Ak-Muhammed Velsapar

HALKΙNG HAKΙ

Gısga hekaıalar

Stockholm 1998

MAZMUNΙ

 

Halkıñ hakı…………………………………………2

Çig süyt emen adam………………………………..5

”Yediñ biri - yeserdir!”……………………………..8

Täze ölçeg ya-da dayhan Azadıñ zähmet güni……..14

Tovşantüy…………………………………………..18

Şor iñrik……………………………………………..24

Karz alnan gün………………………………………32

Gızıl alma……………………………………………38

Süyci tüsse, acı kişmiş……………………………….43

Gorkakbatır…………………………………………..45

Erkek bolalı, Saparmırat!…………………………….49

 

HALKΙÑ HAKΙ

 

  Süyt çekyän ataraba sıgır hepekden alıp gaydan ertirki sagımını oba getirdi. Getirdi diyseñem bolcak, arabanı çekyän lagar yabı iñ soñkı yolayırtdan övrülip, oba garşı gönükdi. Günüñ gününe dañdanıñ süyci ukusından galyan arabaçı Medediñ bar aladası bu vagt irkilip, birdenkä yabınıñ uyanını elinden gaçıraymazlıkdı, yogsam, yerden süyrenip, yüp yabınıñ ayagından ilcek.

  Hovanıñ yagtılıp baryan çagında töverek-daş ovadandı, guşlar ertiriñ salkınınıñ gadırını bilip, süyci sayrayardılar, yöne bu zatlar Medediñ gövnüni götererden eciz gelyärdi, onı ukı basmarlap alıp baryardı. Yöne edil gabat garşısından ayagını süyräp ırgıldap gelyän agacetden uzınak yaşulı - obanıñ divanası Bäş aga gözi düşende, ol ukudan açılcak yalı etdi: ”Bende diysäni, ugrapdır-ov yene dañ bilen. Geziber-dä, yeri, emlänlerine kayıl bol-da, obada tapdırmadık nan saña çölde-düzde tapdırarmı diysene?! Cesedini yandak-sırkınıñ içinden gözlemeli etcek-dä bu-da bir gün. Akınıñkı yalı. Olam açlıkdan añkası aşıp, meydanda entedi yördi, tä gatap galyança. Nanıñ atlı, özüniñ pıyada galandıgını hiç kesiñ boyun alası gelenok. Galıñ bende nirededir bir yerde nan bardır, gözlese, tapdırar öydyär: kimiñ gövnüne, ol çölde-düzde, kimiñ gövnüne - başlıgıñ dulunda. Emma nan yok, onı Medet govı bilyär. Sebäbi un yok. Harpıkdan saylanan cäç yurtdan günübirin çıkarılyar. Bu tayda goyulyanı - tohumlık bugday hemem kolhozçıñ ölmez-ödüsi. Olam bulamaga yetäyse, zor boldugı. Dayhan indi bulamak tapsa-da kayıl. Ekyäni galla, yılboyam - gallaç.”

  Medet öz pikirine gümra bolyança, ataraba yolagçı bilen garşılaşdı. Horlugından yaña dulugı dulugından geçeñkirlän, yüzi inçele-inçele, halıs pıçagıñ arkasına dönüp, tövir galdırsa, yüzi ellerini dilcek bolup duran garayagız yaşulı araba bilen deñleşdi. Medet oña hoşamay habar gatdı:

  - Salavmaleykim, Bäş aga! Nan gözlemäge baryañmı? İrläpsiñ öz-ä...

  Bu yolda dañ bilen süytçi Medetden öññe adama duşmacagını bilse-de, yaşulı damarları çılgımlap çıkışıp duran çorlı elini selçeñ sakgallı yüzüne kölegeledip, arabaçını yiti-yiti sınladı.

  - Valeykim essalam, Medet! Senmisiñ-ov? Süyt getiryäñmi? Getireveri şeydip. Galıñ bendäñ gözi yoluñdadır. Süytli yarmasını bermeseñ, adamlarda ısgın-deramat galan däldir, kolhozıñ işi yatıp galar. Aşakı hatardan öten agşam iki adam ölüp çıkıpdır. Kakası bilen oglı. Tanayamıdıñ Gurban gışıgı. Bulamak emlemeseñ, olaram caylan tapılmaz. Aç garna kim gabır gazcak?

  Medet mundan habarlıdıgını bildirip, yüzüni salladı.

  - Şoñ üçin, ınha, hovlugıp baryan-da. Oları yerläp, adamlar derrev işe yetişmeli. İndi yas tutmaga-da vagt yok, ölini gömüp yetişip bilseñ, zor boldugıñ, Bäş aga.

  - Menem şonı diyyän-dä. Meñ-ä, bir gövnüm: ”Ölmänkäñ övlüyäñ bir çetcagazından özüñe caycagaz gazınıp goyayam” diyyär, nähili borka, Medet? Bu adamlara soñ kim derekli gabır gazcak, kim cınaza okacak?..

  Medet divananıñ bu gepini eşitmezlige saldı.

  - Bu gün senem obada bolaymalı ekeniñ-dä, Bäş aga. Bulamag-a paylanardı.

  Arvah-cınıñkı yalı eleşan eşigini selkidedip, yaşulı araba hasam golayladı. Onuñ sesi ısgınsızdı, tutukdı, selçeñ çöpür basan pıçagarka yüzünde diñe kiçicik gözleri yeserlik bilen yıldırayardı.

  - Äy, menem günortana deñiç gerin-le, bulamak paya yetişmesem bolmaz. O bolmanam indi meydanda ugurlı zat yok. Yöne bun ilerki noburıñ ugrunda gezcek, nesibämde bolsa bir dövüm-yarım dövüm taparın. Arada-ha tapaydım yartı kesemen nanı. Ιnha, şundan añrım yalı-ha bardı!

  Yaşulı ernini ısgınsız gışardıp, bir elini beyleki eliniñ tirsegine degrip epdi. Medet gızıklandı:

  - Bä, kim goyup gitdikä onı?

  Ayak üstünde zordan ırañ atıp duran yaşulı ecir yamanını görüp çını bilen yılgırcak boldı. Yıkılmacak bolyan yalı öz selçeñ sakgalından yapışıp onı darakladı.

  - Äy, bilmedim, gaçakçılar-enekiler goyup giden bolaymasa. İt-guşa degmändir. Onı diyseñem, bir çetinde dırnak ızınam gördüm. Elbet nä, dişi öten däldir-dä gurduñ-guşuñ. Men onı hol noburıñ gırasına baragada suva basıp iydim. Heziller edinäydim. Garnım yazılaydı.

  - Barını bir gezekde iyäydiñmi, Bäş aga?

                      Yaşulı gövnühoş yılgırdı.

  - Be, iyäymän näme, bu adamlañ işdäsi sag ahırım. Şocagazam iymäyinmi? Onıñ dagı nämecik, pront turmazından öñ dört şoñ yalınam iyyärdim. Hamırlı nandan birini, petirden iki tegelegini iyen gezegimem bar. Bu adamlar uzın gün açık hovada gezip yör, inim. İenini siñdirmek gaygısı barmı?

  Medet onuñ gepine yılgırmasını goyman, arabadan sırılıp düşdi.

  - Bäş aga - diyip, soñra ol divana yüz tutdı, - Birsellem şu yabınıñ başını tutup dursana. Oba yetmänkäm, ayagımı yazayın, halıs gabız boldum. Me, cılavı al! Arabañ arşına yaplan-da duruber, artıkmaç alada gerek däl, yanında garamça bolsa, bu garrı baytal bir ädimem ätmez.

  Yaşulı bu işe gövünceñ boldı. Soñ ol uçgurını hovlukmaç çözüp, yılgınlıga siñip baryan arabaçınıñ ızından gıgırdı.

  - Medet, ay Medet! Tüññürdäki süytden iki ovurtcık ovurtlayayın? Halıs yüregim akaydı, maña gölegçiñ yarmasındanam bir kaşıkdan kän yetmez. Nädeyin, Medet?

  - İçäyiñ bolmasa iki ovurt! - ovşanaklap yılgınlıgıñ añrısına övrülip baryan Medediñ sesi allovarradan lapıkeç ızına gaydıp, arabanıñ yanına övrülip geldi.

  İdin berlerine mähetdel, yaşulı bada-bat cılavı taşlap, süytli tüññüre yapışdı. Häliden bäri arabanıñ üstünde irbäri coñkarıp oturan tüññüriñ gelimsizce boynı bir demde divananıñ süñklek ellerine düşdi. Şondan soñ arabanıñ tövereginde yürekgısdırıcı dım-dırslık emele geldi. Yogın gulkuldı galan sesleri basdı, asıl canlı-candardan ses-üyn çıkaysa nädersiñ?! Hatda garrı baytal-da yüzüni sallap, burnunı titredip, bokurdak ovazına gulak asıp, butnaman durdı.

  Süytli tüññüriñ vagtında aşak düşmän, yokarda uzak eglenyändigini yılgınlarıñ añrısından gözüniñ gıytagı bilen gören Medet ”ähem-ühem” bilen yaşulını süytden ayırcak boldı. Emma süydüñ tagamınıñ aç divananıñ agzına diyseñ yaranlıgı bes-bellidi, aşak düşmeden geçen, tüññür gayta gitdigiçe yokarı galma bilendi. Yaşulınıñ kekirdek yumrusı bolsa, alkımı bilen emencek çukurınıñ arasında tara kimin gatnayardı. Bu yagdayı görüp, buşugıp oturan Medediñ gözi hanasından çıkara geldi. Ol hacadını dolı bercay etmekden ellibizar geçen, bir eli bilen uçgurını tutup, yılgındır-sırkınlıgıñ arasından bäriligine gözi yok yalı urdurıp gaytdı.

  - Hay, goyaveri-hov, Bäş aga, beytmäveri, halkıñ hakıdır! Bütin milletiñ günortan naharıdır, duraveri!

  Yaşulı kemteresinden diyyäñmi-de diyenokdı. Ol tä arabaçı gelip tüññürden aslışyança süytden gulkutdı durdı. Mazalı govzap, guş yalı yeñlän tüññüri elinde saldarlap görende, Medediñ bokurdagı doldı. Ol elini nädip uçgurından ayranını-da duyman galdı...

  - Bäh, süyci eken-äy, sadagası gitdigim! - diyip, arabaçınıñ halından bihabar divana gayta agzını şapbıldatdı. - Urşdan öñem-ä süyt içyädik velin, beyle süycüdir öydemzokdık. Şüy-ä edil yöne bal gatılan yalı, sadagası gitdigim! Äy, men-ä indi nan gözlemäge-de gitmesemmikäm diyyän. Şu taydancık dogrı gölegçiñ bulamagına yöräbercek. Hovañam övzayı bozuk. Yagış yagcakmı, nätcekmi, meydanda entäp yörmäyin-le...

  Añrısına ”il gonansoñ”, yüzi nurlanıp, dili açılan divana näçe diyseñ ”cürrüldeyärdi”. Onuñ selçeñ sakgalından aşaklıgına sırıgyan süyt damcaları bolsa, eli govuz tüññürli serimsal bolup duran arabaçınıñ ullakan goyun gözlerinden sırıgyan gözyaş damcaları yalı seyrek hem iri-iridi.

ÇİG SÜYT EMEN ADAM

 

  Kerpiç zavodında yükçi bolup işleyän Hamadıñ gözleri kimdir biri onı aldamakçı bolanda, geñirgenip doñup galan yalı tes-tegelekdi. Şonuñ üçinem adamlar arkasından oña ”Hamat guş” diyerdiler. Yolda-ızda duşanlarında-da, hamana öykünyän yalı, oña gözlerini tegelemän seredip bilmezdiler. Munı gören Hamat guş gözlerini öñküden-de beter tegelärdi. Gürrüñdeşi-de ondan galmasa, ol alcırap, gözlerini petredibererdi.

  Bu yagday Hamat guşuñ yüreginde hemişelik ız goydı: adamlara çuññur ınamsızlıgı. Ol ınamsızlık-da dura-bara hiç hili içki duygını añlatmayan sovuk yılgırma övrülip, onuñ yüzüne çıkdı. Obadaşları-da ondan kem galmacak bolyan yalı, onuñ yüzüne galapın yılgırıp seretmäni çıkardılar.

  İne, bu gün Hamat guş ile belli sovuk ınamsız yılgırması bilen covur ak dişlerini hebeşiniñki yalı hünni gara yüzünde akcardıp, öylänler şäherçäniñ tikin ussahanasınıñ gapısından girdi.

  - Essalavmaleykim!

  Ussahananıñ töründe ullakan stoluñ üstüne eglip, mata biçip duran cüykburun biçimçi yüzüni çalaca galdırıp:

  - Oh-o! - diyip, aşa geñirgenenini bildirdi. - Sen nire bu tayları nire-hov? Gaytam özüñe salavmaleykim! Gel bakalı, geç! Näme hızmat?

  Hamat guş biçimçiniñ özüne hormat goyuşından hoşal bolup, hemişekisinden ıssırak yılgırdı, yöne yüzünde öñden doñup galan ınamsızlık velin, yerini üytgetmedi. Ol ussanıñ edip duran işini gutarmagına may beryän äheñde salıkatlılık bilen oturgıca gondı. Yasama yılgırmasına ımıklı geçip, goltugındakı matanıñ çetinden çekeledi.

  - Balak tikdirmäge geldim. Matası özümden. Arada şähere gidemde duşaydı, amatlıca aldım. Matalıgı añrıbaş diydiler. Sap yüñ. Arzan däldigini añyansıñ.

  - Yüñ matanı añrıbaş diyip hasap etseñ, sözüm yok. Bahası başga mesele. Yöne her matañ öz yeri bar. Yüñ gışına govı, pagtadan dokalan bolsa - yılıñ galan üç paslında... Sintetiki matalañam govı yeri bar, olar ütügi govı tutyar, yıgırt atanok. Arassa yüñ bolandan, özüm-ä azak-tenek gatançlısını kem göremok - işimiz añsatlaşyar.

  Soñkı sözi eşidende, Hamat guşuñ yüregine derrev şübhe aralaşdı, ol içini gepletdi: ”Seret muña, eyyäm başladı! Gırp-çırp etmän, oñcak däl-dä!”

  Müşderiniñ goltugındakı matanıñ arzı bahasını, gözi kakalışandan, yüzüniñ ugruna kesgitlän gaşlarınıñ arası bitişik, gözleriniñ yitiligi gürrüñdeşiniñkiden görnetin ökde, yaşı kırka basalıklı, çepiksiden çalasın biçimçi, şondan soñ artıkmaç eglenip durman, hatda yüzünem galdırman, öz ussahanasına gelyänler bilen alışyan adatı sorag-cogabına geçdi.

  - Balak özüñemi?

  - Hava-la, özüme-le vah...

  - ”Vahıñ” näme?

  Biçimçi kellesini-de galdırman, öñküsi yalı öz işi bilen gümradı. Ol stoluñ üstünde yatan gat-gat matanı eylesine-beylesine övrüp, onı bölek-büçek edip gidip otırdı. Hamat guş gıykındılarıñ gayıp düşyän yerini görcek bolup, oturan yerinden boynunı süyndürip horlandı.

  - ”Vahıñ” näme diyyän, Hamat aga? Ya entek yüregiñi bire baglañokmı?

  Gayçı degcegine yüregi avap, Hamat guş goltugındakı matanı döşüne gısdı.

  - ”Vahımam”, şol özüme diydigim-dä vah...

  - Onda häzir ölçegiñi alışdırayın. Onnoñ ötägit. İndiki hepdäniñ ahırında  balagıñ tayın bor. Yöne ondan bärde gelmegin, yetişmez, iş kän.

  - Yok! - diyip Hamat guş birdenkä kesgitli seslendi. Onuñ yılgırması uçup, şübhesi edil akyagız adamlarıñkı yalı yüzünde mese-mälim bildirdi. - Men matamı goyup gidip bilcek däl!

  - O nämüçin? - diyip, işinden az vagtlık ünsüni sovan biçimçi gatı geñ galıp soradı.

  Hamat guş balaklık matasını bagrına basıp, gözlerini adatdakısından-da beter tegeledi. Onuñ soñkı gepi bolsa, biçimçini tasdan alcıradıpdı.

  - Balagı meñ gözümiñ alnında biç. Bolmasa, balaklık matanıñ ucundan sen özüñe hemişe bir papaklık alıp galyarmışıñ!

  Cüykburun biçimçi barmaklarını stoluñ gırasında oynadıp, bövrüni diñşirgendi. Yeser gülümsiredi.

  - Kim saña bey diydi, Hamat aga? Ayt, eşideli. İlçilikdir, her hili betguman adam bardır, kimiñ kimdigini bilip goyan yagşı...

  Hamat guş yaydancıradı. Yöne aytmanam goymadı:

  - Balşa.

  Biçimçi Balşanıñ içyakgıç gözlerini göz öñüne getirdi. Şonda onuñ yüzi bilniksizden çıtılıp gitdi, cüyk burnunıñ ucı has-da yiteldi.

  - Hümm... - edip, ol üytgeşik gülümsiredi. - Hanı getir matañı, señ diyeniñ bolsun. Yanıñdacık biçer beräerin...

  Onsoñ ol müşderiniñ bilini, bilinden aşaklıgına topugına deñiç boyunı ölçeşdirdi-de, onuñ matasını elinden aldı. Eline yalav yalı gayçısını alıp, biçimçi matanıñ daşına geçende, Hamat guş edil öz gulagı kesilcek yalı, gaşlarını bürceşdirip, gözlerini yumcuklatdı, eginlerini yıgrıp, pışdıla meñzäp, boynunı içine çekdi. Her gezek şarpıldap gayçınıñ sesi çıkanda, ol tisginip gidyärdi. Biçimçiniñ velin bu zatlar piñine-de däldi, ol edil gözbagçı yalı öñünde yatan matanı bir eylesine, bir-de beylesine övrüp, gırkışdırmak keypinden çıkdı. Şeylelikde ol müşderiniñ matasından bir balak, artık galanındanam satlık papak biçdi-de, oları biri biriniñ üstünde petdeläpcik goydı, onsoñ müşderiniñ yüzüne gözüni gırpman, dos-dogrı seretdi.

  - İne, Hamat aga, şuña-ha biçüv diyerler! Armanıñ galdımı?

