Türkmen dilini
arassalamak hem baýlaşdyrmak dogrusynda
bir
umumy garaýyş
Belent
mertebeli prezidentimiziň milli we resmi dilimiz bolan türkmen dilini
arassalamak hem ony baylaşdyrmak baraky döwletli ýörelgesinden ugur
almak bilen ony durmuşa geçirmek ugrunda elimden gelen kömegi ýetirip
durmagy özümiň milli borjum hasap edýärin. Hut şonuň üçin hem
bu mesele barada özümiň umumy garaýşymy giriş hökmünde hormatly
alymlarymyza hödürlemegi makul bildim. Biziň pikrimizçe herzatdan öň
we her bir meselä çemeleşmek islänimizde, ilki bilen özümiziň azat hem
garaşsyz halkyň, watanyň adamlarydygymyza doly ynam hem
buýsanç bilen hereket etmeli. Bu diýmek, geçmişiň
zyýnly galyndylary bolan göwni çökgünlik, başgalara uýmak,
özüňe we özüňkilere ynamsyz garamak ýaly kesellerden
gutulmaly. Ýagny, biziň dilimizi, taryhymyzy we
medeniýetimiziň dürli görnüşlerini öwrenmekde iş bitiren
beýleki milletleriň alymlaryna milli karakterimiz boýunça
aňyrbaş hormat edip syýlagyny ýetiren bir wagtymyzyň
özüne, olaryň orta atan her bir pikirine ebedi kanun we gökden
iýnen Aýa hökmünde kabul etmegiň ýerine, olara tankydy
garaýyş bilen seredip öz milli baäbidimize uygunlykda peýdalanyp
bilmeli. Bu, dünýäniň ähli ýurtlarynda-da şeýle.
Sebäbi, bilşimiz ýaly
dünýäniň ylmy merkezleri hatda şu güne çenli-de
aýry-aýra syýasy we ideologik täsirlerden özüni halas edip
bilmän gelýär. Onsaňam, halk arasynda aýdylşy ýaly
„her kimiň eliniň egrisi özüne tarap“dir. Biz hut şeýle milli
ruh bilen, dilimizi arassalamak hem baýlaşdyrmak meselesine ynamly hem
batyrgaý çemeleşmelidiris. Onsaňam biz, öz türkmen
alymlarymyzyň, hem ylmy derejeleri hem-de ylmy tejribeleriniň, köp
ülkeleriňkä garanyňda ýokarda durýanlygyny hem göz
öňünde tutmalydyrs.
„Türkmen dilini
arassalamak“ diýen sözden, hakydamyza ilkinji gelýän zat „türkmen
dilini nämeden arassalamaly“? diýen soragdyr. Bu soragyň jogaby
biziň pikrimiz boyunça örän aýdyň. Türkmen dilini öz dilimizde
bar bolan gözel sözleriň ýerini alan ýa-da belli bir
ýaramaz taryhy şertlerde syýasy maksatlar bilen öz
sözlerimiziň gysylyp çykarylmagynyň bahasyna zor aýakdan
ýerleşdirilen keseki sözlerden arassalamakdyr. Ýadymda, 1985-nji
ýylyň tomsunda Aşgabat uniwersitesiniň dil fakultesiniň
gaýybana bölümi üçin tomus aýlarynda geçirilýän kurslara
gatnaşan wagtym, mugallymlaryň biri „Türkmen dilinde arheizmler“ atly
temadan sapak geçýärdi. Ol, könelşip ulanmadan galan birnäçe türkmen
sözlerini we olaryň ýerine „Internasýonal sözler“ ady bilen
girizilen birnäçe ors sözlerini sanady. Men oturyp bilmän, mugallymyň
sözlerine garşylyk görkezip:
·
Mugallym! siziň bu
aýdýanlaryňyz bilen ylalaşmaýaryn sebäbi, siziň
sanap geçen sözleriňiziň köpüsi, taryhy ösüşüň zerurlyklaryndan
ýüze çykyp tebigy ýagdaýda dilimize aralaşan sözler bolman
eýsem olary ýokardan Radio, Telewizir, Gazýet-jurnallar we
beýleki gatnaşyk serişteleriniň üsti bilen zor aýakdan ýerleşdirilen
sözlerdir. Hatda täze bir söz zerurlygy ýüze çykan ýagdaýynda-da
köplenç ýagdaýda halk köçüliginiň özi ony örän gelşirip
döretýär. Mysal üçin paraşok
sözüniň ýerine obalarda eýýäm „külke sabyn“ diýen ady ulanylýar. Onsaňam
türkmen halky üçin Samalýodyň
Uçardan, Poýezdiň Otlydan
aňsat hem owadanlygyna kim ynanyp biler?- diýdim.
