Ýaşy uzyn ilim, Köki çuňňur
dilim
Taryh we
arheologiýa ylymlarynyň şu güne çenli ýüze çykaran
maglumatlaryna görä, biziň Ata-watanymyz eziz Türkmenistan adamzat
taryhynda ýüze çýkan ilkinji medeniýetleriň
sallançagy bolupdyr. Änew we Altyndepe medeniýetleriniň
ýaşyny, alymlaryň bu ugurda aýdanlarynyň ortalamasyny
alanymyzda-da iň azyndan 8 müň ýyl hasap etmek mümkindir. Bu
medeniýetler bilen göniden göni iş salyşan ors alymlarynyň pikrine
görä şol medeniýeti döreden kowmlar biziň iň irki
ata-babalarymyzyň bir goly bolmaly. Alymlar şeýle çaklamany ol
ýerlerden çykan ynsan göwrümleriniň(heýkelleriniň)
kelle çanaklarynyň biçiwi şu günki ýaşap ýören
türkmenleriňki bilen deň gelýänligi, şonuň ýaly-da
şol döwürlere degişli syrçaly taňsyklaryň(keramikalaryň) ýüzündäki
nagyşlaryň, şu günki türkmen hanymlarynyň salýan nagyşlaryna
gabat gelýänligi ýaly faktlara arkalanmak bilen öňe
sürýärler.
Emirkaly alym „Will Dorant“yň açyklamasyna görä,
takmynan 4 mün ýyl miladdan öň Orta-Aziýa ýurtlaryna
agyr guraklçylygyň aralaşmagy zerarly Änew medeniýetini döreden
ilat, ýaşamaga amatly ýurtlaryň gözleginde göçmäge mejbur
bolupdyrlar. Olar üç ugura ýaýrap ýola düşýärler.
Gündogara sary Hytaý we demirgazyk Amerika çenli, günorta sary Hindistan
ýarym-adasyna çenli, günbatara sary bolsa Mezopotamýa, Ilama we
Misire çenli baryp ýetýärler hem-de özleri bilen äkiden
medeniýetlerini, täzeki şertlere uýgunlykda dowam
etdirýärler...(1)
Bu göçlere
goşulman Ata Watanda galanlar-da biziň şol gadymy ata-babalarymyz bolmaly.
Eýsem bizi şol irki ata-babalarymyza baglamaly emma ençeme
ýerinde gyrylan zynjyryň ýiten halkalaryny nädip tapyp,
gaýtadan bir-birine sepläp bolarka? Bu ugurda aýry-aýry
döwletleriň tarapyndan Türkmenistanda geçirilýän arheologik
barlaglaryň ýene-de köp zatlary ýüze çykarmagyna garaşyp
bileris.Emma onuň ýanyndan hem, bu meseläniň çözümine
aýgytlaýjy ýardam edip biljek örän ähmiýetli
mesele-de dilimiziň taryhyny, söz baýlygymyzyň gelip çykyşyny
hem-de sözleriň köküni we olaryň dörän taryhy şertlerini öwrenmekden
ýüze çykjak ylmy faktlardyr.
Gynansak-da
Änew we Atyndepe ýaly medeniýetleri döreden şol gadymy
ata-babalarymyzdan şu güne çenli ýazuwa geçen we dilleriniň
karekterini aňladyp biljek dokument henize çenli Türkmenistanyň
çäginden tapylanok. Emma ýokarda agzalan ynsan göçleriniň günbatara
gidip Mezopotamýada(häzirki Yrakda) ýerleşen garyndaşlarymyzdan
ýagny Sumerlilerden (Sumerlerden) welin, gaty köp möçberde ýazuwa
geçen tagtalar, ýagny ilki çig kerpije ýazylyp soň bişirilen
ýazgylar galypdyr. Geçen makalada-da agzap geçişimiz ýaly 1914-nji
ýyldan başlap bu ýazgylar alymlaryň tarapyndan okalyp ol
diliň ençeme sözlükdir grammatikalary aýry-aýry dillerde
ýazyldy. Sumerolog alymlaryň ykrar etmegine görä bu dil, türki
diller bilen bir dil toparynda ýerleşýän Agglutinativ(iltisaky)
dildir. Bir näçe alymlar bolsa sumer diline prototürk
dili(türki dilleriň aňyrsy,
gönezligi) diýip at berýärler. Biz özümiziň „Türkmenler-Sumerler...“ atly işimizde,
bu ugurda ýazylan esasy çeşmelere salgylanmak arkaly türkmen we sumer
dilleriniň arasyndaky doly gabat gelýän ýa-da örän
ýakyn bolup kökleriniň birligi duýulýan sözlerden
takmynan 300 sanysyny gysgaça sözlük görnüşinde berdik. Olardan birnäçe mysal:
Sumer Türkmen Sumer Türkmen
ad-da = ata
er(ar) = är
agarin = garyn
ara(geçelge) = ara
Sumer Türkmen sumer türkm.