  - Tañrı yalkasın! - diyip, biçimçiniñ gözbagçınıñkı yalı hünärini başdan-ayak sınlan Hamat guş, megerem, kän yıllardan bäri ilkinci gezek adamlardan hem özünden gövnühoş bolup tüys yürekden yılgırdı. Soñra onuñ yüzüne azacık gussa aralaşdı, müñkürlik edeninden utananını bildirip: - Adam pahır çig süyt emen-dä. Käte gitmesiz adamıñ gepine-de gidäyyär-dä - diyip, ulı gövresini kiçeldip, tegelek gözlerini günäkär gırpıldatdı. - Balşa-da... oturan-turan yerinde gaytalap yör-dä: ”Nıyaz biçimçä balak tikdirseñiz ägä boluñ, ucundan bir papaklık alıp galmasa oñmaz!” - diyip. Ayıplaşmaveri!

  - Hiç aybı bolmaz, gövnüñdäkini aydıbermelidir! - biçimçi aladasız seslendi. - Bu bir giñ dünyä: señ pikiriñe-de yer bar, meñkä-de. Ayıplaşmak, meñ-ä valla, dogrımı aytsam, yadıma-da düşenok. Adamlañ gıbatına it yalı övrenişip gidipdirin.

  Biçimçi müşderisini gapa çenli ugratdı. Edil bosagada nämedir birzat yadına düşüp, hovlukmaç ızına dolandı-da, soñ gaydıp gelip, onuñ eline iküç gat şapbat yalı gıykındık matanı tutdurdı.

  - Al, ine, matañdan artanı, tas yadımdan çıkan ekeni...

  - Buları men nämä yaradayın - Hamat guş alada galdı.

  - Bilmedim... - biçimçi-de eginlerini gısdı. - Eger valla bilmedim. Mümkin bular eyle-beyle derdiñize yarar. Meselem, kövüş süpürersiñiz. Yogsa-da... indi yadıma düşdi. Pelteli çırañız barmı? Ana, şoñ çüyşesi gurum baglasa, çöpcagazıñ ucuna şucagaz matadan orap, süpürseñiz, govı bolar. Gurum arassalamaga şundan govı zadı tapmarsıñız. Yüñ mata yagı özüne govı siñdirgiçdir.

  Biçimçiniñ eliñ ayası yalı gıykındıkları nädip derdiñe yaradıp bolcagını şeyle ak yürekden övredip durşunı görende, Hamat guş utanıp, yere girip bilmedi. Yol boyı, tä öyüne gelinçä-de özüne käyindi: ”Adam diyeniñ çig süyt emen bolya-da. Yeri, bir papaklık matañ gidende, garıp galayyamıñ diysene?! Kişiñ gepine gidip, tasdanam bir halal adamınıñ gövnüne degen ekenim. Menem indi şu ile betgüman bolup yörmämi goymalı, mundan hünär bolmaz.”

  Onsoñ ol indiki gezek balak biçdirende, bir papaklık matanı Nıyaz biçimçä yörite artıkmaç goyup gaytmagı niyet edinip, öyüniñ bosagasından ätledi: govı adamıñ gövnüne degmekden Hudayıñ özi saklasın!..
YEDİÑ BİRİ YESERDİR...

 

  Ertir guşluk çemeleri. Torgaylarıñ ovazı dik asmandan payrap, düz yere dökülyär. Olar salkın bilen sayramak keypinden çıksam diyyäne meñzäp, biri birine gezek bermän, aldıgına can edyärler. Az salımdan tüp ıssı düşcegini torgaylardan govı bilyän yok. Olar al-asmandan orak meydanını sınlap, tä yadayançalar sayrayarlar-da, soñam petekelerini doldurara yer peyläp ugrayarlar.

  Takır yoldan mıtdıldap baryan at-arabanıñ üstünde gışarışıp yatan adamlaram mundan habarlı. Şol sebäplem orakçılarıñ ulusı Cümmi irkilip oturan arabaça:

  - Sür-hov, Täşli, uklap oturma, adamları govrup ertmecek bolsañ! - diyip iñirdeyär. - ”Hä” diymän, Gün süyr depämizi cızırdadar. Señ-ay, valla, bu zatlar piñiñe-de däl!

  Arabaçı gamçısına yapışyar.

  - Çüv, cüre getirmiş! Çüv! Lagar düşen sen, iñirdi iyyänem - men!

  - Täşli, diyyän-ä... - diyip, orakçılarıñ brigadiri keltecik gövresini arabanıñ üstünde has caylaşıklı ornaşdırmak üçin yeke dızınına galıp, aşagına yazılan donunı düzedişdiryär. - gep iñirdide däl, gep tizräk oba aşmakda. Haçankı çıkılıp gaydılışı, çagalañ gözi yoldadır.

  - Çagalañ eceleriniñem! - diyip, Ocar gışarıp yatan yerinden ”at goşyar”.

  Orakçılarıñ gözleri açılışıp, arabanıñ üstünde canlanma başlanyar.

  - Uzaga gitse, ”oragam gursun, hoşasam!” diydircek bu... - Annageldi nägile äheñde hüñürdeyär. Yarım aydan artık öyden elkin yatmak kın bu adamlara. Bir hepdeden çalşar yalı edip bolmazmıka bu içigara galmışı? Nä görgimiz beydip, bitimizi şänik yalı edişip, meydanda enteşip yörüp? Barıbir bu hökümetden biziñ görümize gümmez galdıran yokdur.

  - Gaytam öñki gümmezlerem yıkıp gutarıp baryar... - diyip, Ocar yene yarım degişmä saldı.

  - Häyt! - diyip, brigadir oñ sesini kesdi. - Diliñe eyelik et, ”Tamda gulak bar, tañka-da göz!” diylipdir, özüñizem çül çaga. Töveregiñizde bolyan zatları görüp yörsüñiz... Yerini bilip gepleseñ, dildir başıñ galası, yerini bilmän gepleseñ, dildir başıñ belası!

  - Anha yıkılan gala, anha-da gara tañka... - diyip, Ocar Cümmüniñ gepine ähmiyet bermän sarnadı.

  Yöne Annageldi öz içinden: ”Ediñ biri yeserdir” diyen pähimi yatlap, töveregine gözüniñ gıytagını ayladı-da, öz aydanını yuvmarlamak bilen boldı.

  - Diymedigimiz-hov, bu zamanda iki gözüñ biri yagı bolupdır: hulp atandan govusı yok. Yañkını men-ä diymändirin, sizem eşitmänsiñiz. Gaytmışım, gara guşum! Gaytmışım gara...

  - Ana, gara-da göründi! - diyip, Ocar onuñ sanavacını şarpa yoldı.

  Adamlar ilki munı Ocar bälçireyändir diyip düşündiler ve onuñ yüzüne tiñkelerini dikdiler.

  - Yok - diyip, ol elini uzatdı, - maña däl, beyläk serediñ! Gündogarık! Arabanı göryäñizmi? Tecen gapdaldan gelyäne meñzeş...

  - Käşgi bu yol bilen Tecenden öññe yerden gelip bolyan bolsa... - Cümmi yat arabanıñ garasını görenden yüregine kürsäp uran hovsalanı bascak bolup, nägile hüñürdedi. - Hanı gelsin bakalı...

  Annageldi öz gözlerine ınam etmeyän yalı arabanıñ üstündäkileri yene bir gazek sanap çıkdı. Olar ne eyläk, ne beyläk dos-dogrı yedi adamdı. Bu onı hovpurgatdı. Onsoñ ol, hamana, oları öñ az gören yalı, yüzlerine yeke-yeke çiñerildi: ”Ediñ biri yeserdir...”

  Gözi cövherli yalı Ocar yol kessir yetip gelyän yat arabanıñ üstündäkileri garagörnümden ilki bolup saygardı.

  - Araba däl, purgın... Üstünde-de sallat görünyär. Yalpıldayan zadam bäşatarıñ nili öydyän...

  - NKVD-äñ purgınıdır.ov... Häy, Täşli, ”sür!” diylende, süräymediñ-dä adam şekilli, kän aytdım men saña häliden velin... Hanı, indi bir çal bekräk yabıña! Yetişdirmezmik-ä öñräcik geçmek çatrıkdan? Çal gatırak!

  - Çüv, çüv! İyeni haram bolmuş!

  - Kime diymelidigi belli-le velin onı, arman vagtı däl-dä. Sür, añalma indi bir!

  Gamçınıñ şarpıldısı batlı-batlı çıkdı. Lagar yabı onuñ üçin öñürdige yazaymadı-da, hälki bir mıtdıldıñ tizligini artdıran yalı etdi. Yöne onuñ üçin artık yol önmedi. Arabalar edil çatrıkda gabatlaşdılar. Üsti brezent örtgüli yapık atarabanı hem onuñ arka yüzünde ayaklarını sallaşıp oturan yüzi solgun adamları hovsala bilen sınlap gelyän orakçılar ara golaylaşdıgıça galpılda çümdüler. Çünki indi olarıñ hiç birinde-de bu çola yerde duşanıñ NKVD-niñ ”halk duşmanlarını” çekyän arabasıdıgına şübhe galmadı. Adamlarıñ süññi govşadı, Täşliniñ elindäki gamçınıñ yañadandan badı gaçdı. Yöne näme-de bolsa, orakçılar NKVD-niñ arabasından öñürdip çatrıkdan geçip yetişdiler. Adamlar edil dilleşen yalı uludan bir demlerini aldılar. Täşliniñ eline yañdandan ısgın geldi, ol çatrıkdan tizräk aranı açcak bolup, yabısına goşa gamçı çaldı. Yabı gıssancına büdräp, brezent örtgüli arabadakılarıñ yadav ünsüni özüne çekdi.

  Her kimiñ hovsalasınıñ özüne yetikligi üçinmi ya-da arabaçınıñ soñkı canıkmasını oñlamadımı, garaz, Cümmi brigadir oña yene-de gözüni alardıp seredenini duyman galdı. Orakçılarıñ bar aladası bu vagt yat arabanı görmezlikdi. Çünki uzak serediberseñ gorkulıdı, iñ bärkisi - gözüñ tanış yüze düşmegi ahmaldı. Çigidiñ çeti yalı-da yardamıñ degmecek yerinde töverek-daşından haray hantama bolup baryan bir betbagtıñ gözleri bilen gözleriñ çaknışması nä yeñil cezamı? Şonuñ üçinem olarıñ bar umıdı häzir lagar yabıdadı. Edil yagıdan ätiyacı bar dek garaşılmadık yerden çuslanan yabı-da, ot-hovur gızan Günüñ aşagında gara der bolup, öñe dızayardı.

  Bu vagt harbı geyimlileriñ ofiseri daşlaşıp baryan orakçılarıñ ızından nämüçindir yiti-yiti seredyärdi. Soñra ol goşa atı sürüp oturan esgere garşı kellesini egip, bir zatlar diydi. Esger başını atdı-da, arabadan böküp düşdi, atınıñ cılavunı arabañ arşına taşlap, orakçılara allovarrdan ”duruñ!” diyen ışarat etdi-de, ädigini gorsuldadıp, bäriligine gaytdı. Orakçılarıñ yanına gelip, egnindäki tüpeñini gobsundırıp ıkcamladı.

  - Nyame gatı surya? Nyame gaçyamı? Kim gaçyar arabada?

  Täşli esgeriñ özüni dikanlayandıgını görende alcıradı, näme diycegini bilmän, dilden-agızdan galıp yuvudındı. Esger bolsa, öñünde serim-sal bolşup oturan, yüzleri güne yanıp çoyna dönen orakçıları hovlukman, yeke-yekeden sınlap çıkdı. Onuñ bolşı bazardan iş yabısını almaga geleniñkiden enayı däldi, orakçılarıñ has-da hovı basıldı, olarıñ hiç birinden ses çıkanokdı. Bu oturanlarıñ garamatkeşidigi yadına düşen Cümmi brigadir ahır soñı hovsalasına basıp, dil yardı.

  - Gaçyan yerimiz yok, kemendir, orakdan gelyäs. Rabotay kän. Obada-da çagacıklar yolumıza gözlerini dikip oturandırlar, çörek kuşay gerek. Begencimize gatırak süräendiris. İndi stoyat edäeris, kemendir.

  Harbı geyimli yaş yigit mavı gözlerini güldürdi.

  - Men kemendir dyal. Kemendir siz bilen gürleşyar edyar. Duryar şu tayda, garaşyar!

  Onyança añırdan epey basıp, ofiser yetip geldi. Ol entek arabanıñ yanına yetmänkä Cümmi brigadir:

  - İdrasti! - diyip, oña yayaplap salam berdi.

  NKVD-niñ asman yalı durı gözli ofiseri gülüp, başını atdı:

  - Zdrasti!

  Şol iki aralıkda Cümmi brigadiriñ:

  - Täşli, uklama diydim men saña, gurbanıñ gideyin, etmediñ! - diyip, dişinden sızdırmagı orakçılarıñ arabasınıñ garaşılman durka yerinden siltenip gozganmagına sebäp boldı. Orakçılar edil ukudan oyanan yalı bolşup, biri biriniñ yüzüne seredişdiler. Bu ahvalat ofisere yakmadı. Esger yigit bolsa, yabınıñ cılavından çalıp tutdı.

  - Gitmek yok! Nira gidya?

  - Hiç yere-de gitmeris, tä ”git” diyyänçäñiz, yabı ürkendir - diyip, Cümmi brigadir derrev yuvmarladı.

  - Hanı suv içyar hoçu, suv beryar!

  - İçcegiñiz suv bolsun, vah! - diyşip, yükleri yeñläne dönen orakçılar yerli-erden cürdeklerine yapışdılar. Ofiser bilen esger biri biriniñ yüzüne köpmanılı seredişip, orakçılarıñ cürdeginden suv gulkutdılar. Soñra ofiser oturanlara yüzlendi:

  - Kim naçalnik?

  - Men bulañ ulusı! - diyip, Cümmi brigadir yerinden gobsundı. - Näme hızmat, kemendir?

  Ofiser oña ”ızıma düş!” diyen ışaradı etdi-de, arabadakılara garşı papagınıñ yeñsesini övürdi. Cümmi brigadir boyunegicilik bilen onuñ ızına düşdi, olar arabadan aranı ep-esli açıp, garşıma-garşı durdular. Ofiser derrev öz talabını bildirdi.

  - Bir halk duşmanı biziñ arabadan gaçdı bar. Seniñki arabadan bir duşman tapya sen! - ol gürrüñdeşiniñ egninde bilgeşlin elini goydı. Şonda orakçınıñ boyı öñküden-de beter kelte göründi. - Şeyle... biz Aşgabada 30 sanı ”halk duşmanını” äkidyak. Ana, ol tayda, yolda olar siyyas etdi gerek. Birisi gaçdı gerek. Tapyan yok. Men 29 äkidya bilmeya. Getir birini sen, 30 duşman bolya! İne, dokument bar, telegramma, 30 duşman gorkezilyar, ertya men Aşgabada!

  Cümmi brigadir ör-gökden geldi.

  - Bolmaz, kemendir! Hey, orakçılañ içinde-de bir halk duşmanı bormı? Bular bir garamayak, duşmançılıgıñ nädip edilyäninem bilmez bular. Hemmesi halal adamlar, özlerem çül çaga.

  Ofiser araba garşı seretdi-de, Täşlä barmagını çommaltdı.

  - Onı beryar!

  - Yo-ok, bolmaz! Ol bir betbagt adam! Sekiz çagası bar biri birinden manenkiy. Ayal bolnoy! - diyip, Cümmi brigadir, batdık-sutduk orsçaladı.

  - Onda onı berya! - diyip, ofiserem ercellik görkezdi. Bu gezek onuñ barmagı Durdı pereñe garşı uzadı.

  - Yok, kemendir, bolmaz, nädip onı öyünden ayırcak? Uluca oglunı yañı öyerdi, özem inçekeselli, tüberkülöz, ”kühhe-kühhe” etdi bar! Oñ halk duşmanı bolmaga hiç yagdayı yok, çül çaga!

  Ofiser gaharlı hem çalt-çalt gürledi:

  - Nämüçin sizde halk duşmanı yok? Hemme obada bar, sizde yok? Eto podozritelno! Men barcak başlık yanına, soracak, seniñ özde çaga yok, ha?! Men akidyär seni! Yetti adam içide bir halk duşmanı yok bolsa, sen halk duşmanı bolya!

  Gayış ädikli nas reñk geyimli ofiseriñ güne yanan sarıyagız yüzünde mähreviñ öñküden-de beter azalandıgını gören Cümmi brigadiriñ keltecik ayakları, çepiksice gövresini götermecek boldı, dili basıldı. Ofiseriñ mavı gözleri asman yalı durudı, düypsüzdi, ovadandı, yöne häzir olarda rehim yokdı. Cümmi brigadir öz orakçılarına garşı nayıncar göz aylap, başlarından duydansız inen bu gorkudan gutulmak üçin yene-de delil agtardı. Arabanıñ üstündäkileriñ-de bu vagt salı suv üstündedi. Her gezek ofiser bäriligine barmagını çommaldanda, orakçılar galpıldap ugrayardılar, çünki barmak kime garşı uzasa, yanlarındakı esgeriñ şoña yakınlayandıgını olar görüp otırdılar.

  Bu yagday uzaga çekdigiçe aralarında kimdir biriniñ depesinden gumansız inäymeli bolup görünyän betbagtlıga garaşmakdan yaña adamlarıñ sabrı azalıp baryardı. Her kes öz öyüni, hocalıgını yatlayardı, çagalarınıñ arasına aman dolanıp barmak isleyärdi. Yöne orakçılardan kimdir birine bu bagtıñ miyesser etmecegine-de olar düşünmezçe bolmadılar. Şonuñ üçinem Durdı pereñ birdenkä arabadan sırılıp düşende, oturanlar oña yerli-erden geñirgenip seredişdiler. Ol bolsa, işdeşlerine hiç zat diymän, özlerini garavullap duran esgeriñ yanına bardı.

  - Ya pomogay!

