetlerini hem özleri bilen
alyp gidýärler… olar, gündogara tarap Hytaý, Mençury hem
demirgazyk Emirka, gönorta tarap Demirgazyk Hindistana, günbatara tarap bolsa
Ilama, Sumere we Müsüre hatda Italya we Ispanýa çenli baryp
ýetýärler. Susada (häzirki günorta-günbatar Eýrandaky Şuş)
irki Ilamda tapylan köne medeniýet galynydlary-da Änew
medeniýetiniň tipi bilen şeýle bir meňzeş welim,
adamzadyň medeni taryhynyň ümüş-tamyşynda, takmynan biziň
eýýamymyzdan 4 müň ýyl öň, Änew bilen Susanyň
arasynda medeni gatnaşyk saklanandygna
esas döreýär. Şeýle bir meňzeşligiň hem yakyn
garyndaşlygyň bolsa, Änew bilen Mezopotamiýadyr Müsüriň gadymy
sungat we el işlerinde görülmegi, bu ülkeleriň arasynda-da taryhdan
öňki döwürlerde gatnaşygyň bolandygyny hakyda
getirýär…>>[1]
Alym sözüniň dowamynda
sumerlileriň hem Orta-Aziýadan ýa Hindistandan ýa-da
Kawkazdan gelen bolmak ähtimallaryny öňe sürenden söň,
sumerlileriň dili bilen mogul (mangul) diliniň arasynda bar bolan meňzeşlikleri-de
nygtap geçmek bilen, özüniň bu baradaky jemleýji pikrini
şeýle açyklaýar:
<< Ýazuwa geçen taryhyň
azyndan 6 müň ýyl ýaşy bar. Biziň elimizdäki
maglumatlara görä bu döwrüň deň ýarysynda ynsanlyk
hereketiň merkezi ýakyn gündogar bolupdyr. Ýakyn gündogar
diýip gümürtigiräk salgy bermekden biz, bütin Gündogar-Aziýany
göz öňünde tutýarys. Bu giňişlik, Orsýet we
Garadeňziň günortasyny, Ýakyn-Gündogar bilen gatnaşykda bolan
Müsüri-de öz içine alýar.
Bu giňişlikde ýaşaýan
örän işeňňir hem dörediji halkyň döreden dürli
medeniýetleriniň bir-birine ýetiren garşylykly täsiri
netijesinde: Ekerançylykdyr söwda gatnaşyklary, at ýetişdirmekdir araba
ýasamak, zikge kakmakmakdyr kredit düzgüni ýola goýmak,
dokmaçylykdyr el işleri, döwlet hem kanun, ýazuwdyr elipbi, matematikdir
meditsine, ylmy esasda ýer suwaryş sistemasy, geometriyadyr
astronomiýa, edebiýatdyr saz sungaty we… ýüze çykypdyr.
“Türk ensiklopediýasynda” bu barada
şeýle setirler bar: << Günorta-Mezopotamiýada geçirilen
derňewlerde, ylaýta-da URUK şäheriniň harabasynda kesgitlenen
medeni gatlaklary bilen, başga-da aýry-aýry ýazuw
merkezlerinde bulara deňeşdirmek arkaly alynan maglumatlara görä,
sumerlileriň Mezopotamiýanyň ýerli ilaty bolmandygyny
görkezýär…
Sumerlileriň umuman gündogardan gelendikleri ykrar ediýär.
Bu pikiriň, arheologik hem-de filologik taýdan bir topar
gatnaşyklaryň hem meňzeşlikleriň barlygyndan ýüze çykmagy
örän tebigydyr…
Tanyma sumerolog alym ;S. N. Kramer; hem sumerlileriň b. e. ö.
dördünji müň ýylyň ikinji yarymynda gelen bolmaklaryny, ata
ýurtlarynyň bolsa doly kesgitlenmändigini ýatlaýar.