Elbetde
mugallym ol ýyllardaky syýasy şertlerde, meniň sözümi ne beýle däl
diýip bildi, ne-de dogry aýtýasyň diýmäge
bogny ysdy. Ynha biz bu gün dilimizi arassalamagy şu tetelli sözleri gelen
ýerlerine gowşyrmakdan başlamaly. Onuň üçin artykmaç zähmet sarp
edip gaýtadan söz ýasap oturmagyňam geregi ýok,
sebäbi olar eýýäm halk tarapyndan döredilen bar zatlar. Emma bu
ugurda aşa gidip „Radio“, „post“ ýaly bütin dünýä tarapyndan kabul
edilen sözleriň ýerine täze sözler ýasajak bolup ýörmeli
dälmikä diýýärin, ýöne bu sözleri-de olary döreden
halklaryň we dünýä kopçüliginiň tarapyndan kabul edilişine
ýakyn we öz dilimiziň fonetikasyna uýgunrak görnüşinde
ulanylmaly. Mysal üçin Hektar, Hamburg,
Haýdar, Post ýaly sözleri bütin dünýäden üzňelikde
Gektar, Gamburg, Gaýdar, Poçta ýaly
ulanylmagyň biziň üçin gaty ýalňyş hem-de
öýkünjeňligiň almatydygyny göz öňünde tutulmalydyr.
Aslynda biziň geçen 70 ýyldan öňki alynma sözlerimizi
ata-babalarymyz öz ene dilimize uýgunlykda alypdyrlar. Mysal üçin Fransa, Iran, Heýdär, Sobhan ýaly sözleri Pereň, Eýran, Haýdar, Suwhan görnüşlerinde
alypdyrlar. Dünýäniň beýleki halklary-da ony şeýdip
alýarlar. Mysal üçin ors halky Hamburg,Hektar,Heýdär
ýaly sözleri ýokarda görkezişimiz kimin Gamburg,Gektar,Gaýdar görnüşlerinde alypdyrlar.
Has köpüräk
ylmy işi talap edýän we hiç hili ýaltaçylygy
söýmeýän ýene bir mesele-de, haýsy sözleriň
köki hem gelip çykyşy boýunça Türkmen ýa-da beýleki türki
dillere degişlidigi, haýsylarynyň bolsa keseki dillerden alynan
sözlerdigini kesgitlemek meselesidir. Bu ugurda hem dil bilimimiziň
çygryny, doganlyk türki dilleri hasaba almak bilen giňeltmeli, hem-de dil
we edebiýatymyzyň taryhyny we onuň ösüş kadalaryny
düýpli öwrenmek arkaly çuňlaşdyrmalydyrys. Belli bir sözüň
köküniň haýsy dile degişlidigini kesgitlemekde filologlaryň
arasynda dünýä möçberinde-de çekişmeler dowam edýär we
ulanylýan ölçegler bolsa belli derejede biri-birinden
tapawutlanýar. Bu meselede her zatdan öň terk edilmeli ýaramaz
endikleriň biri, geçmişden galan we öýkünjeňlik derejesine
baryp ýeten, çenden aşa päli peslik keselidir. Bu diýmek, her bir
sözüň düýp manysyna hem gelip çykyşyna, bar bolan maglumatymyz
bilen göz ýetirip bilmesek ýa-da ol söz birnäçe dilde ortak
ulanylýan bolsa, hökman arap-pars ýa beýleki bir dile
degişlidir diýip üstüne gyzyl atanak çekip goýbarman eýsem
„näme üçin beýleki müňlerçe sözler ýaly, ol söz hem türki
dillerden arap, pars dillerine geçen bolmaly däl?“ diýen soragy-da
özümizden edip çuňurak oýlanyp köpüräg yýzarlamalydyrs.
Şeýle edilende köp sözleriň köki türki dillere ylaýta-da
türkmen diline degişli bolup çykýar. Bu ugurda biziň elimizde örän
ähmiýetli we deňi-taýy bolmadyk mümkinçilikler bardyr. Mysal
üçin, geçen asyryň başlarynda, miladdan öňki üçünji müň
ýyla degişli bolan sumer
dilinde ýazylan ýazgylary okalyp 1914-nji ýyldan başlap bu
diliň sözlük hem grammatikasynyň aýry-aýry dillerde
ýazylmagy, has gyzyklysy hem bu diliň türki diller bilen bir dil
toparyna girýän Agglutinativ(iltisaky)
dil bolandygy alymlaryň tarapyndan ykrar edilmegi bilen, türki
dilleriň etimologiýasynda Orhun-ýeniseý
ýazgylarynyň okalmagynyň ardyndan ýene-de bir
ajaýyp öňe gidişlik ýüze çykdy. Hut şu meseläni göz
öňünde tutmak bilen günbatar alymlary türki dilleriň köküniň
iňňän irki çaglara aralaşýandygyna göz ýetirdiler.
Mysal üçin günbatar alymy Sandor Scöke özüniň
The
Sumerian and Ural-Altaic elements in The Old Slavic language(München,1979)
atly işinde, ençeme jedelli sözlerdir grammatiki elementleriň sumer
dilinde-de bar bolany üçin Indo-German(Hindi-Ýawropa) dillerine degişli
bolman eýsem türki dillere degişlidigini açyklady. Mysal üçin hem türki
dillerde hem-de täjik dilinde ulanylýan muz(muzd,mozd) sözüniň sumer dilinde-de „maş“ görnüşinde edil şol manyda barlygyny delil getirmek arkaly,
onuň gelip çykyşynyn türki dillere degişlidigini nygtaýar.