  Esger onuñ yüzüne ilki ınamsızlık bilen seretdi-de, ızına düşürip, ofiseriñ yanına äkitdi. Şondan soñ orakçılar Cümmi brigadiri taşlap, Durdı pereñ bilen NKVD-niñ ofiseriniñ añrılıgına yörändiklerini gördüler. Adamlarıñ galpıldısı has-da artdı. Olar hiç zada düşünmeyän şekilde, eginlerini gısışıp, biri biriniñ yüzüne seredişdiler. Arabanıñ üstüne öñküden-de beter ayılganç ümsümlik aralaşdı. Onyança-da ofiser orakçılara garşı elini uzatdı. Soldat arabanıñ yanına gelip, Annageldä barmagını dürtdi. Ofiser baş atan dessine soldat onı tüpeñiñ nilini bövrüne diräp, arabadan düşürdi.

  - Sen gidya!

  Bu sözi eşidende, Annageldi allaniçiksi boldı. Onuñ yüzüniñ derrev reñkiniñ solandıgını orakçılar gördüler. Ol dalda isläp, alcıraññı halda töveregine göz ayladı, emma adamlar onuñ başından inen betbagtçılıga hamana düşünmeyän şekilde, aşak bakıp, yer dırmadılar. Onuñ yüzüne seretmekden gaça durdular. Onsoñ Annageldi esgeriñ öñüne düşüp, ızına gañrıla-gañrıla bu yerden daşlaşıp gitdi. Onı eltip, üsti yapık ataraba dıkdılar.

  Ofiser Durdı pereñi-de şol yere eltdi. Az salımdan onuñ bir tagta kagıza barmak basışını gördüler. Yöne nämüçindir şondan soñam onı ol yerden añsat goyberesleri gelmedi. Orakçılarıñ gövnüne bolmasa, tussaglarıñ arasından oña yer arçadılar. Adamlarıñ tolgunması artdı. Daşını gögeyin alan lagar yaba haypıgelicik bilen seredişip, bu vakanıñ soñuna garaşdılar. Ahırsoñı Durdı pereñ ızına gaydıp geldi. Oña gabak astından seredişip, orakçılar señriklerini yıgırdılar. Ol araba münende, üyşenmekden yaña adamlarıñ endamı yene-de yakımsız galpıldadı. Durdı pereñiñ yüzi betnışan acıdı, dirilikden nışan galmandı.

  Hayal etmän, arabalarıñ ikisi-de yola düşdi. Yap-yañıca öz aralarında oturan Annageldini gitse-gelmeze alıp baryan atarabanıñ ızından gorkulı seredişyän orakçılar belanıñ öz üstlerinden sovulandıgına yüzde-müñ şükür etdiler. Durdı pereñ-de olarıñ arasında Allanı çagırıp otırdı. Bir tegelek çöregi olam il deñinde öz başınıñ aman galmagını diläp, ”Hudayyolı” aydıpdı. Yöne bu vagt garası yitip baryan eymenç arabanıñ ızından tiñkesini dikip oturışına, ol ilden artıkmaç yene-de bir tegelek çöregi Huday yoluna nämüçin bagş edenini yadına düşürcek bolup kösenyärdi.

TÄZE ÖLÇEG YA-DA DAYHAN AZADΙÑ ZÄHMET GÜNİ

 

  Azat Gün dogcak-dogcakda oyandı. Obanıñ çetinden torgayguşlarıñ övrenişikli ovazı eşidilyärdi. Basım olarıñ sesini mallarıñ sesi basar. İr däl, yöne bu gün aga-yana ertirlik edinmäge vagt bar. Bu gün dayhanlar meydana çıkmazlar. Ol yuvunıp-ardınıp, eline müçenegi bilen yüz görülyän aynasını aldı-da, öyüniñ kıblasına geçdi, ilerik bakıp oturdı. Onsoñ ayalı Ogulsoltan gelip, adını tutyança, ünsüni başga zada sovman, ürç edip, sakgalını ütdi.

  - Tüñçe gaynadı. Gicä galmasañam yagşıdır, git indi. Goñşıñ gidenine bir çäynek çay içim salım boldı. Sakgalıñı düybüne deñiç ütmek hökmanmı?

  - Hökman. Täze höküvmet yılmanak bolsañ, govı göryär. Yılmanıp barsam, zähmet hakımızı artdırsalar näbilyäñ?

  Giñlige salsa-da, Azadıñ şondan soñ çay bilen hezili bolmadı, gıssandı.

  - Äber halta bilen tüññüri, heley! Dogrudanam, birden iliñ soñuna galıp oturıbermäyin.

  Ol üç obanı birleşdirip, ”Güyçbirleşik” adı dakılan kolhozıñ ortakı obasına garşı pıyadalap ugradı. Yol çoladı. Gitcek giden bolmaga çemeli. Ol ädimini çaltlandırdı. Yöne obadan ep-esli ara açansoñ, egnindäki haltasına täzeden göz aylap, gövnüne güman gitdi. ”Ekece halta bilen çıkdım gaydıberdim velin, yalñışdım öydyän, 200 gram atımçay diymek - dilde añsat. O giden harıt meniñ çuvalıma sıgarmıka? Yeri, ulurak tüññürem tapılaymadı. Yogsam, iñ bärkisi, berilcek yagımdan-a arkayın bordum: ”Garıp galla tapsa, gap tapmaz!” diyleni-dä. Hanı, göreyin, bolmasa, şol yerde goñşulañ birinden gap aların-da...”

  Şeyle pikirlere gümra bolup, Azat gün guşluk yerine baranda, Gurtlı obasınıñ köneki dükanına yetdi. Bu gün kolhoza girenleriñ zähmet gününe hak berilcekdi. Şonuñ üçinem bu yeri gaz-ganatdı. Entek hak paylanışık başlanmandı, şol sebäplem kimsi aybogdaşını gurap, kimsi-de haltasını düşenip, telpegini tirsekläp, töverekde mesayı gürrüñe güymenyärdiler. İne-de, uzak eglenmän, pagsa tamıñ gapısı açıldı. Adamlar şol bada onuñ içine doldular.

  Elbetde, dükan-da, dükançı-da täze däldi. Hudayyara il belet, ol öñler Eyrandan şaha-şaha nabat, Hıvadan künci yagını, Osmanlı yurdundan küncüli halva, beyleki yakımlı ıslı ir-iymişleri, yüpek parçaları getirip satardı. Ol bir yılıñ, iki yılıñ sövdagäri däl, yüñüni yetiren. Kolhoz gurlanda, bay-gulak diyip, tasdanam onuñ işini gaytarıpdılar, yöne ol ökde çıkdı, dükanını hökümediñ hayrına geçirip, özi şonda satıcı boldı galıberdi. Dayhanlar sın etseler, dükanıñ içinde üytgeşiklik kän, ozalkı övrenişikli harıtlar gürüm-cürüm bolupdır, yerine geleni - entek düşnüksiz. Hudayyarıñ geynüvi-de üytgäpdir, gırmız donuñ deregine onuñ egninde ak halat bar. Adamlar ulı tolgunma bilen biri biriniñ ızından nobata durdular. Azat-da ilden kem galmadı, ”guyruktutdı” oynacak yalı, hatarıñ ızına daklışdı. Hudayyar kolhoz agzalarına gezegine harıt goybermäge girişdi. Gözleri oynaklap duran köne sövdagäriñ özünden gırp-çırp etmecegine Azadıñ ınamı yokdı, şonuñ üçinem nobatı golayladıgıça, ıncalıgı gaçıp, ol haltasıdır tüññürini elinde has berk gısyardı. Nämälimlikden alcıranı üçin ol töveregine gözlerini aylap, goñşusı Cumagulını agtardı, gövnüne bolmasa, ol yañca-da märekäniñ içinde görnen yalıdı. Ahırı ”yitigine” gözi ilip, ondan aslışdı.

  - Goñşı, artık gabıñ-a yokdur? Birce halta bilen gaydıberipdirin...

  Cumagulı güldi.

  - Menem şeyle. Nätcegimi bilmän durandırın. Bu taydan bazara yetip gaytmak işim-de bar. Yogsam bolmanda, bir alacı bolardı velin... İñ bärkisi, yabılı giderdik.

  Azada diñe sıpayıçılık edäymesi galdı:

  - Bähbit bola, ”Gerekli daşıñ - agramı yok” diylipdir, bir zat eçilseler, öye aşırmak - biz bilen.

  Onyança-da onuñ nobatı gelip yetdi. Dükançı depderçesine siñe-siñe seredip, sesine bat berdi.

  - Azat Bekmırat oglı! Senmi? 200 gram çay, 2 kilo çigit yagı, yarım kilo köke-süyci, bir kişilik darayı.

  Soñra dükançı agaç susagı aldı-da çaylı halta sokup çıkardı.

  - Hanı gabıñ? - dükançı dayhanıñ getiren çuvalını görüp, kinaya etdi: - Entegem uluragını getirmeli ekeniñ-dä, ganarıñız yokmudı?

  Emma Azat gara çını bilen:

  - Vah gaydıberipdirin-dä şucagaz halta bilen. Sıganını bir guy, bolmasa soñ yene geläerin! - diyip, alcıraññı seslendi.

  Dükançınıñ çuvalıñ agzından kakan iki susak gök çayı düybüne-de yetmän, haltanıñ epinlerinde yitip gitdi. Näçe garaşsa-da, şondan soñ dükançı onuñ haltasına artık zat atmadı.

  - Hanı tüññüriñi tut!

  - Galan çayı nätcek? - diyip, dayhan gözlerini tegeledi.

  - Çaylı gürrüñ gutardı. Tüññüriñ hanı, yagıñı al!

  - Yok! - diyip, dayhan keceleşdi. - Meñ hakım iki yüz gram çay bolmalı! Sen bolsa, haltamıñ düybüne barı-yogı iki kaşık çay kakdıñ, hanı galanı? ”Sen kolhoz!” diyleli bäri bir gün galman, işe gatnadım, mundan yagday bolmaz!

  Hudayyar dükançı giñden yılgırdı.

  - Oñarıpsıñ, yöne seniñ zähmet günüñe düşyäni şol. Ιnanmasañ, ınha, başlık agadan sorap göräy!

  - Azat Bekmırat, dükançı dogrı aydyar, señ hakıñ şoldur! - diyip, dükanıñ töründe derçigip çay içip oturan Tuşı başlık onuñkını tassıkladı.

  - Eysem näme, täze höküvmet sizi sähelçe vagtda bay edäer öytdüñizmi? Bay bolcak bolsañız, entecik der dökmeli bolarsıñız! - diyip, dükançı gatırganıp gürledi. - Aslında indi bay bolmak gadagan, hemme kişi garıp bolmalı. Düzgün şeyle. Bu düzgünden çıkanıñ - başı ölümli, malı - talañlı! Tut tüññüriñi!

  Azat hasırra tüññüriniñ agzını açdı.

  - Yagıñdan bir susak artdı, onı nädeyin? - diyip, soñra dükançı Azatdan soradı. - Tüññüriñi düñdererseñ-ä, düybüne guyardım?..

  - Yok! - diyip, Azat onuñ goşarından yapışdı. - Men oña yer taparın. Al, bärik!

  Onsoñ dayhan bir susak çigit yagını alagedin dükançınıñ hem duran dayhanlarıñ gözüniñ alnında yogın-yogın ovurtlap, başına çekdi goyberiberdi. Duranlar muña añk boldular, kimsi güldi, kimsi yılgırdı. Soñra dükança onuñ zähmet hakına düşyän yarım kilo süyci-kökesini cübüsine guyup, matasını-da dolap, goltugına gısdıraymak galdı.

  - Bar, ana, nesip etsin, gaydıber!

  İçen yagı bada yüregini bulacak yalı etse-de, daşarık, açık hova çıkan dessine dayhanıñ yene-de şähdi açıldı. Ol düybi iki yüz gram gök çaylı haltasını egnine atıp, obasına ugradı. Kolhozıñ merkezinden aranı açansoñ, ol öz yanından şeyle neticä geldi: ”Çayıñ ölçegi guşuñ agzına beräymeli, yöne tüññüri velin, yagdan doldı, cübüsinde çagalarını aldara köke-süyci bar, goltugında-da - ayalına köyneklik mata. Dayhana başga näme gerek? Elbetde, zähmet hakı diyip paylanan bugday unı añrı gitse iki-üç gezek tamdır gızdırmaga yetcek, yöne esası zat, ol diri. Galanınıñ bir zadı bolar. ”Kolhoz bolcak däl” diyenleriñ indi dereginem tapcak gümanıñ yok, kimsi dagdan aşdı, kimsi gırdan, kimsiniñem gözüni Sibirden açdılar. Yene bolsa, onuñkı ganımat: bokurdagı deşik - aç ölmez!

  Şondan soñ onuñ keypi göterilip, aydıma hiñlenesi geldi. ”Yarovcandan” bärdäki aydımlar pes bolup göründi, çigit yagı sesini mazalı durlan ekeni, aytdıgıça aydası, gıgırdıgıça gıgırası geldi. Asıl sesini goyası gelmedi. Emma şol gidip barşına obadan aranı açayan uçurında, birdenkä onuñ içinden bir zat şatırdadıp tovlap başladı. Aydım tapba kesildi. Dayhan gözlerini elek-çelek edip, yoldan sovuldı-da, çöplüge urdı. Onsoñ yöne zordan uçgurını çözüp yetişäendir, şol bada-da ves-veyran içi gitdi. Ol birneme ıncalansoñ, näderini bilmän, gözlerini töveregine elek-çelek edip eglendi: ”Maña näme bolyar?” diyip, başga birinden öz halını sorayası geldi. Emma töverek çola, ıns-cıns görnenok. Onsoñ ol uçgurını ätiyaçlıragada dañıp, yañadandan yola çıkdı. Yöne eline tüññüridir haltasını alıp, yañı bir bäş-üç ädim ädip-ätmänkä içi gaytadan öñküsinden-de beter tovladı. Onsoñ ol alaçsız yene-de çöplüge urayandır. Bu gezek işini bitirensoñ-da, uzak oturdı, çermegini çekmäge yaydandı, bövrüni diñledi. Ahırı ”boldum” edip, abşanaklap yola çıkdı, çañap yatan giñişlige yeñiciniñ gözleri bilen hökümli garap, öñe ädim urarman boldı. Emma yene bolmadı, asıl yol öndüräyseñ nädersiñ, bäş ädim geçmänkä - yene öñküce hekayat - düvdenekläp çöplüge urmazmıñ?!

  Şondan soñ dayhanıñ ulı yola çıkmaga bognı ısmadı. Çünki indi onuñ içi şeyle bir yıgı tovlayardı velin, asıl uçgurını dañıp-çözmäge-de yetişmänsoñ, bir elinde çermegi, beyleki elinde-de yaglı tüññüridir haltası - çöpden-çöpe urdurıp yöräbermese, onuñ dagı alacı galmadı. Onsoñ ol bir aylavda töveregine garasa, ne ızda, ne-de öñde obalık görünyär, töverek-daşı ok ursañ geçmecek ceññel. Dayhan Azat şeydip, gündiziñ güni ulı yoldan daşlaşmak bilen boldı ve hayvan yodacıgına düşüp, soña-baka büs-bütin gözden yitdi gitdi...

TOVŞANTÜY

 

  Gökleñ bu edara işe gelende, bu yerde köneden işläp yörenler onuñ daşını aldılar.

  - Señ adıñ üytgeşik ekeni. Bu tiräñ adımı ya öz adıñ?

  Yaş yigit gögümtik gözlerini yeser güldürip, goyun itiñki yalı gazan kellesini çalaca silkeledi.

  - Adam adı, öz adım.

  - Onda-da öz-ä birhiliräk - diyşip, has köne işgärleriñ birki sanısı iñkise gitdi. - Taypañ adı bolsa - başga gep. Gelişmänem durcak däl ekeni, gözleriñem gök.

  - Gözüm ilkibaşdan gök, onuñ taypa-tire bilen işi yok. Ol vagt meñ tirämem belli dälmidikä diyyän.

  Täze işgär buyra saçlarını seçelendirip, kellesini silkeläp gülende, bu gılıgıñ onuñ endigidigini añdılar. Köne işgärleriñ biri Söyün aga: ”Bu gılık edenli adamlarda bolguçdır” diyip, öz içini gepletdi.

  Adı, sıpatı birki gün bütin edara iş bolan täze işgäri ahırsoñunda Söyün aganıñ kabinetinde oturmalı etdiler. Baş redaktor:

  - Tüys señ yalı yaş yigidiñ oturmalı yeri. Bu bölümde ”Atalar sözi - pähimiñ gözi!” diyen sahıpamız tayınlanyar! - diyip, ayratın dabara etdi. - Diymek, durmuşı övren, akıl, parasat topla, yaşulularıñ tecribesi - yaşlara yörelge!

  Bu vagt Gün öyläne sanıpdı. Yeke galanlarından soñ kabinetiñ hak eyesi Söyün aga oña birküç yola gabak astından seretdi, yöne näbelet adam bilen ur-tut ümmüldeşibermek isleginiñ yokdugını bildirip, öz işine dümtündi. Soñra her gezek habar gatcak bolanda, diycegini ölçerip-dökdi. Gökleñiñ gövnüne bolmasa, Söyün aganıñ onuñ bilen içginräk tanşası gelmän duranokdı, yöne nämedir bir zat oña päsgel beryäne meñzeyärdi.

  Uzaga çekdirmän, täze işgäriñ elini barlap gördüler - hiç neneñ däl: galamı yiti, dili şerebeli, özüne gövni yetyär. ”Biziñ aramıza azaşıp düşmändigi belli boldı” diyişdiler. Başlıgıñ oña az-ovlak mähir görkezyändigini bilensoñlara-ha - bar onsoñ! Çagırıp, çay hödür edenem tapıldı! Yöne Söyün aga bu zatlardan çetde durdı.

  ”Gılavlıca görünyär... - diyip, gayta ol yene-de içini gepletdi. - Yokarda bir yerde tanşı bardır, yogsam beyle bolmazdı. Hanı, göreli-bakalı, basım bellisi bolar...”

  Gökleñiñ birinci iş hepdesi geçip, ikincisi başlandı. Bu günem ol hemişekisi yalı irden işe geldi-de, öten agşam öyde yazan sahıpalarını stoluñ üstünde yayradıp, dümtünip ugradı. Şol vagtam kabinetiñ gapısı batlı açılıp, sekretar gız dirkildäp, içerik girdi.

  - Täze işgär, sizi başlık öz yanına çagıryar!

  Gökleñ yerinden turup, sekretar gızıñ ızına kypihon düşüp gitdi. Eglendi. Söyün aga yüregi bir zat sızan dek zol gapa seretdi oturdı. Ahırı gapı açılıp, täze işgär keypsiz gaydıp geldi.