Onuň ynamyna görä “Enmerkar we Aratta” barada gürrüň edilýän
;epiki urug;lardan kesgitlenip boljakdygyna esaslanmak arkaly, belki-de Hazar
töwereginde gurulan şäher-döwleti bilen ýakyn baglanşykda hem gatnaşykda
bolandyr diýmek bolar. Belli möçberde Ural-Altaý dillerini hakyda
getirýän Sumer dili-de biçiwi taýyndan bir Agglutinativ
(Iltisaky) dildir. Bu dil hadysasy-da ;Aratta; dessany ýaly edil şol
ýurt çäklerine (Hazar töweregine, m.) yşarat edýär.>>[2]
Biz ýokarda prof. Krameriň tarapyndan, sumerlileriň
ýakyn gatnaşykda bolan hem-de
onuň pikrine görä Hazar töwereginde ýerleşen ;Aratta;
şäheriniň irki türkmenistanda ýerleşendigi barada, öňki
şurewiniň görnükli alymlarynyň tarapyndan ýazylan TSSRiň
taryhynda şeýle maglumatlara gabat gelýäris: <<
“Margiýananyň oturan tutuş welaýeti dogrusynda
aýdylanda, olaryň ýerleriniň köp bölegi suwuň
azlygy sebäpli çol bolsa-da, olaryň birnäçesi bar” diyen gös-göni görkezme
bar. Parfiýa Margiýanasynyň şäherleriniň has doly
sanawy, onda-da koordinatynyň gorkezilmegi bilen, ýöne welin,
koordinatynyň asla dogry bolmadyk görkezilmegi bilen biziň
eýýamymyzyň ikinji yüz ýylynyň birinji
ýarymynda ýaşan awtor ;Klawdiy Ptolemeý tarapyndan
ýazylandyr. Bu şäherleri gündogar uzaklygyň 102 gradusy bilen 106
gradusy aralygynda diýip görkezip, şäherleri günortadan demirgazyk
tarapa sanamak bilen, ol şu aşakdaky dokuz şäheriň adyny
ýazýar: Nigeýa (Niseýa), Gurýana,
Reýa, Antihoýa, Margiana, Nasoiý, Argadina (Aradena), Sena
(Sina), ARATA we Ariaka.>>[3]
Eýranly taryhçy Dr. M. Mäşkur hem bu ugurda seýle
ýazýar: << Wawilonyň ilkinji oturumly uruglarynyň
sumerliler ýa-da samidler bolandygy hakynda, dürli garaýyşlar
bar. Bu gün alymlaryň köpüsi sumerlileriň Wawilonda oturumlylyga
geçendigini nygtaýarlar. Sumer ýurdy Töwratda ;Şen-ar; ady bilen
geçýär… Sumerden tapylan bürünç şaýlardan düşünilşine görä, olary
Ýefrat derýasynyň ýakalaryna birden, garaşylmadyk
ýagdaýda gelip, medeniýetlerini bolsa Hzar deňziniň
günorta-gündogaryndan özleri bilen getiripdirler. Emma alymlaryň kä
birleri bolsa, olaryň deňiz tarapyndan bosup gelendiklerini öňe
sürýärler. >>[4]
Ýene bir Eýranly taryhçy Hasan Pirniýa bu barada
şeýle ýazýar: <<… Emma akkadlaryň we
sumerlileriň nireden gelendigi hakynda, Aşgabadyň golaýyndaky
Änew, Astrabadyň ýakynyndaky (Türkmensähradaky B. G.)
Tureňdepe( kä çeşmelerde Turandepe B. G.) hem-de Daraýgezden
(Mäne-Çäçe töweregi B. G.) tapylan taňsykdan (keramikadan) ýasalan
gap-gaçlar we şoňa meňzeş zatlaryň ýasalşy Ilam istili
bilen deň bolup, altyn küýzeleriň ýüzünde bolsa
sumerlileriň suratlary gazylandygyny göz öňünde tutmak bilen kä
alymlar, Ilam medeniýeti bilen Zakaspy (Günorta we Günbatar Türkmenistan
B. G.) medeniýetiniň bir-birine baglanşygy bolupdyr, belki-de
sumerliler hem demirgazyk tarapdan pars aýlagyna hem-de Wawilon
jülgesine gelendirler diýen pikri öňe sürýärler…>> [5]
Bu alym kitabynyň giriş bölüminde, dünýädäki ähli dilleri
bir näçe topara bölüp, Sumer hem Ilam dillerini-de Ural-Altaý we
beýleki Agglutinativ (iltisaky) dil toparynda goýýar.
Alym ;Andre Parrot;yň
pikrine görä: << Sumerleriň şeýle çalt ösüp bilmeginiň
sebäbi olaryň özleriniň ençeme müň ýylyň dowamynda
gazanan tejribelerinden peýdalanmaklarydyr…
Mezopotamiýa täze gelen bu
uruglaryň nireden gelendigi we olaryň nädip biri-birleri bilen
birleşendikleri baradaky soraglar bu gün hem alymlaryň arasynda jedelli
meseledir, çünki oňa anyk jogap bermek gaty kyndyr. Şeýle-de bolsa,
aýdyp boljak zat olaryň samid uruglaryndan däldikleri,
dilleriniň bolsa häzirki tanalýan diller bilen derňäp bolmaýandygy
hem-de olaryň Ata-Watanlarynyň Hazar deňziniň
aňyrsyndan (alym deňziň gündogaryny göz öňünde
tutýar, B. G.) we ondan hem aňyrrakdan gözlenmelidigidir. Has
anygyrak aýdyp boljak zat bolsa, olaryň gelmekleriniň
Mezopotamiýa medeniýeti üçin örän uly ähmiýeti bolup,
özlerinden ölmez-ýitmez yz galdyrandyklarydyr…>>[6]
Elbetde alymyň bu ýerde “Sumer
dilini häzirki tanalan diller bilen derňäp bolmaýar” diyip,
haýsy dilleri göz öňünde tutup aýdýandygy bize belli
däl. Biziň pikrimizçe eger-de Sumer dilini aýry-ayry türki diller
ylaýta-da biziň iňňän gadymy sözlere baý türkmen
dilimiz bilen derňemek mümkinçiligi bolsady, onda başgarak pikir etmegi-de
mümkin bolardy.