Meniň özüm
hem Türkmenler-Sumerler,Türkmenistan-Mezopotamýa
atly işimde şeýle sözleriň ençemesine gabat geldim. Mysal üçin ary sözüni alyp göreliň. Bu
söz hem türki dillerde hem-de täjik dili ýaly kä bir Indo-German hasap
edilýän dillerde, şonuň ýaly hem arap dilinde
ulanylýar. Belli bir sözüň gelip çykyşynyň haýsy dil
toparyna degişlidigini kesgitlemek üçin alymlaryň tarapyndan
ulanylýan iki sany esasy ölçegi göz öňünde tutanymyzda bu
sözüň köküniň türki dillere degişlidigi belli bolýar:
1-Belli bir
sözüň haýsy dilde has gadym ulanylandygy hakda dokumental delil
tapylmagy: ar we ary sözi, ýazuwa geçen
iň gadymy dil hem-de ýokarda belläp geçişimiz ýaly türki
diller toparyna degişli bolan sumer
dilinde edil türkmen dilindäki manyda bar.
2-Belli bir
sözüň haýsy dilde has ýaýbaň hem dürli-dürli
görnüşlerde ulanylýanlygy: Bu ölçegi göz öňünde tutanymyzda-de bu
sözüň beýleki dillere garanyňda türki dillerde has
ýaýbaň hem dürli-dürli semantikada ulanylýar. Mysal
üçin diňe türkmen dilinde bu söz: ary,
arassa, arlyk, artmak... ýaly görnüşlerde. Aýdan ary,günden dury ýaly gadymy söz düzümlerde we Aryk,Arna... ýaly
tire-taýpa hem ýer-ýurt atlarynda giňden
ýörgünlidir. Netijede bu sözüň kökiniň türki dillere
degişlidigi aydyňdyr. Şular ýaly tüýs hem iýr çaglara
degişli sözlerimizi giňden özleşdirip, gerek bolan täze sözleri
ýasamakda-da olardan peýdalanyp bileris.
Sumer dilini we
edebiýatyny öwrenmekligiň biziň dilimiziň hem
edebiýatymyzyň aňyrsynyň iňňän irki çaglara
daýanýanlygyny kesgitlemekde hem-de ony baýlaşdyrmakda
örän aýgytlaýjy rolunyň barlygyny nygtap geçmegi zerur hasap
edýärin. Sebäbi biziň Akpamyk
ýaly ertekilerimiziň we Görogly,Korkut
Ata ýaly eposlarymyzyň yýzlarynyň Sumer
edebiýatynda görünýändiginiň daşyndan-da biziň Änew, Mary, Madaw, Amy, Ürgenç, Anna, Oraz ýaly
ençe müň ýyl nesilden nesile
gursagymyzda saklap gelen ýer-ýurt hem ynsan atlaryna,
häzirki türkmen dilinde-de beýleki dillerde-de anyk bir many tpyp
bolmaýan bir wagtyň özünde, sumer dilinde belli many
tapylýar duruberýär. Mysal üçin Änew(Anaw, Anau görnüşlerde-de ýazylýar) sözüni alyp
göreliň. Bu günki maglümatlar bilen alty müň ýyl geçmişi
barlygyny çak edip boljak bu sözüň nämäni aňlatýandygy
biziň milli hakydamyzda bir eýýäm çykyp gidipdir. Kä admlar
ol hakda öz kellesine görä many ýasajak bolup hiç hili ylmy bahasy
bolmadyk(Aşgabada aşyklar şäheri diýilşi ýaly) fantastik
makalalar hem ýazdylar. Sumer dilinde Anu sözi „Asman tangrysy, olaryň iň uly
taňrylarynyň ady“dyr. Şonuň ýaly-da sumerleriň Uruk şäherinde ýerleşen iň
uly çokunma-jaýlarynyň(mejjitleriniň) ady hem Anudyr. Her biriniň iňňän
uly taryhy ähmiýeti bolan bu sözleriň manylary hakda biz,
ýokarda agzap geçen işimizde tanymal sumerologlaryň ylmy eserlerine
salgylanmak bilen öz düşünjämizi orta atypdyk. Geljekde-de gözel hem örän
gadymy ene dilimizi, mähriban halkymyzyň öz akyl paýhasyndan dörän
soý sözleriň hasabyna baýlaşdyrmak hem arassalamak üçin her
bir sözüň gelip çykyşy dogrusynda öz düşünjämizi halka hödürlejekdiris.
Sebäbi dil we taryh bir-birini kämilleşdirýän ylym bolup iň irki
taryhymyzy kesgitlejek-de iň soňky nobatda dil bolar diýip
düşünýärin.
28-3-2000