  - Näme yüzüñ salık görünyä-le? - diyip, onsoñ ol onuñ öñünde bir käse gök çay goydı.- Daş yere komandirovka dagı gitmeli diydilermi?

  Täze işgär ikigövünli seslendi:

  - Ay, yok-la, komandirovka bolsa, oñuşcak-la, yöne çökderräk diyeyin-le. Ugursız diyseñem bolcak.

  Söyün aga şondan soñ öz işi bilen boldı, emma yaş yigidiñ yüzüne gabak astından seretmesini velin kesmedi, hamana, onuñ keypini bozan zadıñ nämedigini añyan yalı...

  - Çilim barmıdır, yaşulı? - diyip, Gökleñiñ özi biraz soñra dil yardı.

  - Çilim çekmeyän yalıdıñ-la?..

  - Taşlapdım. Yañadandan başlamalı bolcak öydyän.

  Olar çilim otlandılar.

  - Maña yöne ”Söyün aga” diyseñem bor, ”yaşulı” diyip, başlıga diyilyändir. Ol bizden yaşkiçi, yöne düzgün şeyle-dä...

  Gökleñ ayna seredip, gözlerini süzdi.

  - Söyün aga, siziñ bu başlıgıñız nähili adam-ay? Akılı bir yerindemi?

  Yaşulı gapa gözüni aylaberdi.

  - Yuvaşrak bolaveri, inim. ”Tamda gulak bar, tañkada - göz!” diylendir. Birdenkä yoknasızıñ biri başlıga yetiräyse, ikimiziñem dat günümize! Hava, näme gep?

  - Ol öyünden bir dañı kir getiripdir. Şonı: ”Kir yuvulyan yerde yuvdurıp gel” diyyär. Menem ilkä düşünmedim, soñam gaharım geldi: ”Men bu tayık siziñ hocalıgıñızıñ işini etmäge gelemok. Maña edarañ işini buyruñ” diydim. Dogrı-da valla!

  Gökleñ gepine dıngı berip, gürrüñdeşiniñ näme diycegine garaşdı. Söyün aga hovlukmadı, çilimiñ düybüniñ acı tüssesini işdäli sorup, gözlerini süzüp, galındısını küldana basdı-da, bir agız:

  - Oñarmansıñ, inim - diydi.

  Gökleñ hayran galdı.

  - Nämüçin?

  - ”Üçini” öñdedir, görersiñ. ”Tovşantüyräk” bolmasañ, kın düşer. Bu bir şeyleräk edaradır.

  - Curnalıñ iliñ yetmezini tokmaklaması nire, işgärleriniñ ”tovşantüyligi” nire?..

  - ”Ayalıña el uran kazı bolsa, dadıñı kime yetircek?” diylen gepi eşidipmidiñ? Yokmı? Onda meni gepletme, inim...

  Agşamlık işden çıkanlarında, Söyün aga Gökleñ bilen deñ yöräp bilmedi, bir zadı bahana edindi-de, ıza galdı. Yöne edaradan aranı açansoñ, onuñ ızından yetdi, garagörnümde tanış-biliş yokdugına ıkcam göz yetirensoñ, ogrulık edyän yalı, töveregine yaltaklap, zeyrenmäge başladı.

  - Häzirkimiz yalı başlıgı, inim, men entek şu ömrüme gören däldirin. Gañrışına gaytdıgıñ, işiñi göryär. İşe yañı geläen uçurlarında, bir gezek ol, seni edişi yalı, menem yanına çagırıp, elime kagıza dolangı bir zadı tutdurdı-da: ”Bar şunı yamadıp gel. Yöne şu gün işiñ ahırına deñiç yetişdir, sebäbi çagalañ ecesi bu kövşi ertir toya geyip gitmeli” diydi. Yokuş görsemem, nädeyin, ”bolya” diymeli boldum. Gitdim. Yöne has yakımsızı entek öñde ekeni. Yañkını baragada kövüşçiniñ eline şol durşuna beräymenmi, barlaman zat etmän... İne, kagızı açdı velin, içindäki kövüş duranca batga ekeni, özem, yañkı aydışım yalı, ayal maşgalañkı! Gelmezmi onnoñ kövüşçiñem zır gaharı, zıñmazmı dos-dogrı yüzüme?! Gıgıryandır-a:

  - ”Kövüşçi adam dälmi? Nämä äsgeren yok!” diyip. - Ιnansañ, maña onı köşeşdirmek iş boldı. Soñam höltüldäp, öz öymüze gitdim, barıp, yañkını ayalım görgülä yuvdurdım, getiribem, yañadan kövüşçä tabşırdım, ”şu gün yetişdir” diyibem yalbardım. Başlıgıñ aydışı yalı işiñ ahırında-da, tayın bolansoñ, gidip, onı getirdim. Yöne bir eden yalñışım, kövşi eline beremde: ”Başlık, kövüş palçıklı ekeni, öye äkidip, yuvdurmalı boldum” diyäymenmi?! Ana, şonı diydimem - Huday tutdı-da! Tañrıyalkasın bermekden-ä geçen, gayta şondan soñ başlık meni her ädimde yanap, maña bir yıl dagın itiñ gününi görkezdi. İñ daş yerlere meni komandirovka iberyär. Bir yıllap her kvartalda berilyän pul sılagından, on üçünci aylıkdan kesdi. O-da hiç! Şu curnal açılalı bäri her sanında bäş şayı üçin çap etdiryän ”Atalar sözi - akılıñ gözi” rubrikamı yatırdı. Ay, garaz, sanap nätcek, oñ-a eli boldı, meñem yakam! - Söyün aga gürrüñe gızanını añıp, töveregine gorkulı göz ayladı. - Yöne inim, menden muñ yalı gürrüñ çıkandıgını hiç kime aydaymaveri, yogsam günüm yañı düzelişip ugradı, atalar sözi rubrikamı yañı täzeden çıkarıp ugradılar...

  - Aytman velin, Söyün aga, alsañız, mende siziñ şol rubrikañıza bolaycak bir pähim bar: ”Kırk yıl maya gezenden, bütin bir yıl ner gezgin!”

  Söyün aga gatırgancak yalı etdi.

  - O diyyäniñ teoriyadadır, inim, yöne sen durmuşdan gür ber! Her kim çül çaga, bogazıñam başlıklañ elinde.

  Düybüne bäş-üç sanı kelem, käşir atılan torunı sallap, yövsel kölegesini ızına düşürip baryan pıyadanıñ arkasından seredip, oña yüregiñ avamaz yalı däldi.

  - Bendäñ çagası!

  Ertesi Gökleñ il deñinde işe geldi. Yöne, redaksiyanıñ bosagasından ätlän badına gövnünde, hamana, öte gicä galıp gelen yalı yakımsız duygı döredi. Edaranıñ içinde buz övüsyärdi. Töverekde kövsarlayan bu yakımsızlıgı söz bilen beyan etmek kındı. Kärdeşleri çalak-çulak salamlaşıp, onuñ yanından süzüberyärdiler. Süññi bu yakımsızlıgı sızsa-da, artık üns bermän, Gökleñ öz işi bilen boldı.

  Günortanlar redaksiyadakı adatdan daşarı ümsümligi başlıgıñ kabinetinden bäriligine gaydan tanış ”dirkildi” kül-peyekun etdi. Onsoñ Gökleñiñ oturan kabinetiniñ gapısı açıldı-da, sekretar gız kabinete giribem durman, yöne boynunı uzadıp:

  - Täze işgä-är, siz başlıgıñ yanına barmalı! - diyip, hırra ızına övrüldi. Gökleñem yüreginde güyçlenen sanca üns bermesiz edip, sekretar gızıñ ızına düşdi.

  - Çagıran ekeniñiz - diyip, gapısından girende, gözleri ors gurcagıñkı yalı tes-tegelek, çepiksiden galdav Cürdek Çüriyev onı yasama şatlık bilen garşı aldı.

  - Hä, Bapbaev, bu sizmi? Yañı buhgalteriyadan cañ etdiler. Señ dokumentleñde, nämedir ol... yagnı, bir yalñışlık giden ekeni, tiz üsti açılanı govı bolaydı. Gepiñ keltesi, sen, inim, boş! Ştatımız öñden dolı ekeni. Govı yeri, entek señ işe alınyandıgıñ hakda resmi buyruk berip yetişmändik, yogsam käbir zatlar bulaşcak ekeni. Garaz, sen, inim, iş gözläber özüñe başga yerden. Ay, sen, tüveleme, edenli oglan yalı, munça işi ayagıñı basan yeriñden taparsıñ. Bolyar onda, vagtıñı alıp oturmayın, ”Dostuñı egleme, nepden galmasın...” diyipdirler. Hoş onda, üstünlik hemrañ bolsun!

  Gökleñ başlıgıñ kabinetinden çıkıp, uludan bir demini aldı, ayagınıñ burnuna seredip, kövşüniñ ucunı haysı tarapa övürcegini bilmän, aşakı dodagını dişläp eglendi. Şeydip näçe durandıgını bilmedi, onı özüne getiren zat sekretar gızıñ hat yazyan maşınkasını ”şak-şak-şak” edip, batlı-batlı urması boldı. Ol ses Gökleñiñ gulagına: ”çık! çık! çık!” bolup eşidildi.

  Onsoñ ol koridorda uzak eglenmän, öz oturyan yerine gaydıp geldi, pıtraşıp yatan kagızlarını düzedişdiren bolup, bir käse çay içim salım güymendi. Söyün aga özünden bilip, oña bir çilim hödürledi. Gökleñ çilimiñ tüssesini uludan yuvudıp gutardı-da, stoluñ çekerlerinden entek bir puta-da yetmedik goş-golañlarını alıp, yerinden galdı.

  - Hoş onda, Söyün aga, agıran-ıncan bolsañız, ayıplaşmañ, meni işden boşatdılar. Men gidyän!

  Kärdeşi muña bircigem geñ galmadı.

  - Sag-aman git, ogul. Yöne ayıplaşma, ugratmadı diyip. Näler ugratcak velin, bile göräyseler, maña-da hezil bermezler, özüñ bilyäñ, başlıklañ yañı gaharları yatışıp başladı. - onsoñ Söyün aga pişik basışını edip, usullık bilen gapını diñläp gaytdı, şübheli zat eşitmedik bolarlı, yene yerine geçip oturdı. - Sen yöne gaygı etme, sag-aman bir pensiya çıksam, añırsı hezille, onsoñ adamdan yüz görmecegim çın. Yöne bu vagt erkiñ öz eliñde däl-dä, öyde-de çül çaga: berseñ - iycek, ursañ - ölcek! Çıdamañ-da nätcek? Bularam bilyär-dä biziñ yagdayımızı, bilmän edyändir öytmegin! Vah, bulañ etini çişe düzseñem azdır-la! Meñ-ä bäri-bärde bulardan içim sovamaz, gabrımda-da iññildim çıkar durarmıka diyyän, barıp diñlesinler göräysinler! Bulañ maña bereni yalı ezyeti entek adam oglı başga birinden çeken däldir, eger valla, indem çekmez. Seret, ınha, meñ dişlerime! - Söyün aga gazap bilen agzını açıp, iki barmagı bilen dodaklarını çövürdi. Gökleñ onuñ hatap yalı agız boşlugında temmäkä göyügen saññı dişleri gördi. - Seret, ınha! Abadı barmı? Bar bolsa, yüzüme ayt!

  - Yok - diyip, Gökleñ boyun aldı, - yekece-de abat diş yok.

  - Bolmazam! Nämüçin bolsun? Nämüçin bolmalı? Men saña diñe birce başlıkdan çeken cebrimiñ bircigini gür berdim. A sen şu edarada: ”Näçe başlıgı başıñdan geçirdiñ?” diy! Men olañ sanını yitirdim! Yöne pensiya çıkamsoñ, iş edinip, näçedigini sanacak. Sanacagam - hasabam soracak! Men beydip goyman, şuları edişime bir seret! Başlarına itiñ gününi salmasam, atamıñ oglı bolmadıgım! Hemmesiniñ telpegini ters geydirerin! ”can aga!” diyip, gapımdan yalbarıp geler yalı ederin!

  Gökleñ Söyün aganıñ gazabından eymendi. Onı gorkuzan zat - äynegiñ añrısında demsayı ulalıp baryan gözlerdi. ”Gahar - kapırdır”, goca kişi ahır yaşda kimdir biriniñ ganına galaymasa-da yagşıdır...” diyip, ol Söyün aganı başardıkça köşeşdirmäge tayınlık gördi.

  - Söyün aga, deñsiz bilen deñ bolup yörmäveriñ, goy, olar yalı öz pälinden tapsın. Şondan govusı bolmaz.

  - Ondan govusını, bay, taparıs, inim. Sen arkayıncak bolgun! Bu adamlar bütin ömrüni oynamaga tankıdı curnalda geçiren däldir, nirä, näçe kagız arza yazmalıdıgını govı bilyändir! Basım meniñ elim-de, bulañ yakası bolar, Merkezi Komitetden bärde durar öytmegin! Bilyäñmi, inim... - ol sesini has-da hayalladıp, dodagını gürrüñdeşiniñ gulagına degirdi: - Seni nähak işden kovuşlarınam şol hatımda mısal getirermikäm diyyän... Beydip, bulara özümizi depgiledip yörsek bolmaz. Nämüçi biz her görenden gep çekip yörmeli, biziñem curnalist adımız bar. Köçä çıksak, il bize ”yazıcı!” diyip, barmak çommaldyar. Bor, hoş onda, meni mundan artık gepletme. Bu adamlarıñ agzını açmanından govusı yokdur, açsa, içi pop-porsudır, inim.

  Gökleñ edaradan çıkıp, şäheriñ çetindäki garıpca kepbesine ugradı. Söyün aganıñ ullakan äynegiñ añrısında gorkudan hem gazapdan yaña ulalıp baryan gözleri yadına düşende, oña uçursız haypı geldi. Ol, elbetde, özi hakında-da pikir etse-de ederdi, yöne muña onuñ vagtı bolmadı. İki köçe geçmänkä, ”has-has” edip, Söyün aga yene-de onuñ ızından yetdi. Soñra şapba yeñinden tutdı-da, Gökleñi bulcum yere çekdi. Bu-da pivolı sarı çelegiñ duryan yerine golay goşa divarıñ arası bolup çıkdı. Ιssı hovada peşeviñ yiti ıs edil yöne demiñi tutup baryardı.

  - İnim, saña beletçiligim bolmasa-da, etsem-petsemimi aydıp içimi dökendirin velin, adam oglunıñ yanında dil yarmarsıñ-da... Yogsam edil işcagazımı görersiñ, özüñ bilyäñ, yagdayım yañıca düzelip ugradı, öyde-de, çül çaga, berseñ - iycek, ursañ - ölcek! Yöne, ınha, bir sag-aman pensiya çıkayın, onsoñ etcegim içimdedir. Oña çenli entek ganıgızmalık edip, meñ adımı tutmasız yerde tutmagın, yogsam barını bulaşdırarsıñ. Entek özüñem sesiñi çıkarma, meñkä ”hä” diy, bular bilen çaknışma, bular bilen entek biziñ güycümiz deñ gelmez. İñ erbedem, sen bir zat diyseñ, ters ızıñı çalıp gelip, meñ yakamdan tutarlar. Nämüçin diyseñ, señ meñ kabinetimde oturıp işländigiñi bilyändirler. Onsoñ senden bir bulagaylık çıksa, biabrayçılıgıñ bir çetiniñ maña gelip degcekdigi görnüp dur. Bulardan her zada garaşaymalıdır, bulardan gorkmadıgıñ imanı yokdur, inim! Bular biriniñ başına yetcek bolsa, inçeden ızarlayandır. Sen buları bilyän dälsiñ, entek siz yaş. Meñ bolsa, özüñ bilyäñ, günüm yañca düzelip ugradı, ”Atalar sözüne...” yol berip ugradılar.

  Günüñ hovruna ayak astından haplap galyan peşeviñ ısı şeyle bir yitidi velin, demiñi tutup, başıñı aylayardı. Gökleñ bu yerden tizräk çıkmagıñ çäresini agtardı, töveregine ıncalıksız garancakladı. Munı gören yaşulı:

  - Näme yaltakladıñ? Bir zatdan gorkyañmı? - diyip, bolşuna görä, degşen boldı.

  - Hava... - diyip, Gökleñ boyun aldı, - gorkyan: bu hapaçılıgıñ içinde uzak dursak, siz-ä pensiya yaşına yetip bilmersiñiz, onsoñ biziñem arımız köyer.

ŞOR İÑRİK

 

  Bozagandır sırkınıñ garcaşık yiti ısı hovada şorumtık tozanlayar. Yaşıp baryan Günüñ äpet tegeleginiñ öñünde çıbın-çirkeyleriñ toplumı agıp-dönyär. Olar adamlarıñ hem mal-garalarıñ üstünden dökülyän - ikindiniñ cezası. Meydandan gaydıp gelip, yatagına gabalan düeleriñ bagırması - çıbınlarıñ hücüminden basılanıñ nalışı. Olarda sıgırlarıñkı yalı bütin endamına yetip duran ucı sübseli uzın guyruk yok, şonuñ üçinem bu beladan derse agınap gutulcak bolyarlar, bu-da başartmasa, boyunlarını burup, bagırmak bilen. Mal yataklarıñ çetinden gurı düe gumalagınıñ acıdan tagamlı tüssesi işim-işim bolup göge göterilende, düeleriñ sesi yuvaşayar. Çıbınlarıñ özlerinden az-kem çekilendigini bildirip, düeleriñ sesiniñ yakımı artyar. Şondan soñ obanıñ hovasında sıgırlarıñ, goyun-guzularıñ suvsuzlıkdan lägirmesi galyar.

  Men üstümden akyan suvuñ oynuna gızıgıp, duşda gereginden artık eglenendigimi bilemsoñ, gıssanmaç süpürinip, talh suvuñ derdinden hem yıgı ulanmakdan halıs gatı sürtece dönen süpürgini elimiñ tersine gapdala zıñıp goyberyärin-de, hovlukmaç geynip, sagadıñ dillerine göz aylayarın: yetişermikäm?