Almanly alym prof. ;Werner Stein;yň
bu baradaky iň täzeräk öňe süren pikiri bilen tanyş bolalyň:
<< Sumerlileriň (b. e. ö. 3300) Orta-Aziýadan gelen bolmak
ähtimaly şu aşakdaky faktorlardan ýüze çykýar: Olaryň
dilleriniň Altaý türk diline çalymdaş bolmagy, çokunma
jaýlarynyň (ybadathanalarynyň) formasy we şonuň
ýaly-da çokunma jaýy suratlandyrmak üçin ulanylan belgileriň
;dag motiwi; bolmagy hem-de umuman yazuwda ulanylan belgileriň dag
ýurtlary bilen kybapdaş gelmegidir.
Sumerlileriň dini ynançlarynyň
köküniň-de Orta-Aziýadan ya-da Bakteriýadan bolmaly
diýen manyny aňladýan zatlar bolsa, dag çokunma jaýlary,
dag öküzine sejde etmek ýaly faktlardyr…>>[7]
Indi, Türkmenistanyň gadymy taryhyny
öwrenmekde iň esasy işler edip, bu ugrda örän ylmy eserler ýazan,
tanymal alym ;Vadim M. Masson;yň eden açyşlarynyň esasynda öňe
süren pikirleriniň biziň temamyza degişli taraplary bilen gysgaça
tanyş bolalyň:
<< Altyndepe töwereginde ilkinji
ekerançylaryň oturumly ýurtlary iň giç b. e. ö. 5000
ýylda ýüze çykandygy bellidir. Olardan, ýüzi
ýönekeý geometrik nagyşlar bilen bezelen küýze döwükleri galypdyr.
Şol döwriň ýaşaýjylary öz döreden medeniýetlerini
ösdürip ýaýratmagy başarypdyrlar. Biz bu ösüşi yzarlanymyzda,
küýzeler yzygiderli owadanlaşýar hem bezegleri artýar.
Bezeglere haýwanlaryň we ynsanlaryň suratlary-da
girýär, şonuň ýaly hem çylşyrymlaşýar. Sazlaşykly iki
reňkli nagyşlar, keçäniň ýüzüne salynýan nagyşlary
ýatladýar.
Gazuw işlerinde köp gabat gelýän
bürünçden guýulan, owadan daşlardan şekillendirilen gap-gaçlar,
tehnikanyň ösendigini aňladýar. Olar, ekerançylykda has
öndümliräk tehnikalary girizmek üçin, dürli suwaryş gurallary döredipdirler…
Radio-karbon usuly bilen kesgitlenende,
döredilen gadymy şäherleriň taryhy b. e. ö. Üçünji müň ýyla
gabat gelýär…
Altyndepedäki şäheriň
aýry-aýry böleklerinde (etraplarynda) geçirilen gazuw
işleriň netijelerini şeýle suratlandyryp bileris: şäheriň
ýaşaýjylary aýry-aýry gatlaklara bölünip, ol
gatlaklaryň arasynda bolsa manyly çäkler saklanypdyr. Bu şäheriň ähli
böleklerini öwrenmek arkaly onuň ilatynyň sanynyň hem takmyny
belli bolýar.
Bu gadymy şäherleriň ilatynyň
sany bir çaklama bilen 6000-7500 ýaşaýjydyr. Bu san şol döwür çin
örän manylydyr. Sumer medeniyetiniň merkezi bolan UR şäheriniň ilaty
hem b. e. ö. 2500 ýylda 10000 adamdan ybarat bolupdyr…>>[8]
Alym Altyndepäniň arhitektura we
heýkeltaraşlygynyň aýratynlyklary hem onuň din bilen
bolan baglanşygyny düşündirýän bölüminde, şol sanda şeýle
ýazýar: <<Daşdan ýasalan bir plaketiň
ýüzündäki bir haç (atanak) bilen ýarym aýy
suratlandyrýan, şonuň ýaly hem bir gurt bilen öküziň
kelleleriniň heýkelleriniň tapylmagy, aýratyn üns
çekiji hem manylydyr. Öküziň gözi, hem-de bir aý görnüşindäki
heýkeljigiň ýanyndaky ýyldyz, ýakutdan
ýasalypdyr. Bu tapylan zatlary bilelikde alanyňda, belli bir