ara-zu,arzu(doga
etmek)= arzuw bal = balta,palta
Bar = bar(barlyk)
ba-ra-e =
bar-mak(gitmek)
Bal = böl-mek buluk = bölek
Be = beg,beý(erkek adam)
bur = bürgüt
Dag = daş di
= diý-mek(aýtmak)
Dimer = demir dingir = taňry
E, ab = öý gag = gazyk
Gal = gal-dyrmak gaz(owratmak)
= gaz-mak
Gi, gigga = gije gid = git-mek
Gim,
gin,gimi = kimin,gimi,gibi giş = kişi
Giş = guş gur = gor(küýze)
Gur = gurgun, gurat hur = or-mak
Igi = iňňe, igne itu = otuz(30)
Ka = gapy, kapy kaş = gaç-mak, kaç-mak
Keş(çitmek,düwmek)
= keşde kur = gowur-mak
Kur = gör-mek,kör-mek kuş = gaýyş
Lal = bal
lil = ýel
Men = men nammu? =
näme?
Par, pirig = parlak peş = biş-mek,piş-mek
Sa = saw(habar) sag(oňat,diri)
= sag
Santak = san, sanamak sar = saramak
Sur = sür-mek, sürgün etmek sutuk = tüýdük
Sar = sara-mak tuku = doka-mak
Tur(sebet) = torba u,uh = on
Uku = uky ul = uly, ulal-mak
Ur(ilat, adam)
= urug
ur,urri = or-mak
Uş = iş
uş = huş(akyl)
Zag = sag(tarap) zag = çäk(ara çäk)
Zal,zalag) = salgym zibin = çyýbyn …(2,3)
Şu günki
türkmen dili bilen ol günki sumer diliniň arasynda ýatan 5000
ýyl zamany göz öňünde tutanymyzda, beýle gabat gelmelere,
diňe bu iki diliň hem iki iliň kökleriniň bir bolmagyndan
başga zat bilen düşünmek mümkin dälmikä diýýärin. Munuň üstesine-de
türkmen we sumer dilleriniň arasynda birgiden ortak grammatiki
elementler-de bar. Mysal üçin düşümleriň ýagdaýy hem
olaryň kabul edýän goşulmalaryna üns bereliň:
Sumer türkmen sumer türkmen sumer türkmen
Ana =
ana,anga,oňa
anda = anda, onda anta =
andan,ondan
Aýry-aýry
türkmen diýalektlerini hem-de beýleki doganlyk türki
halklaryň dillerini hasaba alanymyzda şeýle gabat gelmeleriň
sanyny has köpöltmek mümkindir. Meseläniň ýene bir gyzykly tarapy
bolsa sumer dilini takmynan mundan 1300 ýyl öň yazuwa geçen Orhun-Ýeniseý
ýazgylaryndaky ýaly gadymyrak türki diller bilen derňelende,
hem söz hem-de grammatiki meňzeşlikeri has-da güýçliräk
duýulýar, şonuň ýaly-da türki dilleriň
kämilleşme proseslerini hem azda-köpde görmek bolýar. Mysal üçin:
Sumer Orhun-Ýeniseý türkmen ,
sum. Or.-Ý. türkm.
Ab, E =
äb = öý , dingir =
tengri = taňry
Sumer Orh. Türkm. , Sum. Orh. Türkm.
Ad-da =
ad = ata
, giş =
yiş(tokaý) = agaç
Tu(d),tu = tug,dug
= dog-mak , ug =
uk = ok(oguzça taýpa)
0
ra = -ra
= -a,-e(ýöneliş düş.
goşulmasy) , -ň =
-ň = -ň(burun sesi).
(2,3)
Sumer dilinde
bar bolan “ň” sesini ýazmak üçin araplaryň şol döwürlerde
ýaşanp geçen ata-babalary bolan “akkadlar”, bu sesiň öz dillerinde
we ýazuwlarynda bolmandygy üçin “ng” görnüşinde ýazypdyrlar. Edil
şu gün hem biz bu sesi arap hatynda ýazanymyzda “ng” görnüşinde
ýazmaga mejbur bolýarys.