  Neneñ yüregiñe hovsala düşmesin: ömrüñde birinci gezek gız bilen garañkıda duşuşmagı belleşip, oña-da gicä galsañ - ondan beter näme gerek?! Men çay-çörekden ellibizar geçip, tigrime atlanyarın-da: ”niredesiñ goñşı oba” diyip, goyalıp baryan tozanlı iñrige siñip gidyärin.

  Posyolokdan oba baryan yoluñ iki gırası-da uzaboyı govaçalık. Govaçanıñ içem durşuna çıbındır-çirkey. Başga candar onuñ içinde yaşap bilenok, olarıñ gaçgını govaçalı atız. Çıglı atızlardan himiki dökünleriñ ısı hovlap göterilyär. Men gözlerime urulyan çirkeylerden goranıp bilmän, gulaklarımı gazap bilen gazayarın: palçık bir galmasın: uzın gün ılay çekdim!

  Garañka galan guş, hamana, meniñ bitakat yüregim yalı, depämden uçup, menden ozup gitdi. Eger bu agşam begençden yarılmasa, soñra meniñ yüregim hemme zada çıdar. Neneñ yüregiñ atıgsamasın: özüm-ä duşuşıga baryan, gız bilen oglanıñ nähili ogşaşyanını-da bilemok. Burnum päsgel berermikä diyip, iñkise gidyärin...

  Tigrimi takır yoldan bar güycüm bilen sürüp barşıma, süyci hıyala gark bolyarın. Düyşümde men kän gezek ogşaşıp gördüm. Emma her gezegem dodaklarım gızıñ dodagına yeter yetmezde, onuñ datlı lezzetinden yaña huşum başımdan uçup, añrısını allanäme görüp bilemok. Köne şahırlarıñ goşgularında gızlarıñ dodagı bala deñelyär. Diymek, onuñ süycüsi görlenden däldir. Agzım suvarıp, gözlerimi yumanımı duyman galyarın. Tigrimiñ öñ tekeri gaba yılgınıñ düybüne barıp bat bilen süsdürilende, gözlerim yalpa açılyar. Ruluñ üstaşırı zıñlıp, yılgınıñ içine şagırdap düşyärin. Yañagımı sıpcırdıp, ol yerden emedekläp çıkyarın. Ayam avap duran yañagıma yetyär: ”Şükür, elim-ayagım-a abat! Diymek, diñe öñe!”

  Garañkınıñ içinde çalaca akcarıp görünyän takır yol yene-de tekerlerimiñ aşagından ıza garşı zımdırılıp geçip ugrayar.

  Gün yaşsa-da, hovanıñ ıssısı 40 gradusdan pes däl. ”Acıgan - suvsar”, menem öler yalı suvsayarın. Yoluñ yañı yarı geçdi. Men yene-de agramımı tigriñ çarhına atyarın. Bar güycümi ayaklarıma berip, kän vagtlap galan zatları unutmaga çalışyarın. Ahırı-da vadalı yere yetip, tigrimi tallı salmada bukup, uzak aradan Ovlaklarıñ tamına seredyärin.

  Obañ ileri çetindäki yanaşık täze goşa tamıñ bärkisi olarıñkı, beylekisem yakın garındaşlarınıñkı. Diymek, Gün yaşansoñ bu yodada duş gelcegiñ - diñe Ovlagıñ hossarları. Hüşgär bolmalı... Daşarda tagta sekiniñ üstünde eyyäm peşehana gurlupdır. Yöne onuñ içinde adam bardıgını-yokdugını bu taydan saygarcak gümanıñ yok: arada yandaklı, sırkınlı, bozaganlı, düedabanlı giden bir meydan bar. Üstesine-de - täze gazlan zey kanal.

  Yañagım avuşamasını goyanok, saçımıñ eteginden akyan der yaramı täzeleyär. Tallı yapcagazıñ gırasında duran yerimden dik yokarıma seretsem, yüregim öz-özünden atıgsayar: gökde görünyän yıldızlarıñ gözleri süzlende, olar Ovlaga meñzeş. Ol gelermikä? Çıbınlar daşıma üyşüp, bazar gurup başlayar. Men olardan uguralla goranyarın, yöne bu kın: olar kän, men yeke. Olarıñ ”vızzıldısından” eyyäm gulagım kamata geldi, emma Huday bersin Ovlagı! Kakası işden ir geldimikän ya-da men gicä galdımmıkam?

  Garañkı yolda bir gırmıldı göründi. Ol gara ilki adama, soñra-da tallı yaba garşı sovlup Ovlaga övrülyänçä, meniñ baş bilmez tayçanak yalı kanagatsız yüregim tasdan ümdüzine tutdurıp, kükregimden aranı açıpdı. Daşımdakı garañkılıga hem öz gözlerime ınanıp bilmän kösenyärin: şol! däl! şol! däl!

  Açlık-da, suvsuzlık-da, it yalı yadavlık-da bir demde yatdan çıkıp, çıbınlarıñ neşteri yumşanda, gızıñ sudurı gümansız mälim bolyar. Añırdan güyçli dıñzap gelen iñ govı sözler guran bokurdagıma büdräp, gözlerimden şöhlä övrülip çıkyar-da, gızıñ yörecek yoluna yagtı bolup saçılyar.

  - Ovlak!..

  - Nämüçin çagırdıñ?

  Gızıñ sesindäki tolgunma meniñkä ”gayra dur!” diyyär, yöne soragı sagdın. Tayın cogabım bolmansoñ alcırap, gümmi-sümmä uryarın.

  - Bir zat aytcak, şoñ üçin...

  - Gündiz aydıp bolanokmıdı?

  - Bilmedim. Yöne gündiz kın. - yuvudınyarın. - Ovlak, gel, azacık beyleräk çekileli-le, bu tayı yolgıra. Birden biri üstümizden geläymesin.

  - Aydıber, näme aytcak bolsañ, şu tayam bolyar. Otuñ-çöpüñ içinde sümsünip yörmeli diyen zat yok. Men kakam işden gelmänkä öye barmalı. - gız öylerine baka gañrılyar. - Ana, eyyäm ecem daşarık çıkdı. Gözlenyändir. Uzak eglensem, bir zat añarlar. Gice-girim öyden çıkmamız yok, iliñki yalı... Derrev yoklap ugrarlar.

  Men alcırap, bir-ä gapısında çıra yanyan uzakdakı bişen kerpiçden salnan kaşañ tama, bir-de garşımda sülmüräp duran gıza seredyärin.

  - Sen gelip bilmezmikäñ öydüp yaman gorkdum. Gel, azacık oturalı, onsoñ özüm öyñüziñ bäri yanına eltip gaydayın.

  Düyşdäki lezzetiñ müñden biriniñ gaytalanmagı üçin gız bilen yanaşık oturmagımız gerek. Yöne gız edermikä? İñ esası zadam - nädip ogşamalıdıgını yatdan çıkarmazlık. Düyşde men, adatça, yanaşık otırkak onuñ boynundan gucaklap alyarın-da, onı özüme çekyärin. Ol azacık garşılık görkezmän oñanok, yöne bu gızlarıñ ädehedi. Onsoñ men dodaklarımı onuñ dodaklarına yetircek bolyarın. Olam yene arkan gayışyar... Soñ näme?.. Bilemok... Yadıma düşenok... Şondan añrısı, eger valla, bulaşık, birhili dumanlı, adamını aklından ayrıp bilcek güyçli duygı dıñzap gelyär-de, barca zadı yıkan-yumran edip geçip gidyär. Şonuñ bilen-de düyş gutaryar...

  - Ovlak - diyip, men ahırsoñı aşak oturanımızdan soñ sesimi endiredip sorayarın: - bir zat aytsam gatı görmezmiñ?

  - Dur entek! - diyip, ol meniñ badımı alyar. - Ecemmi ol gelyän? - soñ ol yerinden turup, çıranıñ yagtısına daşkı gapılarını hem aralıkdakı garañkı yolı ıkcam sınlayar. - Yok, enteg-ä gelenok. - ol yene aşak oturanda, meniñ yüküm yeñlän yalı bolyar. - Gatı görer yalı, beyle näme diycek?

  Men indi vagtı elden bermeli däl diyen düşünce bilen galpıldap diyen yalı aygıtlı gürrüñe geçyärin.

  - Ovlak, men... bilyäñmi, men seni söyyän...

  - Hava bilyän - diyip, gız ap-arkayın cogap beryär.

  Men öz aydan sözümiñmi ya-da eşiden cogabımıñ güycünden yaña halıs añk bolup, agzımı öveldyärin.

  - Sen onı nireden bilyäñ?

  Ovlak kinayalı gülümsireyär.

  - Aydayınmı?

  - Hava, ayt!

  - Aytsam, sen nä Aycerenleñ suvı tükenendir öydyäñmi?

  Men añk bolup, ellerimi seryärin.

  - Men onı nireden bileyin? Aycereni men tanamasam nä?

  Ovlak düegumalak sanan dek sanap ugrayar.

  - Onda diñle: düyn sen bu sırı Çarı diyen dostuña açıpsıñ, öz obañızda... Olam goñşıñız Berdä aydıpdır, Berdem gız cigisi Cemala buşlapdır, Cemalam Gözele yelmäpdir, Gözelem - Keyige... Onsoñ şu gün ir bilen bu gep biziñ obamızıñ çetinden giren bolmalı. Uzın günem köçe-köçe gezendir. Han-ha, seret, edil şu vagt gicäñ içinde Aycereniñ ecesi biziñ hovzumızdan suv almaga geldi. Sen nä olañ öz hovzunda suv yokdur öydyäñmi?

  - Näbileyin... - diyip, men alcırayarın. - Mümkin olar suvsuz gultunışıp oturandırlar...

  Ovlak içiyangınlı kinaya bilen gülümsireyär.

  - Oturar ekenler! Düyncük öz hovuzlarına suv guydurdılar! Abat dayza şu vagt eceme señ yañkı maña diyen gepiñi gürrüñ berip duran bolmasa, meniñ zat bilmedigim!

  Men mañlayımdakı deri sılıp, gümmi-sümmä uryarın:

  - İçigaragalmış, menem-ä tigrimi näçe gatı sürdümmikäm diyyärdim velin...

  - Bol, başga näme gılı gırılmadık habarıñ bar bolsa aydıp otur! Men öymüze gitmeli, yogsam, yene gicä galarsıñ...

  Men öz etmeli zadım yadıma düşende, yene yövselläp, ugrayarın: ”Vah, käşgi şol işem maña derek Abat dayza edip beräysedi?!” Yöne näbileyin-dä, bu meselede onuñam batırlıgı meniñkiden artık bolaysa?!

  - Ovlak, bäriñe baksan-a!

  Men edil düyşümde edişim yalı, gızıñ boynundan golumı çaltlık bilen dolap alyarın-da, oña ayñalmaga vagt bermän, tebsirän dodaklarımı onuñ nämedir bir zat diymekçi bolup müñküldeyän dodaklarına dünyädäki bar güycüm bilen basyarın. Ayratın bir süyci lezzete garaşmakdan yaña endam-canım bilen ısıtma tutan yalı sandırayarın. Beyle süyci lezzet ne gantda, ne şekerde, ne balda duşmalı. Ol lezzet diñe yaz açılan iñ näzik elvan gülleriñ oymagında hövürtge tutunandır!

  Yüregimde besläp yören öz gizligin gövün yüvürtmelerime gümra bolup, yerden näçe ara açanımı bilemok, näçe vagtıñ geçenini-de bilemok, yöne ahırsoñunda kem-kemden özüme gelip başlanımı bilyän. Munuñ sebäbi-de - hıyal bilen hakıkatıñ aratapavudı bolsa gerek? Dilim gız dodaklarına degende, men vasp edilyän rovayatı balıñ tagamını däl-de, gız dodaklarınıñ sagdın şor tagamını aldım. Edil govurdaklı göveciñ gırasını yalan yalı boldum. Dilimiñ ucı daglanıp gitdi. Men bu şor tagama ınanman, onuñ üstünden geçip, düyşdäki lezzete yetmek üçin can etdim. Edil düyşdäki yalı arkan gayşıp, az-kem gaçalak etse-de, gızıñ meniñ döşümden itip goybermeyändigi, tersine, onuñ gözleriniñ süzülip barşı meniñ huşumı başımdan uçurdı. Yöne edil şol vagtam nämüçindir gıza düşnüksiz bir ıncalıksızlık aralaşdı. Ol ayaklarını yere gezekli gezegine urdı. Men munuñ nämäni añladyandıgına düşünmän, alcıradım, gözlerimiñ gıytagını Ovlagıñ ayaklarından ayırman, dodaklarımı onuñ dodaklarına öñküdenem beter basdım, emma gız velin, sarç bedev deyin ayaklarını gazamasını goymadı. Men iñkise gitdim: bu işi edişimiñ ugrı yokdur, gız şol sebäpden öz nägileligini duyduryandır. Men alaçsız ıza çekildim. Göz açıp-yuması salımdan incigimden cazırdadıp dişlän zadıñ avusınıñ çıbınıñkıdan aladıgını duyup, aşak eglenimde, gız bilen garınca keteginiñ üstündecik oturandıgımızı görüp, bir ”ah” çekdim, yöne indi giçdi. Gız yerinden turup, üstüni kakışdırmak bilen bolyar.

  - Nähili hezillik! - kinayadan dok näzik ses meni eymendiryär. - Meni bir öymüziñ yanına eltip gaydan tapılaysa?! Häli biri bar yalıdı... Ya pikir üytgedimi?

  - Yok, üytgänok. Yöne siziñ itiñiz erbetmikä diyyän...

  - Meñ yanımda ol saña zat degmez. İtimiziñ bärrägine deñiç ugrat-da, ızıña gaydıber.

  - Bolyar-da, başımı çaraman durasım yok-la...

  Del adam duşmagından çekinip, biz çola yoda bilen tirkeşip ugrayarıs. Yodanıñ iki gapdalını tutup oturan yandakdır sırkınlarıñ yiti şor ısı burnuña uryar.

  - Ovlak - diyip, men añrıbaş sıpayçılıklı dillenyärin, - bir zat dilesem, gatı görmezmiñ?

  Ol sakga durup, meniñ yüzüme biraz içyakgıç seredyär.

  - Men Hıdır ata däl, dileg salar gider oturar yalı. İndi näme yetmeziñ bar?

  - Bir dövüm çörek dilecek bolyan.

  - Başga näme?

  - Başga hiç zat. Halıs yüregim sırılaydı. İndiki gelemde, bir tegelek edip getirip bereyin. Karza geçsem.

  Ovlak ınamsız gülümsiredi.

  - Çörek gıtçılıgı yok. Häzir itimize agşam yalını bermeli, şonda saña-da bir dövüm çörek oklayarın. Yanap iymäge-de zat gerekmi?

  Men tamakin gultundım.

  - Ay, yok-la, gerek däl diyseñem bolcak. Men onı yola yanap iyäerin. Yol uzak, çöregiñ hurşsuz galcak gümanı yok!

  Ovlak gatırgancak bolyar.

  - Yoluñ daşdıgını öyden çıkmankañ bileñokmıdıñ?

  Men dımyarın. Näme diyeyin?

  Onsoñ gız alaçsız eglişige gelyär.

  - Çöregi saña nädip yetireyin? Bir öye giremsoñ, ecem meni daşarık yeke goybermez: çola yer, obañ çeti. Oyundır öytme, ”ite” diyip alıp çıkan çöregimi iki bölüp zıñmasam, başga alaç yok. Şolañ biri señkidir. Yöne bulaşdıraymagın! Señ payıñı kagıza dolap zıñarın. Beylekä yanaşsañ, bucrugı artar! İtimiz gızmadır, soñ aytmadı diyme!

  Maña razı bolmakdan başga çäre galanok.

  - Bor. Yöne itiñize-de maña sargayışıñ yalı sarga. Ol meñkä degmese, menem oñka degmerin. İliñ rısgına tokunmakdan geçen.

  Men agşam naharıma garaşıp, sırkınlıgıñ içinde bukulyarın. Ovlak öyde ep-esli eglenip, ecesi bilen tirkeşip daş çıkyar.

  - Mah! Mah! - gız ecesinden öñräk saylanıp, itiñ adını şeyle bir söygi bilen tutyar velin, men munuñ hut özüme diyilyändigini yürecigim bilen sızyarın. - A-a-akbay! A-a-akbayca-an! Mah-mah! Al, avılıgıñı! Mah-mah!

  Onyança-da, edil öñden şert edişimiz yalı bäriligine iki bölek iymit zıbırdap gaydyar.

  - Allacanlarım! - diyip, men basga düşyärin. - Olañ haysı biri meniñkikän? Diymäyin diysem, bu hacımelik it meñ payımı lak-luk ataymasa-da yagşıdır?!

  Gızıñ ecesi bilen ikimiziñ pikirimiz deñ gelyär: olam iymitiñ oklanışından nägile.

  - A gız, nä beyle daşa okladıñ? Añsatmı ite gicäñ içinde onı gözläp tapmak? Başga bir entäp-tentäp yörene yal bor-da.

  - Nesibesi ayrılışmadık bolsa tapar-la... - diyip Ovlak arkayın gürleyär. - Kim iyende-de, sogabı bize galar-da, ece can: ”Derya at, balık biler...” diylipdir.

  Emma ecesi ıncalman, ızına övrülip, itiñ boynunı zıncırdan boşatmaga duryar.

  Goy, tapsın yañkı çöregi hem ayagını yazar birsellem, yogsam bu canavaram uzın gün boynı zıncırlı halıs yadayandıram. Onsoñam, itiñ öz kovup almalı ırsgam bardır, diñe elden iymit berip yörseñ, lellim bolar gider.

  - Hyä, ece, şun-a oñarmadıñ! - diyip, Ovlak ecesiniñ öñüne düşüp, öye girip barşına garañka basırınıp yatan sırkınlıga iñ soñkı gezek göz aylayar. - Akbay öz hakına kayıl bolaysa näbileyin-dä, göräy velin, dava turaymasadır?..