çylşyrymly hem köp taraply funksiýany aňladýar. Gadymy
Mezopotamiýadaky dini tekstleriň düşündirişine görä, aý
taňrysy Nin-Sun, güýçli hem gyzma öküz görnüşinde ýüze
çykypdyr. Heýkeltaraşlar ony altyndan ýasalan öküzüň
heýkeli bilen suratlandyrypdyrlar. Aý taňrysy Sumeriň
UR şäheriniň iň ýokary derejeli goraýjysydyr. Hut
şonuň üçin hem örän uly hem çylşyrymly çokunma jaylary (kultkopleksi)
oňa hödürlenipdir. Bu şäheriň meşhur zigguraty hem şoňa
degişlidir (bu ybadathananyň ady ANUdyr, B. G.). Nin-Siniň
Altyndepedäki ýerli wariýanty bolan bir erkek ;aý
taňrysy; hem ünsi çekýär. Oňa-da bu şäheriň bir dini
kompleksi hödürlenipdir. Bu kompleksiň köp gatly diňi (minarasy)
Sumeriň zigguratlarynyň prototipidigi (irki nusgasydygy)
aýdyňdyr. Bu merkez, Altyndepäniň şäher gurluşynyň
aýratynlygynyň simbolydyr…
Arhitektura derňemeler,
Altyndepede-de Sumerde bolşy ýaly uzynlyklary ölçmekde belli bir
sistemanyň ulanylandygyny subut edýär. Köp sanly agram
daşlaryň (kileleriň) ýüze çykmagy bolsa, agramlary ölçmekde-de
belli sistemanyň bolandygy hakda gürrüň etmäge ýol
açýar. Seýle ölçegler bilen, ýygnalan hasyllaryň
möçberini hasaplapdyrlar. Şonuň ýaly hem metalorglar (demirçiler)
aýry-aýry metallaryň agramyny örän dogry hem inçelik bilen
ölçüp bilelikde eretmek arkaly täze metallar döredipdirler…
Heýkeltaraşlykda örän uly kelleleri
kiçi göwreleriň üstünde goýulmagy hem-de bütin ünsi özüne
çekýän iňňän uly gözleriň oturdylmagy görülýär.
Sumerlilerde şeýle uly gözleriň hem gulaklaryň, bilim hem
hüşgärlik organlary hökmünde, taňrylaryň bar zady görýän hem
eşidýändiginiň simboly bolmagy ýerliksiz däldir…
Biz, Altyndepe medeniýetinde
suratlandyrylmagy we düşündirilmegi täze metodlar hem gurallar talap
edýän bir dini sistemanyň ýüze çykandygyny kabul edip
bileris.>>[9]
Alym soň, Altyndepede
medeniýetinde belli bir ýazuwyň ýüze çykandygyny
subut edýän alamatlaryň tapylandygy hakynda örän gyzykly hem manyly
maglumatlar berýär:
<<Jemgiýet
strukturasynyň özgermegi bilen çygry örän giňelen maglumatlary
bellige alyp saklanmalydy. Bu mesele bolsa, bu gazanylan bilimleri özünde
saklap bilmek üçin ynamly hem mynasyp belgileri oýlap tapmak zerurlygyny
ýüze çykarýar. Şeýlelikde Altyndepäniň
ýaşaýjylarynyň belli bir ýazuw sistemasyny ulanan
bolmaklary örän ähtimaldyr. Dogrudan-da, taňsykdan ýasalan
aýal heýkelleriniň ýüzüne gazylan bir näçe belgiler
tapyldy. Bu belgileri, bir-birine ylaýyk gelýän alty topara
bölmek mümkindir. Olar dowamly gaýtalanýar, her bir
heýkelde aýry-aýry belgiler topary, belli formalarda
biri-birine baglanýar… birinji hatarda bir ýyldyz belgisi bilen
asmandaky bir hanym taňryny, gülläp oturan bir agajyň pudagy bilen
bolsa, belli ösümlikleriň ýa-da bugdaýyň goraýjy
taňrysyny suratlanyrylan bolmalydyr. Bu belgileriň bir näçesi
protoilam (Ilam ýazuwynyň aňyrsy) piktografiýasynda-da
gabat gelýär.