Ýokardaky
inkär edilmegi mümkin bolmadyk hakykatlary göz öňünde tutanymyzda,
parasatloy prezidentimiziň ençeme gezek çykyşlarynda yglan edişi
ýaly, medeniýetli halkymyzyň 5000 ýylyň
aňyrsyndan gelýän taryhynyň barlygy, özi-de edil şu günki
gepleýän dili bilen aýrylmaz bitewlikde ap-açyk orta
çykýar. Emma sumer
diliniň ýazuwa geçen çaglaryndan Orhun-Ýeniseý ýazgylarynyň döwrüne çenli
takmynan 3700 ýyl ara bar. Gynansak-da şol aralykdaky döwürlerden gaty
az maglumat galypdyr. Takmynan mundan 4000 müň ýyl öňden
başlanan Sak(Iskit) taýpa
birleşiginiň hereketinden hem-de olaryň guran uly döwletlerinden hem
bu güne çenli gaty az dokument ýüze çykypdyr. Emm muňa garamazdan
şol taýpalar birleşigine giren “sakar”,
“sakaw”, “daz”, “par” ýaly ençeme tire-taýpalaryň halkymyzyň
şu günki etniki düzüminde bar bolmagyny göz öňünde tutanymyzda,
olaryň dilleriniň-de türkmen diliniň leksikasyny
baýlaşdyranlygy iki üçsyzdyr diýip düşünýäris. Gadymy Turan dili diýilip
atlanyrylýan bu döwre degişli türki dillerden hem dzda-köpde sözler
hem-de has atlar galypdyr. Meseläniň örän gyzykly tarapy bolsa, bu döwre
degişli söz elementleriniň sümer sözlerine has ýakynrak bolup,
biziň dilimiz bilen sumer diliniň arasynda bir hili köpri ýaly
bolup görünýär. Msyal üçin:
Sumer g. Turan dili türkm. Sum. g.T. türkm.
I =
I, Ich, Ik = Irmak(türkçe derýa) kur(dag)
= kur-gan(depe) = gorgan(4)
Sum. Turan d. türkm.
Anu,Anna =
Annap(Taňry) = Anna(Anna güni, Annaberdi, Annaguly,
Annagül…).
“Anu”(Anna) sözi sumer dilinde “asman taňrysy”, ”iň
uly Taňry” we umuman taňry manysynda-da “dingir” sözüniň
ýany bilen ulanylypdyr.
Şonuň ýaly-da “Anna”
sözi sumerlilerde-de edil şu günki türkmen dilinde bolşy ýaly,
aýry-aýry goşulmalar kabul etmek bilen hanym we erkek atlary üçin
ulanylypdyr. Mysal üçin “Kuli-anna”(taňrynyň
dosy), “In-anna”(gözellik taňrysy) w.ş.m. Türkmen dilinde-de “Anna” sözüniň öňler “taňry”
manysynda ulanylan bolmagy gaty
ähtimaldyr. Mysal üçin “Anna güni” ähli dini ynançlara görä “taňrynyň
güni” manysynda gelýär, ýa-da “Annaberdi” “taňryberdi” diýen manyda
ulanylan bolmalgy gaty ähtimaldyr. Günbatar alymy J. Rawlinsonyň
Ýunan(Grek) ýazuwlaryna salgylanmak bilen açyklamasyna görä “Annap” sözi-de gadymy Turan dilinde
“Taňry” manysynda ulanylypdyr.(5)
Gadymy Turan diline degişli bilgiler-de bu
ugurda işleýän alymlaryň soňky ýyllarda edýän
açyşlary bilen barha köpelýär hem aýdyňlaşýar. Mysdal
üçin zertüşt dininiň mukaddes
kitaby bolan “Awesta”da Turan
diliniň örän güýçli täsiri bolandygy, hatda bu kitabyň iň
gadymy bölümi bolan we Parfiýa
döwrinde ýazylan “gatlar”yň Turan diline degişlidigine
ynanýanlaryň sany barha artýar. Bu barada baryp 19-njy
asyryň aýaklarynda tanymal alym hem türkolog “Arminus
Wamberi” şeýle ýazypdyr: << şu güne çenli çenden aşa
köp sanly türk sözleriniň täze pars diline diňe 11-nji asyrdan “Seljuk” döwletiniň ady bilen
ýüze çykan
türklerden
girendigini we gadym parsçada şeýle sözler ýokdyr diýen
ýalňyş düşünje öňe sürülip gelýär. Emma biz “Zänd awesta” hem-de pählewi dilini ele alanymyzda, bu
düşünjäniň dogry däldigine göz ýetirýäris. Pars giren türk
sözleriniň Saljyklardan gaty ir döwürlerde demirgazyk
Eýranda(etniki araçäkde) ýaşan türklerden hem-de türk bolmagy
gaty ähtimal bolan “Part”laryň
üsti bilen alynandygyny inkär etmek mümkin däldir…>>.