  Ovlagıñ haysımıza ınamsızlık edyändigini bilip bilmedim, yöne eneli-gız tirkeşip öye girendirem velin, men öz payıma eye çıkmak üçin garadangaytmazlık bilen öñe okdurıldım. İt öz hakına kayıl bolman, eyyäm meniñ payımıñ üstüne abanıp gelyärdi. Ol maña garşı ızgıtsız hıñrandı. Onuñ oklanan çöregiñ hemmesini özi iycek bolşı meniñ gövnüme yakmadı. Men edil gökden inen algır bürgüt yalı bolup, onuñ öñünden öz payımı kakıp aldım-da, sırkınlıgıñ içi bilen ökcäni göterdim. Gazankelle it ilki öz gözlerine ınanman, gövnüne degilmekden yaña edil kiçicek gücücek yalı çıñsadı. Soñam münendir bir gazaba, edil yöne hudaycan saklasın! Möcekçi it diyibem - şuña diyäyseñ! Göz açıp-yuması salımda aranı yıgrıp gelyär. Bir görsemem, ınha, olar eyyäm üç it boldular!

  Men sırkından sırkına, yandakdan yandaga urdurıp, bu aldacı kovgudan gutulmak üçin ayagımda barını edip gaçyandırın-a! Yöne gazaba münen itler eyyäm golayda. Ähli umıdım puç. İtler söbügimi sıdırdıp yetip gelyär. Gaçıp, bu beladan gutulıp bilmecegimi bildim. Yöne gaçmañ-da nätcek? Olarıñ demine düşseñ, düyt-müyt bolcagıñ görnüp dur. İtleriñ edil ayagımdan çalıp tutaymalısı galanda, haçandır bir vagtlar köp çarşenbäni başdan geçiren köpbilmiş gocalardan eşiden bir gürrüñim güpbe yadıma düşdi: möcekçi it gaçsañ - yarar, aşak otursañ, degmez.

  Gicäniñ içinde başga-da bir bil baglara umıt bolmansoñ, bu emele sıgındım. İtler edil ayagımdan agız urup yetişäymänkäler, hırra ızıma övrüldim-de, halka aşak çökdüm. Ey görmüş! Bu bolyan işe seretseñizläñ, üç sanı gazankelle türkmen köpegi tozan turzup, edilcek garşımda badını sakladılar-da, yüzüme seretdiler oturıberdiler!

  Men öz tapan hilämden müñde bir hoşal bolup, socap oturışıma dişimi akcardıp yılgıraymanmı - itler munı halamadılar, hıñranışıp, öz dişlerini görkezdiler. Men öz dişlerimden gövnüm geçip, derrev agzımı yumdum. Soñra itleriñ gaharınıñ yatışarına garaşdım. Yöne ol neneñ yatışsın - dilleri sallanıp, yere yeteyin diyyär, men govuca gaçan bolmaga çemli. Eger-de tigirli däl-de, başdan şeydip ılgapcık gaydanlıgımda, belki Ovlaklarıñ obasına gıbatdan öñ gelip yetişerdim?!

  Bu vagt meniñ bar aladam - tizräk demimi dürsemek. Hıyalım çemesine garap, yene gaçmakda. Emma itleriñ hıyalı başgaça bolup çıkdı. Olar meni tövereklediler-de, bagırlarını yere berdiler yatıberdiler. Onsoñ men şor iñrigiñ düybünde yat itleriñ gabavunda galıberdim: haçan bular yerinden gozganarlar: ertirmi? birigünmi?

  Düşen yagdayımıñ överlik däldigini yagırnımdan çakan çıbını şapbat bilen urcak bolup, elimi yokarık galdıranımda bildim: üç it üç yerden şol bada gazap bilen hıñranışdılar. Men derrev öñküm yalı eginlerimi gısdım-da, yesir düşeniñ yagdayında çugutdırıp oturdım. Çıbınlar meniñ alaçsızlıgımı duyup, rehimsiz hücüme geçdiler. Olar meniñ endam-canımı persala edip, ganımı sokga sorup baryardılar. Maña velin, kemteresinden gozganmagam bolanokdı. Onsoñ itden gutulmagıñ bu täsin hilesini salgı beren garrılarıñ gürrüñini täzeden başdan-ayak yatladım, emma, hayp, onda çıbınlar barada kelam agız-da söz yokdı.

  Men özümiñ niçiksi gazaplı ceza duçar bolandıgıma diñe indi düşünip galdım. Bu şol gadımı hanlarıñ özüne boyun egmediklere beryän cezalarından biri bolmalı. Ol rehimsiz hanlar käte pidanıñ saçını tekiz päkiläp, süyr depesindenem bir käse balı sarkdıragada cokrama ıssıda Günüñ aşagında gazıga dañıbam goyar ekenler.

  Çıbınlar meniñ yüz-gözümde abat yerimi goyman, dodaklarıma çenli örüldiler. İçinde halıs hetden aşanlarını men dilim bilen yalmap tutup, iymäge oturdım. İtler cıñkını çıkaranoklar. Diymek, olar meniñ çıbın iymegime garşı däl. ”Vah, nämüçin adama gurbaganıñkı yalı enayı uzın dil berilmändir? - men kın günde galıp, ”ah” çekyärin. - Yogsam, çıbınlañ gözüne görkezerdim-le velin!”

  Bu ceza aydıp-diyerden uzaga çekdi. Men özümiñ sabır-kanagatımıñ çökder azalyandıgını, itleriñ boynuna böküp, oları düyt-müyt etmäge tayyardıgımı duydum. Aygıtlı hücüme geçmezden öñ adamınıñ ömründe iñ yakımlı pursat bolan ilkinci posamı yatladım. İkindinki posa, görnüşine görä, indi iñ soñkı-da bolaycak yalıdı. Şonuñ üçinem gız dodakları maña gül oymagı, onuñ tagamı bolsa - halva yalı süyci zat bolup göründi. Men hırçımı dişläp, ahmır bilen gözlerimi yumdum. Gara gözlerimden gicäniñ garañkılıgında bir düzüm yaş payratdım. Yüküm yeñlän yalı boldı. Onsoñ yene birneme çıdadım. Näçe vagt şeydip oturandıgımı bilemok, yöne birdenkä, ınha, obanıñ çetinde itleriñ üyrüşyän sesleri geldi. Ol yerde näme topalañ turandıgını kim bilyär, yöne meni saklap oturan itler derrev garılarına galıp, ”hav-da-hav!” bolşup, haybat bilen olara cogap berdiler. Soñam şol tarapa aldıranları bar yalı, gabırdaşıp eñşip gitdiler. Olar aranı açandıram velin, menem olarıñkıdan iki esse ulı tizlik bilen olarıñ dos-dogrı tersine yazzını berdim.

  Biraz vagtdan tigrime atlanıp yola çıkamsoñ, elimdäki çöregiñ daşındakı dolangı gurşun kagızını ayrıp, oña agız uran dessime men Ovlaklarıñ itiniñ nämüçin karamlap, meniñ payıma göz gızdırandıgına derrev düşündim. Asıl Ovlak meniñ çöregimiñ gatına bir yaprak govrulan et salan bolsa nätcek?! Bu yürekdeş aladanı görenimde, meniñ gözlerime begenç yaşı çayıldı. Beyle yagşılıgı öz yarına diñe çın aşıklar edip biler...

KARZ ALNAN GÜN

                                       ”Harıñ işi hardır, dostlar,

                                       Müñ magtasañ, atça bolmaz!”

                                                             Magtımgulı

 

  Eşek at yataga hocayın boldı.     

  Ol bäş-üç gün atlarıñ daşında içini hümledip gezdi. Atlarıñ toynak kakışını, olarıñ çarpaya galışını sınladı. Dogrusı, atlarıñ bolşı onuñ gövnünden turmadı. Eşegiñ gözleri bilen seredeñde, olarda kemçilik kändi, meselem: billeri inçe, ayakları uzın, boyunları guvuñkı yalı, kelleleri bir müci. Atlarıñ arassaçılıgı saklayışı-da gövün diyerlik däl. Öñünden çıkan suva eñegini basıp gulkudıbermän, elmıdama durı suv gözleyärler. Suva düşmeli bolanda-da şonuñ yalı. Bu yurtda näme kän - kirşen kän, emma atlar oña agınaman, gedemlik edyärler. Öz yaşacık taylarına-da gedemligi övredyärler. Onsoñ tayçanaklar-da kirşeni äsgerenoklar.

  Eşek hocayın bu yagdayıñ oñlı gutarmacagı dogruda yatıp oylandı. Onsoñ ol soñkı dövürde atlarıñ suv yetmezçiliginden zeyrenyändigini yatlap, azacık gatırganman bilmedi: ”Elbetde, yata suv içmäni övrenmeseñiz, suv yetmez-dä! Nämüçin biziñkiler suvdan kösenenok? Sebäbi olar yol üstünde yatan kölçedenem suvsuzlıgını gandırıp geçyärler. Çöp-çalam, hapa-hupa, dişiñden sızdırıp içseñ, yene-de köçede galar. Atlara şunı övretmeli. Belki-de, bu hakında yörite perman çıkarmalı boların” diyip, ol özbaşına hüñürdedi, hatda çalaca aññırıbam goyberdi.

  Soñra Köşkagılına gelip, atyatagıñ üstünden agalık etmek üçün ol diñe eşeklerden ıbarat yolbaşçı gurama düzdi. Emma bir aylavda onuñ eşek köñlüne güman gitdi: ”Diñe özümiziñkiler bolup, atyatagı dolandırıp bilermikäk? Atlar pitne turuzmazmı? Olar gaharlarına bäs gelip bilmän, bizi depişdirip öldüräyseler nätcek? - Eşek hocayınıñ tüylek endamı cümşüldäp gitdi. Ol birnäçe vagtdan bäri atlarıñ gülli körpesinden, iyminden göcäp yören haram garnını sarç bedevleriñ yiti toynakları bilen parsıldadıp  yarışını göz öñne getirip, hapa boldı: - Yok, yok, hiç haçan beyle zada yol bermek bolmaz!”

  Onsoñ ol özüniñ iñ mekir Otçı vezirini yanına çagırıp, geñeş etdi.

  - Nädip atları müdümilik gul etmeli?

  Gözleri hüvüniñki yalı tegelenip duran mekir vezir onuñ cogabını nagt etdi:

  - Atlarıñ içinden iki-eke özümize meñzeşini saylap tapıp, aramıza goşmalı. Olar bize öz kovumdaşlarını dıza çökermäge kömek ederler. Şeytmesek, atlar bize uzak boyunam egmez, hezilem bermez. Olarıñ içinden urmalı.

  Mekir veziriñ gepine Eşek hocayın öz äpet kellesiniñ üstünde ösen cübüt har gulaklarını gabartdı. Soñam Köşkagılıñ içinden öz övezine ne pes-ne beyik kovumdaşını çagırdı-da, onı Otçı vezirine kelte tirkäp, atlarıñ arasından eşege meñzeşlerini tapıp gelmäge iberdi.

  Ana, onsoñ olar atyatakdan: nazarı gula meñzeş bir gocalan atı, bu yere sapara gelende, daşına hansırap seredyän bir yaltarak atı, ondan başga-da, agılıñ ata bay yerinden yene bir girdenecik atı idip, mırada yetip, ızlarına gaytdılar.

  Bir-de nazarı yay, bir-de, nazarı geday höküdik agta yabı bilen   pessecik boylı gaşlacık gara cürcen gatır bolsa, keşdeli tahyasını  iki gulagınıñ arasına atıp, agılıñ daş yüzünde, guyruklarını yamzına gısışıp, bulara garaşıp duran ekenler. Olarıñ guyrugına bolsa, eyyäm ”At sesi” atlı kagıznama gısdırılgıdı.

  Köşkagıla baryan yolda bular bir seretseñ, seg it diydiryän nıyaz ata ve ondan başga-da, bir vagtlar abrayı ”can aga!” diydiren babalak ata duşdular. Bular-da Eşek hocayınıñ huzurına hızmata bararman bolup çıkdılar.

  Otçı vezir bilen ne pes-ne beyik emeldar eşekleñ bähbidine çapcak egsik atları öñlerine salıp gelenlerinde, görseler Köşkagılıñ gapısına öz keypine eşeklere hızmat etmäge gelen candarlarıñ-da ep-eslisi yıgnanıpdır. Bular esasan ne at, ne eşek,  yagnı gatırlar, atlarıñ däbinden çıkıp, kirşene agınamanı endik edinen yek-tük tüysi bozuk atlar ve şuña meñzeş mahluklardı.

  Gözleri petrevük Otçı vezir olarıñ içinden eşeklere ak yürekden gulluk etcek üç-dört sanısını Köşkagıla gabadı. Olarıñ biri dodakları sallanıp yatan garınlak alabeder gatır, beylekisi hemişe cayıñ çüñkünden özünden öñürti eñegi övrülyän demir diş, yene birem tüyi sıh-sıh kirpi pisint atdı. Elbetde, olarıñ içinde yaşlıkdan eşekleriñ arasında oynap ulalan ve şol sebäpli-de öz at mertebesini yitiren yüpek yallı, inçe billi, dal gerdenli, alma gözli azaşan  baytallar-da bardı...

  Eşek hocayın bu candarlarıñ her haysına bir aldavaç vezipe berip, Otçı vezire oları işe ugrukdırmagı tabşırdı.

  Şondan soñ atyatagıñ üstüne perman ızına perman yagıp başladı. Eşek hocayınıñ ilkinci permanlarınıñ biri bilen atlar gülli körpeden kesildi. Soñra olarıñ iymi azaldılıp-azaldılıp, gice-gündizde bir gısıma getirildi. Soñ olara atyatakdan birugsat çıkmak gadagan edildi. İñ esası zat-da olara topar tutup kişñemek hem  çapmak, köçelerden erkin yöremek gadagan edildi. Atlarda Eşek hocayınıñ garşısına pikir döremezligi üçin ädimme-ädim oları ızarlar yörer yalı her atıñ ızına bir eşek saldılar. Elinden alnan ähli hukularınıñ deregine Eşek hocayın atları ölende yere mugt gömmegi vada berdi.

  Atlar ilki suslanıp, yüzlerini salladılar, bu täzelikleri halamadılar. Hatda çalarak gozgalañ-da turuzcak boldular. Emma hut şu yerde-de mekir Otçı veziriñ niçiksi öñden göryändigi mälim boldı. Köşgüñ içinde ayratın iymlenyän gatırlar, atdan azan eşekler ve tüysi bozuk atlar Eşek hocayını gorap, ala-vagırdı turuzdılar.

  ”Biz govı yaşayarıs! - diyip, olar dişlerinden sızdırıp, hınçgırdılar. - Yag iyip, yüpek geyyäris! Bal günümiz bar. Munuñ üçün biz öz Eşek hocayınımıza bakı minnetdardırıs! Biziñ bu günümizi görüp bilmeyänleriñ gözi çıksın!”

  Otçı vezir Köşkagılda agzı tagam tapan canavarlarıñ tüys yürekden yazan setirlerine ovnuk-uşak düzedişleri girizmeli boldı. Mısal üçin, tekstiñ: ”Biz govı yaşayarıs! diyen yerinde ol ”Biz, yagnı atlar - govı yaşayarıs” diyip düzetdi ve tekstiñ soñuna: ”Atyataga vepalı atlar hiç haçan Eşek hocayına garşı gitmez!” diyen sözlemi goşdı. Şondan soñ ol öz bayguş gözlerini güldürip, bu namanı aç atlar üçin eşekleriñ dokmäde agılında çıkarılyan gazetlere, radio ve televideniyä iberdi. Üstesine-de, at canavarlara hem olarıñ beynisi bekemedik yaşacık bigünä tayçanacıklarına: ”Eşek hocayına bivepalık etsem, dört ayagım gurasın, guyrugım üzülsin, toynagım kül bolsun” diydirip, ant içmek däbini girizdi. Şeydibem atlarıñ yañı mövcäp ugran hıcuvı hilegärlik bilen basılıp yatırıldı.

  Emma bu vakada mekir Otçı veziriñ yalav yalı gözleri bir ayılganç kemçiligiñ üstüni açdı. Atları hayalçıratmak üçin gurnalyan  çıkışlarıñ hemmesini: ”Yaşasın, Eşek hocayınımız!” diyip cemlemeli bolyardı. Çıkarılyan ähli permanlarıñ aşagında-da: ”Eşek hocayın” diylen gol goyulyardı. Bu-da eşekleriñ peydasına däldi. Şonuñ üçinem gelcekde atyatakda bulagaylık döredip bilcek bu göze dürtülip duran kemçiligi günübirin düzetmek gerekdi. Otçı vezir hayal etmän, ”daşı cäcek, içi möcek” atdan azan eşekleri çagırıp, geñeş etdi ve olarıñ agzına şunı salıp berdi: ”Nämüçin biz Eşek hocayına ”Eşek hocayın” diymeli? Geliñ, oñ adını dövrebap üytgedeliñ ve bu günden başlap oña: ”Başat” diyen adı goyalıñ!”

  Tüysi bozuk zaññarlar mekir veziriñ bu teklibini dört ayaklap goldadılar ve atyatakda Eşek hocayınıñ bu täze adını ornaşdırmalı diyen kararı şol demde ähli atlarıñ adından kabul etdiler. Şondan soñ resmi suratda ”Başat” lakamını alan ozalkı Eşek hocayın dört ayagını çızgap, işe girişdi. Beyle gaba lakamıñ arkasına bukulansoñ,  oña kürreliginden bäri yüreginde besläp yören iñ gizlin arzuvlarını atlarıñ boynundan ildirmäge has-da giñ yol açıldı.

  Elbetde, ”Başatıñ” birinci permanı şeyle boldı: ”Perman edyärin: Şu günden beyläk ähli atlar kişñemesini bes edip, dövrüñ talabına görä aññırıp başlamalı. 

                                                             Başat. Köşkabat, pılanıncı yıl.”

  Bolanı şol. Şondan soñ, bu karara boyun egmän, eşekleriñ garşısına gidip kişñecek bolan atları atlarıñ duşmanı diyip ıglan etdiler ve oları atyatakdan kovup çıkarmaga başladılar. Oña derek öz üstüne ”Başatı” mündürip höltüldeşip yören yükçi agta yabılara ”Halk bedevi” diyen at dakıp, ”Gırat” bayragını berdiler.

  Atyatagıñ üstüne yagyan permanlar-da çagbalı yagşa döndi.

  ”Perman  edyärin:

  Şu günden beyläk atlar durı suva yuvunmaklarını bes edip, kirşene agınamalı ve mundan lezzet almalı!

                                       Başat. Köşkabat, pılanıncı yıl.”