Tapylan ýeketäk nusga bolan bir
möhüriň ýüzünde bolsa protohind (Hind ýazuwynyň
aňyrsy) ýazuw sistemasyna degişlidigi açyk belli bolýan
belgiler bar. sowet alymlarynyň Ý. V. knorozowyň
ýolbaşçylygynda, protohind tekstlerini ýüze çykarmakda ulanylan
metodlar bilen derňänimizde, Altyndepeden tapylan bu ýazuwy “belli
bir uly hanym ýa erkek taňryny aňladýar” diýip
ýrup bileris…
Bularyň barysyny göz öňünde
tutmak bilen biz, Altyndepäniň ýaşaýjylarynyň
özleriniň hem bir protohind ýazuw sistemasy bolan bolmaly
ýa-da her halda protohind ýazuw tekstlerini okap düşünipdir diýip
bileris…>>[10]
<< Altyndepäniň ýerli
medeniýeti bilen Mezopotamiýa medeniýetiniň
arasyndaky gatnaşygy aňladýan iň gyzykly nusga, bu
ýerden tapylan altyndan ýasalan öküziň kellesiniň
heýkelidir. Bu kelläniň durky, gözüniň we gulaklarynyň
biçiwi we… bizi UR şäher-döwletinden başlanýan we şalaryň mazarynda
gabat gelýän öküz kelleleri bilen meşhur bolan, sumerlileriň
heýkeltaraşlyk sungatyna äkidýär…
Biz gürrüňimizi şeýle
netijeler bilen jemläp bileris: Altyndepe medeniýeti gadymy
gündogaryň ägirt giň medeniýetiniň örän görnükli bölegi
bolup ol, Mezopotamiýa we gadymy Hindistan ýaly uly
medeniýetleriň çatrygynda, olar we beýleki gadymy
ýurtlardyr halklar bilen garşylykly täsir etmek hem täsir almak
ýagdaýynda çylşyrymly prosesi başyndan geçiripdir… >>[11]
Sumerlileriň biziň gadymy
topraklarymyzdan göçüp gidendigi hakda gürrüň edýän çeşmeler gaty
köp. Biz bu ýerde gürrüňimizi ors arheologiasynyň atasy
hasaplanýan N. Nikolskiniň sözleri bilen jemleýäris:
<< sumerlileriň ata watany Türkmenistanyň Aşgabat
şäheriniň töweregidir. Bu ýeriň kurganlaryndan (depelerinden)
tapylan, daşdan, kümüşden we taňsykdan ýasalan zatlar,
Mezopotamiýanyň günortasyndaky sumerlilere degişli depelerden
tapylan zatlara gaty meňzeşdir. Bütin bu zatlar “sumerlileriň şu
günki Türkmenistandan Mezopotamiýa göçüp baran bolmagy güýçli
ähtimaldyr” diýen netijä
eltýär. Bu iki medeniýetiň iň soňky analizleri, olaryň
arasynda köp sanda ortak zatlary ýüze çykarypdyr.
Sumerlileriň baş taňrylary bolan
;En-Lil;iň tutan orny, Mezopotamiyanyň günortasyndaky düzlükler
bolman eýsem, daglyklarda bolupdyr. Belki-de ;Köpetdagyň; etekleri
olaryň ata watany bolandyr…>>[12]
---------------------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Vadim M.
Massonyň ýokarda ady geçen kitabyndan, s. 38
“Täze ýyl
baýramyna ilkinji gezek gidişim”
(bir sumerli şahyr hem
mugallymyň ýatlamalaryndan)
Çagalyk ýyllaryma degişli
ilkinji ýatlamam, bir bada hopukdyrýan gaty uly märeke bilen
çokunma jaýa (mejjide) tarap ylgap gidişimizdi. Adamlar uly joşgun hem
şatlyk içinde ;hanym taňrymyz; bilen taňrymyzyň
öýlenjegini bir-birine gutlaýardylar. Munuň nämedigine bi
hili düşünip bilmeýärdim. Ýakynladygymyzça gulagmyza dürli
aýdym sazlaryň owazy gelip başlady. Nämeler görjegime uly tolgunma
bilen garaşýardym. Garşymdan edil göge degäýjek ýaly
beýik ziggurat (basgançakly diň, minara) bilen, ýaňy
salynan ýaly ýaldyr-ýuldyr edip parlap duran ;Ekur;
mejjidi göründi. Meýdanda şeýle bir ilat bardy welin,
dünýäniň ähli adamlary bu ýerik ýygnanan
ýalydy…
Men uly tolgunma bilen, ýene
nämeler bolarka diýip garaşýardym. Ýanymdaky ulularyň
gürrüňine pugta üns berip başladym: “Bu ýyl bahar
baýramçylygmyz örän gyzykly hem gözel geşjege meňzeýär,
howanyň nähili oňatlygyna seretsenäň! Güneş taňrymyz
;Utu;-da biziň begenjimize goşulýar we ýetişi bildiginden
şöle saçýar. Taňrymyz Dumuzi ýeriň aşagyndan çykyp,
söýgüli hanym taňrymyz In-Anna bilen bir öýlensin bakaly!
Ekinimize, ahyrymyza we agyllarymyza gör nähili bolçulyk geler! Ähli
önümlerimiz köpeler, haýwanlarymyz urbar, towuklarymyz bol-bol
ýumurtga guzlar, balyklarymyz bol-bol tohum ýaýradar!”
diýýärdiler…
Birneme ulalamsoň, täze
ýyl baýramynyň ýatlamasyny ýazmagy
ýüregime düwdim-de soraşdyryp öwrenmäge başladym. Okuwda bu däbi jikme
jigi bilen öwrendim. Onuň goşgy görnüşinde ýazylan tekstini ençeme gezek
ýatdan okadym diýip bilerin. Men bu ýerde şuny-da
aýtman geçip bilmerin: biz sumerliler her zady goşgy bilen
ýazmaklygy gaty halaýan, ozan ruhly, şahyr gylykly halkdyrys.