Alym soň
örän gadym döwürlerde pars diline giren: aş, al(gyzyl), alaw, orda, otak,
çekiç, çapyk(çabok, ýyndam), çadyr, çakuw(çagu), çepgen(çäkmen),
gadagan, düşek, goç, kör, hana(hane) ýaly birgiden sözleri mysal
getirmek bilen, sözüni şeýle dowam etdirýär: << Men bu
ýerde ýene-de “W. Weiger‘s”iň “Ostiranische Kultur in
Altertum” atly kitabyna esaslanýaryn. Onuň “Äwesta”dan alan
sözleriniň içinde bir toparynyň köküniň türkçedigine şek-şüphe
ýokdyr. Mysal üçin “çakuşa”(Weiger‘s, s.415) sözi, türk sözi bolan
“çekuç” ýa-da “çekiç”(Hammer)den alynypdyr. Bu sözüň köki “çak”
ýagny “urmak” bolup onuň dogry aýdylşy çakuşa däl-de “çekiji”
ýagny “urujy” bolmalydyr…>>.
Wamberiniň
150 ýyl mundan öň aýdyp geçen pikirleriniň dogrulygyny,
ýokarda-da belläp geçişimiz ýaly alymlaryň soňky eden
açyşlary hem goldaýar. Mysal üçin Eýranly ildeşimiz “Aymämmed Aýmämmedi” özüniň “Awestada Türkmen we Azeri dili” atly
makylasyna salgylanyp bileris. Ol bu makalasynda Awesta kitabynyň “gatlar” bölüminden binäçe söz we
sözlemleri şu günki türkmen, azerbeýjan we pars dilleri bilen
garşylaşdyrmak arkaly, Awestada ulanylan iň irki diliň Indo-German dillerine degişli bolman
eýsem şu günki türkmen diline örän ýakyn bir dilde
ýazylandygyny öňe sürýär. Olardan birnäçe söz we sözlemlere
üns bereliň:
1-
Äwesta: Eýer ýema işiw(işýuw). 2-Äw. :
Uzeý ýeirin aý
türkm.: Ig är ime üýşuw(ig ärler üçin üýşmek). türkm.: ýüzi
ýaýylan(açylan) aý(yşyk).
Äwesta we tükmen dillerinde gabat
gelýän sözler:
istaw=iste-mek(islemek), eý=ig(soý), ýeim=ýygym(köplük), biýu=boýy,
uşahin=uçagan, aý=aýdyňlyk,
ýesru=esrik(mes), aiw,aiýu=öýe(sary)...
Ýokarda agzalyp geçilen hakykatlary göz öňünde tutanymyzda, ýaşy iňňän uzyn ilimiziň gözbaşy müňýyllaryň alysyndan turup gaýdan örän baý dili we egsilmez söz gorynyň barlygyna doly ynanmaga haklydyrys. Şeýle baý hem egsilmez mümkinçiliklerimiz bilen ýerini örän soý hem gözel sözler bilen dolup bolmajak keseki sözler gaty az gabat geler diýip düşünýäris.
1-Durant, Will „Kulturgeschichte der Menschheit“ B.1, Köln-1985,s.150...
3-Deimel, A. „Sumerische Grammatik mit übüngen und zwei Anhängigen“ Roma-1939
4-Vambery, A. „Geschichte Buchara‘s“
London-1873, s.11
5-Rawlinson, J. „The Sixth Monarchy“ Stuttgart-1872, s.23
6-Thomsen, Vilh. “Orhon
we Ýeniseý ýzylarynyn
çözumi…” Ankara-1993
7-Atanýazof, S. “Şejere”
Aşgabat-1994
8-Öwezof, A. “Türkmen dilinde sözüň we sözlük sostawyň
ösüşiniň ýollary” Aşgabat-1989