  Kirşene agınamagı özüne yokuş görüp, kişñecek bolan atlarıñ ençemesine kirli diyip ayıp yöñkeldi ve olara atyatagıñ parahatçılıgını hem-de abadançılıgını bozyan elementler hökmünde berk çäre görüldi...

  Emma Eşek hocayınıñ atlarıñ añını bulaşdırmak üçin yalandan dakınan lakamı onuñ uzakdakı hossarlarını çından gorkuzdı. Olar  azap edip yetişdiren ve alısdan atlarıñ yurdunı dolandırmaga iberen gımmatlı kadrları bir bolması iş bolup, dogrudanam, atlarıñ täsirine düşen bolaymasın diyen hovsala düşdüler. Şonuñ üçinem  uzakdakı süñk hossarları yanına habarçı iberip, derrev onuñ agzını ısgap gördüler.

  - Arkayın boluñ! - diyip, Başat özüniñ süñk hossarlarını köşeşdirdi. - Menden yaña yası yanıñız yerde bolsun. Meniñ şol öñki eşekligimdir. Men üytgemen. Kürreligimden bakıp-beceren siz, gözli-başlı edip, dört ayagımı deñlän siz, şoñ üçin özüm hakda-ha gürrüñem yok, meñ yedi puştumam size vepalı bolar! Olar siziñ iyeniñizden iyip, siziñ içeniñizden içerler, sizden tälim alarlar. - Şondan soñ Başat hasam içginsiräp sözüni dovam etdi: - Ey, meniñ mertebeli dostlarımıñ dostı! Öz aramızıñ gürrüñi, yöne, dogrımı aytsam, meñ şu atlardan gövnüm buz yalı. Vezirlerim Otçıdır Şıhmütür üçümiz şunça can etsegem, bu atlarıñ hemmesinden özümiz yalı eşek yetişdirip bilcegimiz ikuçlı. Çünki näçe aç saklasagam bular gurı tezegi süpläp iymegi, agızlarını göge tutup aññırmagı, porsı suv içmegi, kirşene agınamagı övreniberenoklar, yagnı şahsı gigiyenanı saklap bilenoklar. Siz munı dünyä car ediñ, yaş tayçanakları hem şondan gırılyar diyiñ. Goy, bu meselede eşekleriñ üstünde cinnek yalı-da günä galmasın.

  Şondan soñ Başatıñ alısdakı hossarları birneme ıncaldılar. Başatam atyataga edyän hücümlerini öñküden-de has güyçlendirdi. Onsoñ bir gün ol öz vezir-vekillerini ızına tirkäp, atyatagı yörite gözden geçirmäge gitdi. Aylanıp yörkä atlarıñ sırdam hem dayanıklıdıgına onuñ gözi gitdi. ”Nämüçin atlar eşeklerden ovadan bolmalı? - diyip, ol gazaplandı. - Olarıñ muña nä hakı bar? Has beteri-de, Başatıñ mırrıhını tutduran zat, ol hem käbir çın bedevleriñ özüne aç-açan ya-da gizlin yigrenç bilen  seretmegidi. Ol bedevleriñ agzına mikrofon tutdursañ, onda ätiyaçdan: ”Yaşasın Başat!” diymekleri ahmal. Emma gözlerine siñe seretseñ velin: ”Yok bolsun Eşek hocayın!” diyesleriniñ gelyändigi görnüp dur.

  ”Yok, muña çıdam edip bolmaz! - diyip Başat öz yanından gahar bilen aññırdı. Onsoñ ol aygıtlı pikire geldi: ”Gel, men bularıñ iñ ovadan tohum bedevlerini daş yurtlara sovgat edeyin. Şonda atyatagıñ hovalası peseler ve bu mırrıhlar maña gutarnıklı boyun egerler. Olañ başga alacı galmaz.”

  Şondan soñ Eşek hocayın yetişibildiginden saga-sola at paylamaga başladı. Haysı oya otlamaga gitse ya-da haysı şorluga kirşene agınamaga gitse, şol oyuñ hocayınına ”men” diyen bir bedevi äkidip, peşgeş berdi. Öz yanına mıhmançılıga otlamaga gelenleri-de ızına boş goybermedi. Almacaga yalbarıp, üstüne eltip berdi. Başat bu meselede özüniñ yerinden gelme eşekdigini yene-de bir gezek älem-cahana görkezdi. Akıl-huşunıñ, yadınıñ keltedigini bildirip, käbirlerine ikinci aylavdanam at paylap başladı. Şeydibem ol tiz bagtda buysançlı atyatagıñ içini üzdi. Atlar öz aralarından iñ ovadan, iñ tohum bedevleri yitirip, ruhdan düşdüler ve basım özleriniñ eşeklerden ullakan bir tapavutlarınıñ yokdugına ınanıp hem boyun bolup başladılar. Hat-da olarıñ içinde bizem ”eşek bolalıñ!” diyenlerem tapıldı, käbiri bolsa, açlıkdan hem bialaçlıkdan yaña tezek süplemäge aç-açan isleg bildirdi. Atlarıñ gözleri yaş, bagırları baş boldı.

  İne, şonda atyatagı sähelçe vagtda eşek yatagıñ derecesine düşüren yalan Başat tüys yürekden heşelle kakıp, yurtda ızlı-ızına bayramçılık geçirip başladı.

  ”Perman edyärin:

  Bu gün suv bayramı. Ertir duz bayramı. Ondan soñkı gün - un bayramı. Onuñ ertesi - nan bayramı. Soñra - san! Sandan soñ gavun, gavundan soñ - mavun, onsoñ türşek, onnoñ - garpız, garpızdan soñ - narpız! Narpızdan soñ - paçak, paçakdan soñ - peçek bayramı.

                                                             Başat. Köşkabat, pılanıncı yıl.”

  Atlarıñ ünsüni öz düşen gözgını yagdayından sovmak üçin toy üstüne toy, üyşmeleñ ızından üyşmeleñ gurnalyan bu toprakda neticede gısga vagtıñ içinde birentek ir-iymişleñ özi yitip, olarıñ diñe adı hem bayramçılıgı galdı. İñ erbedi-de, bu yurtda soña-baka bayramçılık geçirmäge gün yetmedi. Çünki bir yılda Tañrıñ bereni 364 gün bolsa, Başat öz rayatlarına ondan iki esse köp bayramçılık  eçildi. Şonuñ üçinem, atlarıñ eşeklere garaşlı, ile belli sakar eşegiñ bolsa, ”Başat” adını göteryän bu ilinden bayramçılık geçirer yalı karz gün sorap, basım goñşı dövletlere dilegçiler dökülip ugradılar.

  Emma olar git-gide baran yerlerinden iyer yalı bir dövüm çöregem dilemeli boldular. Çünki tükeniksiz şagal mesligine uçran bu yurtda soña-baka dişiñ kirini açara-da zat tapılmadı. At canavarlar öz yaylalarında diñe yatıp-turup, garınlarını keseki yaylalardan otarmalı boldular.

  Ana, şonda Başat özüniñ iñ dabaralı hem iñ möhüm permanını çıkardı.

  ”Perman edyärin:

  Şu günden beyläk meniñ rayatlarım öz tapan çöreklerini hökmanı suratda öz yurdumızıñ yabınıñ suvuna yanap iymege borçludırlar.

  Munuñ üçin men yabıñ suvunı mugt edyärin.

  Ondan başga-da, men hovanı, Ayıñ, Günüñ şöhlesini, yıldızları mugt edyärin. Şu günden beyläk siziñ güne çoyunmaga, mugt dem almaga hakıñız bardır. Kim islese, gökdäki yıldızlardan orup, haltasını dıkalap doldurıp öyüne äkidip biler. Ιgtıyar menden.

  Men size şemala döşüñizi açıp gezmäge, Garagumuñ çägesini öyñüze daşamaga, gice yatmaga, gündiz turmaga, çaga dogurmaga ıgtıyar edyärin.

  Üstesine-de, men sizi pikirlenmek yalı agır hem gımmat düşyän işden boşadyarın. İndiden eyläk size pikirlenmegiñ düybünden geregi yok. Siziñ hemmäñiziñ deregiñize men bir özüm pikirlencek.

  Kim-de-kim meniñ bu mukaddes permanımı bozsa, onuñ toynagı gırkılıp, guyrugı üzülcekdir. Bozmadıklar yag iyip, yüpek geyer. Yag iyip, yüpek geymedigiñ, başı - ölümli, malı - talañlı! Maña vepalı candarlar yörite iyer yalı bu tayık yakın vagtda daşarı yurtdan bir vagon yag bilen yüpek gelcek. Eger şol yük sag-aman bize gelip yetse, onda her yılıñ şu gününi vagon, yagnı otlı bayramı diyip ıglan edyärin.

                                                                                       Başat. Köşkabat, iñ soñkı yıl.

GΙZΙL ALMA

 

  Okuvdan çıkan Oguz öylerine gelende, ecesi elde göteryän sebedini häzirläp, oña garaşıp oturan ekeni.

  - Geldiñmi, oglum! Gel, hanı derrevcek çorba guyup bereyin velin, günortanlıgıñı edin. Onsoñ ikimiz Aşır dädeñ yanına barıp gaydalı. Onuñ yagdayı govı däl diyip eşitdim. Onı sorap gaytmasak bolmaz. ”Yatan hassanı soramaga baryanıñ yoluña gül düşelermiş” diyip, eneñ pahırdan eşidipdim. Çaga-da bolsañ, saña-da sogap bolar, sen erkek oglan.

  - Ece, Aşır dädeme näme bolyar? Hanı, ol basım gelyär diyipdiñ-ä?

  Ecesi gözüne inen duydansız gözyaşını görkezmecek bolup, beylesine övrüldi.

  - Geler, oglum. Hökman geler. Eneñ: ”Çıkmadık canda umıt bar” diyerdi.

  Oguz mekdebe geyyän eşiklerini egninden çıkarman, gıssanmaç günortanlık edindi. Onsoñ eneli-ogul yola düşdüler.

  Aşır dädesiniñ yatan hassahanasına barcak bolsañ, bu yerden avtobusa münüp, şäherçä gitmeli. Onsoñ avtobusdan düşeñsoñ, şäherçäniñ ortakı köçesiniñ gırası bilen gündogarlıgına garşı yöremeli. Yöne öñürti ecesi hemişekileri yalı yene-de hökman gök bazarcıgına sovlup geçse gerek? Sebäbi hassahanada yatan keselliniñ yanına eliñ boş barlanok, bazardan dürli ir-iymiş alnıp barılyar, Oguz munı bilmän duranok, şunuñ yalıda käte oña-da del ir-iymiş yetyär, yöne hemişe däl.

  Şäherçäniñ bir çetinde yerleşen bişen kerpiçden salnan hassahananıñ reñki tutuk, tövereginden geçseñ, burnuña uryan yiti ıslar gañşıravıgıñı gıcındıryar. Oguz ol caya girmäge o diyen bir hövesek däl, yöne ecesine yoldaş bolup gitmäge hövesek. §ebäbi şunuñ yalı-da ecesi onuñ bilen ulı adam bilen gepleşen yalı gepleşyär, oña ulı adamlara degişli käbir zatları gürrüñ beryär. Oguz olarıñ hemmesine düşünip baranok, yöne az vagtlık-da bolsa, özüniñ ulı adam saymak hezil.

  - Yolda ikimiz bazara-da barıp geçmesek bolmaz. Kakañ: ”Eliñiz boş barmañ” diyip, pul goyup gitdi. Hassa görgülilerde näme gövün, näme işdä bar? Näme elteñde-de, iyip egiscek gümanları yok, yöne üytgeşicek bir zat alıp barsak govı bolar. Belki, tamşanayadı-da...

  Oguzıñ ecesi beylesine bakıp, yene gözyaşını sıldı. Munı görende, Oguzıñ yaravsız Aşır dädesiniñ solgun yüzi göz öñünde gaymaladı. Sırkavhana girmek islemän, yaydanıp yörşi yadına düşende, hasam suslandı. Yöne sırkavlarrıñ ızından eltilyän dürli ir-iymişler, gısım-gısım hoz, pisse göz öñüne gelende velin, Oguz Aşır dädesine düşünmedi. Eysem şol süyci zatlar bäş-üç gün sırkavhanada yatanıña degenokmı? Yöne üsgürip-asgırıp yören hassalarıñ tukat yüzi, ertir-agşam oları arı yalı avundırıp gidyän eli iññeli ak yektaylı şepagat uyaları yadına düşende, ol gorkman durup bilmedi.

  Çaklañca avtobus oları çañ-tozana garıp, siltäp, derledip, barı-yogı yarım sagatda şäherçä getirdi. Ulagdan düşen batlarına, köpüñ içinde azaşaymasın diyip, ecesi Oguzıñ elinden tutdı.

  - Ayagıñ aşagına seredip yöre! Menden galmacak bol, yogsam büdrärsiñ.

  Olar göreniñde agzıñ suvardyan ir-iymişli hatarlarıñ arasında aylanıp, üyşmek-üyşmek hozları, pisseleri, alma-narları bahaladıp ugradılar. Olarıñ hemmesi-de govudı, yöne ecesi birki yerde bahasını ugurlaşman, yene añrılıgına yöredi. Aylanıp yörüşlerine bir käse govrulan kädi çigidini, bir cübüt nar, yene-de odur-budur alışdırıp, ecesi olarıñ pulunı töledi. İñ soñunda-da olar lovurdaşıp duran gızıl almalarıñ üyşmeginiñ gabadında ayak çekdiler. Ecesi almadan bir kilo aldı. Oña-da ılayık iki alma düşdi. Oguz gultundı: üç bolsa, almalarıñ biriniñ özüne yetcegine ol ınandı.

  Yöne almaları alıp, bakgalıñ yanından beyleräk çekilenlerinde, ecesi aldı-da, elsebedinden bir gısım ovnuk almacıkları çıkardı.

  - Al, oglum, ınha, bu saña! Men buları ir bilen Gün gızmanka öz bagımızdan yıgdım. Mellegiñ çetindäki süyci almadan. Bilyäñ gerek?

  Oguz yüzüni salladı.

  - Bilyän... - diyende, sesinde begenç çavaysa nädersiñ.

  - Al, oglum, bilseñ. Hassa äkidilcege ımsınsañ, govı däl. Sen indi ullakan oglan, bäbek däl, sag adamıñ bazardan gımmatbaha zat alıp iyip bilmeyändigine düşünmeli. Her kim zerurına zordan pul tapyar.

  - Ece, keselliler pulı nireden alyarlar?

  - Olara öñki işläni üçin berilyär, yöne köp däl.

  - Onda nädip olar iñ gımmat zatları alıp iyyärler?

  Ecesi az vagtlık iñkise gitdi, alcıracak yalı edip, ızına, bazara garşı gañrıldı.

  - Bilmedim-dä, oglum... Olañ ızından eltilyän bolaymasa? Olañam özi alıp bilyän däldir-le.

  Olar hassahana yetenlerinde, ecesi Oguza berk sargadı.

  - Betçilik etmegin. Deñ-duş gabat gelse, urşma, sögüşme. Biz bu tayda uzak eglenmeris. Yöne: ”Aşır däde, yagşı bolyañmı?” diymegi yadıñdan çıkarayma, gövni biter.

  Olar eginlerine ak yektay atıp, uzın koridorıñ ugrı bilen tä añrı başına deñiç yörediler. Çalarak açık duran gapılardan görünyän keselliler eneli-ogluñ ızından seredişip galyar. Olarıñ köpüsi öz ızlarından soramaga gelcege garaşıp yatana meñzeş. Oguzıñ ecesi ahırsoñı çetki gapınıñ deñinde ayak çekip, usullık bilen onuñ gapısını tırkıldatdı. Añırdan çıbşıldı eşidildi. Gapı açılanda, olarıñ gözi näbelet, çeniñden-çakıñdan hor bir adama düşdi.

  - Aşır dädeleri şu yerdemidir? - diyip, Oguzıñ ecesi ondan sıpayıçılık bilen yuvaşca soradı.

  - Geliberiñ, dagı nirede bolsun?!

  Bu ısgınsız sesi eşidenlerinde eneli-ogul dogrı gelendiklerini bilip, gapını açanıñ añrısındakı yatılyan sekä seretdiler.

  - Salamälik! - diyip, ecesi Oguzıñ elinden tutup, ol sekä garşı yöredi. - Dogrı gelendiris-le, salgı bilen gaydıberdik: ”Arakı yatan yerindedir” diyip.

  Aşır dädesi gurap duran dodaklarını kemşerdip, acı yılgırdı.

  - Hava, yene edil şol öñküce yercagazımız.

  Oguz süñk bilen deri bolup galan Aşır dädesiniñ sıpatından eymenip, onuñ ayagucunda saklandı. Ecesi onuñ gabadındakı oturgıca gondı.

  - Bir tap barmıdır? Yagşılaşyañızmı?

  Aşır dädesi ilki nämedir bir zat diyäycege meñzäp, onuñ yüzüne seretdi-de, soñam Oguzıñ yüzüne gözüni aylap, guraksı yuvudındı.

  - İndi yagşı... Munça bolsa, her kim yene kayıl.

  Oguzıñ ecesi elsebedinden çıkarıp, gızıl almaları hassanıñ başucında goydı.

  - Yüregiñiz islese diyip getirdim. Tamşanarsıñız-da her dayım.

  Aşır dädesi uludan demini alıp, başını yaykacak yalı etdi.

  - Käşgi...

  - Bey diymäñ, ol-bu geçircek boluñ. Oguz, gel, oglum, ”Yagşı bolyañmı?” diy Aşır dädeñe!

  Oguz hassanıñ yanına geldi.

  - Aş däde, yagşı bolyañmı?

  Hassa özüne zor salıp, ısgınsız yılgırdı.

  - Bolmacak gümanımız barmı? Gatı bolarıs.

  Ecesi şol bada gürrüñi başga ugra sovdı.

  - Oguz can okuvından gelendirem velin, gaydıberendiris, güni gicikdirmäli diyip. Günüñem salımı yok, çagalar bilen gık-da-bak bolşup, nädip geçenini bilmän galyañ. ”Pagta” diyip, aradakı ulagam iki günüñ birinde yatıryalar, galıñ bendäni kösäp, nätcek...