Meniň idäp-sorap öwrenşime
görä, bu baýramyň başlangyjy biz sumerlilere degişli bolup, gürrüňi
bolsa şeýledir:
Söýgüli hanym taňrymyz
In-Anna ;bilbad; ýyldyzyndan gelipdir ýa-da onuň bilen bir
baglanşygy barmyş. Biz, ol ýyldyz gaty yssydyr diýip
düşünýäris. Ol ýyldyzyň şeýle yssylygyny biziň
ata-babalarymyzyň nädip bilendiklerine düşünmeýärin. Ol hakykatdan
hem şeýle yssymy? Ony-da bilmegim mümkin däl. Ynanjymyza görä bu
ýyldyzyň yssylygy, hanym taňrymyza yssylyk hem jynsy
güýç berýänmiş. Şonuň üçin hem oňa ;söýgi
taňrysy; diýip at berilipdir. Bize söýgini hem
söýmegi öwreden hem oldyr. Şonuň ýaly-da ýigrenjimiz,
gaharymyz we söweşjeňligimiz hem ondan ýetenmiş. Her bir söweşde
şalarymyzyň öňüne düşüp, olara ýeňişi üpjün
Günlerde bir gün hanym
taňrymyz, yer astynyň hanym şasy bolan aýal dogany ;Ereşkigal;y
görmek üçin ýeriň aşagyna gitmegi ýüregine düwýär.
Belki-de asyl maksady, ýer astynyň şalygyny-da eýelemekdi.
Ol, ýeriň astyna gidenleriň yzyna dönüp bilmeýändigini
bilse-de, özüniň bir hanym taňry, aýal doganynyň bolsa ol
ýeriň şasy bolandygy üçin, yzyna çykyp bilerin diýip umyt
edýär. Emma şeýle-de bolsa öz weziri (ministri) bolan hanym
taňry ;Ninşubur;a: „bardy-geldi men üç gün içinde ýer astyndan
çykyp bilmesem, taňrylarymyzyň ýygnagyna git-de meni
gutarmaklary üçin olara ýalbar!“ diýýär...
Aradan üç gije üç gündiz
geçýär, weziri garaşyp otyr, emma ne giden bar, ne gelen! Ol derrew
taňrylaryň ýygnagyna tarap ylgap barýar, olara
ýekän-ýekän ýalbarýar, emma hiç biri oňa üns
bermeýär. Hatda ;En-Lil; atamyz, onuň garry kakasy bolmagyna
garamazdan: „gitmese bolmaýamydy, ol ýerde näme işi bardy?“
diýýär-de ýardam etmäge ýanaşyp bilmeýär.
Ýöne onuň bagtyna biziň bilim taňrymyz ;En-Ki; bardy. Ol,
derew ;Kurgarra; we ;Kalaturra; atly iki jyny ýaradyp, ellerine dirilik
suwy bilen dirilik imiti berdi-de ýer astyna iberdi. Olar ellerindäki
dirilik suwy hanym taňrynyň üstüne serpen badyna ol, direldi-de
ýeriň aşagyndan çykjak boldy, emma ol ýerdäkiler: „dur
heniz! Bu ýerden beýle aňsat çykylmaz, ýeriňe
birini goýmak gerekdir!“ diýýärler. Hanym taňry: „men
derrew kimi ýerime goýup biljek? Emma ýeriň
ýüzüne baramda birini iberip bilerin“ diýýär.
Hanym taňry ýanyndaky
iki sany gorkunç keşpli ýer asty jyny bilen ýeriň
ýüzüne çykýar we ýerine birini tapyp ibermek üçin oba-oba
aýlanyp başlaýar. Baran her bir obasynda, hanym
taňrylarynyň ýogolanyna matam tutup ýas eşigini
geýen taňrylary görýär-de olaryň hiç birsini gara
ýere bermäge dözmeýär. Iň soňy, adamsy Dumjuziniň
oturan şäheri ;Kullab;a barýar. Bir görse, adamsy iň owadan
eşiklerini geýinip, başyna jygasyny sanjyp, tagtyna buýsanyp
otyr, hanymyň öleni parhyna-da däl! Hanym taňrymyz bu
ýagdaýy görüp şeýle bir gahary geldi welim, gazabyndan:
„alyň şuny meniň ýerime ýeriň aşagyna
äkidiň!“ diýýär. Jynlar onuň ýakasyndan tutup
idirdedip äkidýärler. Dumuzi gaýyn agasy, güneş taňrysy
Utuwa özüni ýer astyndan gutarmagy üçin ýalbarýar. Ol hem,
onuň el-aýagyny ýylana öwrüp, gaçar ýaly
edýär. Emma jynlar onuň yzyndan galmaýarlar, nirä gaçsa
tapyp getirýärler...
Bu ýagdaýa gaty
gynanan hanym taňrymyz Geştin-Anna, taňrylar ýygnagyna baryp:
„Erkek doganymyň ýerine meni iberiň!“ diýip olara
ýalbarýar. Emma hanym taňrymyz In-Anna, adamsynyň
oňa
Şol hadysadan soň,
taňrymyz Dumuzi gyş aýlaryny yeriň aşagynda geçirenden
soň, ýaz başynda ýeriň ýüzüne çykyp,
söýgüli hanymy bilen birleşýär. Biz bu birleşmäniň,
ýeriň ýüzüne bolluk hem bereket getirjegine
ynanýarys. Şonuň üçin hem, taňrymyzyň yerine şahymyz,
hanym taňrymyzyň yerine bolsa ruhany hanymlaryň baş tutany,
ýylda bir gezek bile bolýarlar. Olaryň bile bolan günlerinde
sazandalardyr bagşylar söýgi hakda örän tolgundyryjy hem ýangynly
aýdymlar aýdýarlar, sazlar çalýarlar...
Biziň bu, täze ýyl
baýramymyza-da kesekiler eýe çykýarlar, hamana
biziňki däl-de olaryňky ýaly. Hanym taňrymyzyň adyny
(In-Annaň ýerine) ;Iştar;, taňrymyzyň adyny bolsa
(Dumuziň ýerine) ;Tammuz; edip üýtgetdiler. Özleriniň
başga ýurtlardaky soýdaşlaryna-da öwretdiler. Şeýlelikde,
biziň ýurdumyzyň çäginden aşyp, her ýana
ýaýramaga başlady biziň bu däbimiz. Bilip bolmaz, belki-de
şeýle ýagdaý ýene-de ýüzlerçe ýyl
dowam
Ludingirranyň
ýatlamalary, üçünji tabella (tagta)[13]
Bahar
baýaramy we beýleki Sumer
bir näçe atlaryň yzy türkmen
dilinde
Dingir: Sumerolog alymlaryň ykrar
etmeklerine görä, bu söz şu günki türki dillerdäki taňry (tengri, tanry)
sözi bilen birdir.
Ýokarda görşümiz
ýaly, V. M. Massonyň açyklamasyna görä ýyldyz (*) belgisi
Altynddepe medeniýetinde-de şeýle manylary aňladypdyr.[15]
Edil sumerlilerde bolşy
ýaly gadymy türki dillerde-de ;taňry bilen “asman” deň manyda
gelipdir, ýagny ;dengir; sözi, hem taňry hem-de asman (gök)
diýen mynyda ulanylypdyr[16].
An: Bu sözüň manysy ýokarda görşümiz
ýaly asman, uzak we ýokary ýaly manylary bardyr. Bu söz türki
dillerde-de uzak we ýokary ýaly manylarda bar. Bilşimiz
ýaly ähli dini ynançlarda “uçma;nyň (jennetiň) ýokarda,
asmanda we ;tamug;yň (dowzahyň) bolsa ýeriň aşagynda
ýerleşendigine ynanylýar. Biziň dilimizdäki ;uçma; söi hem
şony aňladýar. Şamanlaryň hem bir näçe pygammarlary uçup
ýa-da uçýan haýwanlara münüp asmana ýa uçmaha
(jennete) gidýärler. Hut şonuň üçin hem, biziň umumy türk
edebiýatymyzda-da, türkmen edebiýatynda-da ;anda; sözi ýokarda,
asmanda, uçmahda we ol dünýäde ýaly manylarda gelýär.
Muňa mysal hökmünde milli şahyrymyz Magtymgulynyň şu aşakdaky
setirlerine üns bereliň:
Ýa
Hyzyr-Ilýas ile şa Süleýman ;andadur;
Ýa Selimşa
Mekke hany Ibni-sultan ;andadur;
Baýezid
Sultan-Oweýs Harykan-Migan ;andadur;
Daýanur Musa
Hasasy, mary gördüm ;andadur;
Anu: Sumerlileriň iň uly taňrysy
bolan ;asman taňrysy; şonuň ýaly hem Uruk şäherinde
ýerleşýän, sumerlileriň iň uly metjidiniň ady. Bu
sözüň ;Änew; bilen bir sözdigine şuhelenmek mümkin däldir,
sebäbiÝewropalylar biziň Änew sözümizi hem Anu ýa Anau
görnüşinde ýazýarlar. Mundan başga-da
In-Anna: Sumerlileriň ;gözellik taňrysy; bolup, kä uly taňry
ANUwyň gyzy käte bolsa onuň hanymynyň ornunda çykyş
edýär. Bu goşma sözüň başyndaky ;In; sözi ikinji bölümi ;Anna;
sözüne goşulma ornunda gelýär. Bu ýerde örän manyly hem üstünde
durulmaly mesele, ;Anna; sözi
;Kuli-Anna; sözüni alyp
görenimizde bolsa,
gonmak, oturmak we LI sözi bolsa ;bile; diýen manyny
aňladýar.[19], [20] Netijde Kuli-Ann goşma sözüniň manysyna
taňrynyň ýakyny, taňrynyň dosy belki-de
taňrynyň guly diýip düşünýäris. Türkmen diliniň
grammatikasyna uýgunlykda ondaky aýyrgyjy adyň soňuna
geçirenimizde bolsa ol ;Anna-Kuli; bolýar.
;Anna; sözünden türkmen
dilinde-de taňry diýen manyny aňlamak mümkin, sebäbi biz ähli
dinlerde taňrynyň güni, dynç güni hem sogaply, hormatly
hasaplanýan (taňry alty günde dünýäni ýaratmak işini
gutaryp, ýedinji güni dynç gün hasaplaýar) juma gününe ;anna
güni; ýagny taňrynyň güni diýýäris. Galyberse-de
Anna ýa Annap sözi gadymy turan dilinde Parfia döwründe-de ;taňry;
manysynda ulanylypdyr[21], hatda Parfia
şalarynyň atlarynyň düzüminde hem bar (Am-inapes). Netijede Annakuly
(Annaguly), Annaberdi ýaly atlary biziň ata-babalarymyzyň
tarapynda Taňryguly, Taňryberdi, Hudaýguly, Hudaýberdi ýaly
atlara sinonim hökmünde paralel ulanylypdyr diýip bileris.
Lu-dingir-ra: Ýokardaky
ýatlamanyň awtory bolan
Dumuzi: Bu
En-Lil: Bu sözüň manysy
Alym ;Helmut Uhlik;iň açyklamasyna görä, Sumer diliniň syryny
çözmekde örän uly ähmiýeti bolan ilkinji okalan sözlemleriň biri „En-Lil-ti“dir.
Onuň manysy bolsa En-lil diri(dir), azat terjime edilende bolsa „En-Lil
taňry dirilik eçilýär“ diýmekdir[28]. Bu sözlemdäki
;ti; sözi
E-Kur: En-Lil taňrynyň çokunma jaýy
(mejjidi)[30].
Bu goşma sözüň birinjisi ;E; (ab, eb görnüşlerinde-de bar, ser. sözlük
bölüme) Sumer dilinde ;öý; dimekdir. Bu Sumer sözüniň ;ab; görnüşi
gadymy türkçede-de ;ab; , ;aw; we ;eb; görnüşlerinde bardyr[31]. Iknji ;kur;
sözüniň Sumer dilinde iki manysy bar (iki hili aýdylşynyň
bolan bolmagy-da gaty ähtimaldyr). Onuň bir manysy, ýokarda
görşümiz ýaly türkmen dilindäki ;gör; sözüne gabat gelýär. Ikinji
manysy bolsa öňki manysynyň tersine ;beýiklik;, ;dag;, ;depe;
dimekdir(ser.sözlü bölüme). ;kur; sözi gadymy Turan dilinde-de edil
ýokardaky ýaly, ;galdyrmak;, ;beýiklik; we
;beýgeltmek ýaly manylarda ulanylypdyr we ;depe; diýen
manydaky ;kurgan; sözi hem şöndan gelip çykypdyr[32]. Häziki türkmen
dilindäki ;gorgan; sözi-de şol sözdir. Türkmensähranyň garşysyndaky
beýik dagyň örküjine, şol dagyň eteginde ýaşaýan
gadymy ýazyr türkmenleri (Ýazyrlular) ;Ýylangorgan;
diýýärler, parslar bolsa oňa ;Gal-e maran; (ýylanlar
galasy) diýýärler.
Netijede ;E-Kur;
sözi Sumer dilinde ;Beýik öý; we ;Beýik mejjid;
diýen manyny aňladýar. Sebäbi ähli Sumer çokunma
jaýlarynyň adynyň öňünde ;E; sözi gelýär.
Barak: Ýyndam
manysynda hem-de Uçah (jennet) haýwany bolan itiň ady. Prof. K.
weliýewiň açyklamasyna görä: << Şamanlar-da Barak atly ite
münüp asmana çykar ekenler. Gyrgyzlar-da töýs ite ;barak;
diýipdirler. Oguz dessanynda ;It-barak; atly bir urugdan gürrüň
geçýär. Olaryň-da totemi, guşdan dörän bir köpek bolupdyr.>>[33]
Biziň
pikrimize görä bu sözüň köki ;bar; bolup, işlikden sypat
ýsaýjy ;-ak; goşulmasyny kabul edip, barak, baragan,
ýyndam ýaly manylary aňladan bolmaly. Sebäbi ;bar; sözi
Sumer dilinde-de barmak, gitmek manyda gelýär.(ser. sözlü bölüme)
Tigi: Tigi sözi ýokarda görşümiz ýaly
;aýdym; diýen manyny aňladýar. ;Ti; sözi hem Sumer
dilinde (;di; görnüşinde)[34] hem-de
Orhun-Ýeniseý ýazgylarynda[35] ;diýmek;,
;aýtmak; diýen manyny aňladýar. Onsoň ;tigi;
sözüniň manysynyň ;aýdym; bolmagy Sumer we türki dillerde
bir-birine doly gabat gelýär..