  Az salımdan Oguz ecesiniñ gürrüñinden ünsüni sovdı, otagıñ içine göz ayladı. Aşır dädesinden başga bu yerde yene dört adam yatırdı, barınıñam yagdayı biri biriniñkä meñzeş, yüzlerine seretseñ, yüregiñ gısyar, yöne agız bilen göz bolşup yatırlar. Onsoñ ol gözüni hassalarıñ başucındakı agaç tumboçkalarıñ üstünde örülen ir-iymişlere geçirdi. Çaklañca gaplarıñ içinde adını tutan iymişiñ bardı. Oglanıñ gözleri gelip-gelip, ahırı Aşır dädesiniñ başucında yap-yañıca goylan ullakan gızıl almalarda saklandı. Olar ayratın bir ıhlas bilen lovurdayardılar. Burnuna gızıl almalarıñ yumşakdan yakımlı ısı uranda, Oguzıñ agzı suvardı. Ol bir elini cübüsine sokup, özüne berlen almaları ikiyana işdäsiz togarlaşdırdı. Oguz bu çüprecik almalara beletdi, edil beyleki oba oglanları yalı oları niçikmi suvı süycänden iyip başlayardı. Bu şorumtık almalar oba çagalarınıñ hemmesiniñem ulı güymencesidi, onsoñ halıs bezigipmi ya-da yöne özaralarında olar onı ”eşegalma” diyip atlandırardılar. Olarıñ agzını suvardyan ir-iymişler diñe bazarda satılyardı. Yöne bazar bahasından del miveleri satın alıp bilyän az-azdı.

  Oguz gözlerini yumdı, usullık bilen elini öñe uzatdı. Ayasını açdı. Eglendi. Kän eglendi... Onsoñ arasında ayası birdenkä agralan yalı etdi, yöne soñra yene-de çalt yeñledi.

  - Yok, yok, Aşır dädesi, biz oları size getirdik. Oguz indi kiçicik oglancık däl, akılcıgı yetyär. Onsoñam yañı bazarda men muña alma berdim. Ol öz payını eyyäm iydi. Bulañ dişi yiti, tüveleme, derrev yom-yok edäyyär!

  Aşır dädesiniñ tutuk sesi eşidildi.

  - İysin yene birini, hamana, men iyen ekenim-dä... Canımız sagka-ha bu zatlar dilimize degmedi, özümize dözmedik, başıñ yassıga yetensoñ, iydiñ nä, iymediñ nä...

  Ecesi ılalaşmadı.

  - Bolmaz. Getiren zadıñı özüñ iyip gitseñ, gelişmez, şeyle dälmi, oglum? Hanı, aç gözüñi, suva bökcek yalı bolup durma-da... Tüveleme, sapagındanam govuca okayar bu. Sa-ap bäşlik. Yöne, näçelik okanda-da, çaga-da bular, derrev yüzügara etcek bolşup durlar-da, sähel yerde. Kakalaram dogay salam aytdı, olam gelip-gitcekden. Edil şu vagt men-ä yöne oları bir ädimem butnadanoklar öydyän. Kolhozıñ işini özüñiz bilyäñiz, mıdama yagı gelcek yalı, güyz gelse, ol yagını iyndi bil.

  Ecesi gürrüñi başga yana sovup, Oguzı kesellileriñ palatasından elinden tutup alıp çıkdı. Yagşıdan-yamandan söz diymese-de, elinden berk tutulışından Oguz ecesiniñ özüne gahar edyändigini bildi. Şonuñ üçinem ol beyleki eli bilen ol yolboyı cübüsindäki ovnucak şor almaları ikiyana togarlap, onuñ näme diyerine garaşdı. Ecesi oña eden işi üçin käyinmedi, yöne käyinse, has govı bolardı. Onuñ gözlerindäki nägileligi görmek Oguza käyinç iyenden yeñil düşmedi. Yöne onda-da onuñ küyi-köçesi ızda, sırkavhanadakı gızıl almalarda galdı. Obanıñ çetinden girenlerinde, suvsuzlıkdan yaña çañcarışıp oturan agaçlarıñ guraksı şahaları onuñ gözüne yakımlı ısını kükedip oturan gızıl almalara bürenip göründi. Oguzıñ oları iyesi gelip, gılmanı gıl kesdi. Obanıñ çola yolı bilen öz öylerine golay gelenlerinde, ol bokurdagında agırı duydı: bogazı lakga galana meñzedi. Yuvudınması kınlaşdı.

  Göz baglanıp, kakası işden gelende, Oguz eyyäm düşekde nar yalı gızdırıp yatırdı. Ecesi onuñ daşında hozanakdı. Yanar ot bolup yatışına ol arasında basırganıp, başucını sermeledi. Gözüni açanda, ecesiniñ yazıklı gözlerini gördi, oña yüregi avadı.

  - Ece, meñ alma iyesim gelenok - oglanıñ dodakları kemşerdi.

  Ecesi sesini çıkarman, turup gitdi. Kakası yarık-yarık eliniñ ayasını oglunıñ mañlayında goyup, onuñ ızından gıgırdı.

  - Dogtor çagırılaysa näderkä? Muña-ha gara çını. Yaramaz bir zat yokaşan bolaymasın, vagtıragında habar edeli!

  Oguzıñ kakasınıñ eli ullakandı, olarıñ agramını duymak yakımlıdı. Kakası elini çekende, ol beylesine agdarıldı. Ecesi kakasını üm bilen añırkı tama çagırdı, oña yuvaşca ses bilen öylänki bolan işi gürrüñ berdi. Şondan soñ kakası birneme ıncalana meñzedi.

  - Hanı, onda agşam naharını bir iyeli, men-ä lüt yadav. Ertirem dañ bilen çıkıp gitmeli. Yöne erkek oglan ät galsa govı däl. Ertir şäherçelik işi barıñ birine ”gayrat et!” diymeli bor-da. Başga näme etcek.

  Gızgından dodakları yarık-yarık bolan Oguzıñ başucında ertesi günortanlar ılayık iki sanı gızıl alma peyda boldı.

  - Al, oglum, iy, saña getirtdik! Edilcek düynki almalar yalıdır. Men şol düynki ala donlını salgı berip goyberdim, şondan alıpdırlar.

  Oguz almalara höves bilen seretdi, şonda ol bir dem, hamana, gızgınını yadından çıkararlı göründi.

  - Al, oglum! - diyip, ecesi oña yene yalbardı.

  Oguz kellesini galdırıp, almalarıñ birini eline aldı-da, oña agız saldı. Alma onuñ dişine yakımlı degse-de, dili tagam bilmedi. Onda-da Oguz bir almanı derrev iyip boldı, beylekisini-de, eline alıp yatdı. Soñ az vagtdan onı ecesiniñ eline tutdurdı.

  - Boldum, başga iyesim gelenok. Acı.

  - Acı däldir, balam, gızdıryanıñ üçin acı bolup görünyändir. Gızgınıñ ayrılansoñ iyersiñ, yıgnar-da goyayarın, cigleñ görmez yalı...

  Oguz yerinden hasanaklap galdı-da, gapa ılgadı. Ol düvdenekläp, mellegiñ bäri çetinden girdi, ısssıdan yaña yaprakları çañcarıp oturan ”eşegalmanıñ” aşagında ayak çekdi, ögedi. Ecesi ızından gelip, onuñ mañlayını tutdı. Oguzıñ yap-yañıca iyen gızıl almasınıñ bölekleri yerde, gusuga garılıp, pıtraşıp yatırdı. Ecesi suv getirip, onuñ agzını çaykatdı. Ιsgınsızlıkdan yüzi akcarıp duran Oguz ızına gaydıp gelip, düşegine geçdi. Biraz vagtdan ol inisiniñ adını tutup gıgırdı. İnisi gapıdan gelende, başucındakı gızıl almanı alıp, sandırayan eli bilen oña uzatdı.

  - Al, cigim can, iy, hamana, meñ iydigim eken-dä!

ACΙ KİŞMİŞ, SÜYCİ TÜSSE

 

  Äpet tutlarıñ aşgında iki hatar uzın stol. Adamlar gelşip-gidişip durlar, yöne olarıñ yüzleri salık; tapgır-tapgır gelip, saçagıñ başına geçyärler, öñlerinde goylan tagamdan iki agız dadıbam, tövire garaşyarlar. Hiç kimiñ bokurdagından artık zat geçenok. ”Yas yere barañda, öñüñde goylan naharı iymek sogap, sebäbi seniñ töviriñ merhumı dok etmeli, onuñ ruhı şat bolmalı” diyyäler. Yöne nädip iycek? Bokurdagıñdan geçse iycekmi ya-da geçmese-de? İyeniñ bokurdagıña tegek bolcak bolup durka, kimiñ agzına artıkmaç zat atası geler? Üstesine-de iyyän zadıñ tagamı yok. Hiç biriniñ. Nämäniñ acı, nämäniñ süycüdiginem bilip bileñok.

  Stoluñ üstünde goylan naşıca tabakdan bir sarıca kişmişcigi alıp, agzıma atyan. Gözüme yaş aylanyar: nähili acı kişmiş. Acı ölüm. Näme çäräñ bar...

  Ayat-tövir edip, yene bir tapgır turyar.

  - Ιzı yarasın...

  - Toyuñızda gaytsın...

  Depämde hellevleşip duran tut agaçlarınıñ şapbat yalı iri yapraklarınıñ arasından görünyän asman çap-çal. Yöne çal reñk gitdigiçe azalıp, gara reñk goyalyar. Täze gelenlere nahar çekip yören oglanlarıñ biri ıncalıkdan gaçıp, zol-zol yokarısına seredyär. Bulutlarıñ lemmer atıp gelşi şübhe goyanok. Hökman yagar!

  - Hyäk. Nähak gitdi neresse, diyip, gapdalımdakı sıpal şlyapalı dolmuş yigit başını yaykayar.

  - 44 yaşında... - diyip, menem hırçımı dişleyärin. - ”Väh” diylen yalı ölüm. Näme diyip, näme aytcak. Govını gözleyäni çın bolsa, Tañram şu gezeg-ä yalñışmadı.

  Yasa gelenleriñ bu tapgıram turup gidyär. Hova hasam çıtılyar, garalyar. Adamlarıñ yüzem. Täze gelenlere nahar çekilyär. Bu gelenlerden oturgıç artyar. Hızmat edip yörenleriñ azacık yüki yeñleyär. Olar gıra çekilip, çilim otlanyarlar. Mesayı gürrüñ. Tukat gürrüñ.

  - Hanı, bir çilim al!

  - Me...

  - Kükürdem!

  Çilimiñ tüssesini işdämen yuvudyan. Acı tüsse kentlevügime süyci bolup degyär.

  - Gidiberd-äy, neresse... Beyle-de bir bivagt ölüm bolar ekeni.

  - Hyäk, cala gelceg-ov... Adam-a azalyar öz-ä. Nemediläyse näderkä?..

  Adamlarıñ bu tapgıram duz dadıp, hatarıñ çetinde gelenlere ayat-tövir edip berip oturan aksakgal yaşulınıñ yüzüne garayar. Ayada garaşyar. Goca edep bilen ak sakgalını sıpalap, yakımlı ses bilen ayat okayar. Adamlar yerinden galyar.

  - Ιzı yarasın.

  - Tañrıyalkasın, toyuñızda gaytsın!

  Gap-gaçları yıgnaşdırmalı. Märekäniñ yüzi gaytdı. İndiki gelyänler ıgım-sagım. Bir hatar stolam yeter.

  - Añırka serediñ... - diyip,  hızmat edip yören oglanlarıñ biri assırınlık bilen yasa gelenleriñ birine garşı kellesini salgayar. Turanda, şlyapası agacıñ şahasına ilişdi. Seret, seret... alıp bilenok. Bökcek bolyar...

  Oglanlarıñ biri pıñkırmacak bolup, agzını tutyar. Beylekisi kimdigini görüp bilmän, aşak eglip, usullık bilen pışırdayar.

  - Haysı diydiñ? haysı?

  - Ana, ho-ol añırkı! Ana, bökdem - aldam. Seret!..

  Görenler yılgırışyar. Onsoñ biri şlyapa hakında başga bir gülküli gürrüñi yatlayar. Duranlar gülşüp bilmän, biri biriniñ yüzüne seredişip mıssa yılgırışyarlar. Yagış damcıklap ugrayar. Hızmat edyän oglanlar stollarıñ üstündäki zatları yıgnaşdırmaga girişyärler. Yagış güyçlendigiçe olarıñ hereketleri çaltlanyar. Añırdan yetip gelen iki-eke ayal-ebtat oglanlara el kömegini beryärler. Bileleşip, ılgaşıp, öye zat daşayarlar. Cala güycüne girende, stollarıñ üsti eyyäm boş. Damcalar diñe ovadan kleyenka saçaklarıñ üstünde şabırdap düşyär. Hızmat edyänleriñ hemmesi cayıñ ıkışagına gaçıp atıp, şol yerden yagışıñ oynuna seredişyär.

  - Bäh, zordan yetişäydig-ay.

  - Ay, garaşık edip bildi. Bäş minut öñürti inen bolsa ähli zadı öl-mıccık edäymeli.

  Yagış gitdigiçe güycäp, aldıgına guyyar.

  - Bäy, govı boldı. Edil öz gövni yalı neressäñ, hiç kemi yok! Adamlaram gelip gitdi, yıgnaşdırıbam yetişdik.

  Bakıete gideniñ garındaşlarıdır iñ yakın dostları yagşa ezilen dünyäni begenişip sınlap durlar. Bu taydan has uzak çola bir yerde bolsa, yaz yagşı misli ene yeriñ kükregine düşen yaranı bitircek, duydansız dörän garıp mazarıñ üstüne ot bitircek bolyan dek yokardan kövsarlap, boraganlap inyärdi. Yöne, arman, ol mazar üstüne ot biterden entek has täzedi. Ol edil yap-yañıca bir sävlik bilen umman içre küregini aldıran gayık kimin, uç-gıraksız sährada nirä yüzcegini bilmän, ugurdaş akım gelse, yola çıkmakçı bolup, ırañ atıp yatana meñzeş...                                                                               1991 yıl, may.

GORKAK BATΙR

 

  Bedenterbiye mugallımı klasıñ okuvçılarını boylı-boyuna durzanda, Şageldiniñ yeri hemişe iliñ ızındadı. Gövnüne özünden has kiçi bolup görünyän yaşıtdaşları-da, hatara düzülseler ondan öñde durmalı bolup çıkyardılar. Şageldi muña hiç düşünip bilenokdı, yöne näme alaç etsin? Bu yagday barıp-ha birinci klasa okuva gelenlerinde düzgüne giripdi, yöne entegem üytgän zat yok, yogsam bu yıl olar eyyäm yedinci klasda okap yörler.

  Oglanlarıñ birentegi eyyäm çilim çekip yör, pivo içip görenem yok däl. Hatarıñ başında duryan Hangulı eyyäm aragam dadıp gören. Onuñ gızlar hakda bilyän zatlarını bu klasda başga bilyän yok, şonuñ üçinem onuñ edyän gürrüñleri oglanları imrindiryär, agızlarını suvardyar. Deñinden geçyän gızlara lak atıp, ol oglanlara göz görkezyär. Üstesine-de, entek birinci klasda okayarkalar ol: ”Kimiñ boyı uzın bolsa, klasda iñ güyçli şol bolyar” diyip, oglanlarıñ gulagına guydı. Başlangıç klasda övredilen zat bolsa, eşideniñ yadında govı galyar, mugallımlar şeyle diyyärler. Onsoñ oña boyun bolmasañ ne alaç?

  Yedinci klasa yetyänçäler boylı-boyuna durmakda üytgeşiklik kän boldı: boyı çalt ösüp, hatarda öñe geçenem, tersine, ıza geçenem bar. Yöne Şageldiniñ yerine dava edyän yok, onuñkı ömür şol bir yer - hatarıñ iñ soñı.

  Klasda iñ keltesi bolanı üçinem ol mıdama yumruk yassıgı. ”Cübä salıp gdibermeli” diyilyän çepiksizce Şageldä sürkenip geçmegi töveregindäkiler edil borç edinen yalı. İrden ecesi bilen öykeleşip gaydanam, kakasından käyinç iyenem, okuva gelensoñ, gaharını Şageldiden çıkaryar. Näme diyip, näme aytcak? Şageldi bu klasda yumrugıñ güyci barlanıp görülyän canlı garantga yalı bir zat.

  Onuñ özem indi tayak iymäne halıs övrenişipdir. Üstüne abanıp gelenlerinde, yüzüni gorap, bir ıññıl-çıññıl eden bolyar. Yöne urulmasa sıpmacagını bilensoñ, üytgeşik bir garşılıgam görkezip baranok. İymeli tayagını çıdamlılık bilen iyyyär. Sebäbi garşılık görkezse, yumrugıñ öñküsinden-de gatı degcekdigini bilyär, bu ugurdan tecribesi yetik. Günde-günaşa urlup yörensoñ, ol indi asıl artıkmaç cebir çekyäne-de meñzäp baranok. Teni ölüşipdir.

  Şageldini uryan-da esasan öz klasdaşları. Munuñ govı tarapı sanardan kän... İlki aytmalı zat - olar onı kastsız uryarlar - klasdaşlarça! Sebäbi olarıñ Şageldide köyüp yatan arları yok. Yüzleriniñ ugruna birki şarpık çalyarlar-da, geçip gidyärler. Vessalam. Yüzüñi çıtman, şoña dözseñ bolanı. Şageldem çıdayar.

  Yöne soñkı dövürde, Şageldiniñ durmuşında adatı gatnaşıga övrülen bu düzgün bozulıp ugradı. İndi oña özünden pes klasdakılarıñ içinden-de ekceşip görcek bolyanları tapılıp başladı. İçinde birki sanısınıñ muña has-da hövesekdigi bildiryär.

  Bäşinci klaslılardan iñ dayavı Atov ulı arakesmede onı eyyäm iki gezek döşünden itip yıkdı. 7-nci klaslı bolup 5-nci klaslı Atovdan hiç bir sebäpsiz yumruk iyen Şageldi öñki galagop rahatlıgını yitirip, birki gün töveregine alcıraññı seredip gezdi. Sebäbi Atav öñden övrenişikli, adalatsız bolsa-da, yöne birçak kada giren yagdayı bozdı. Şonuñ üçinem Şageldiniñ gözlerine üytgeşik tukatlık aralaşdı. Ol çıkgınsız güne düşüp, içini hümledip gezdi. Erbet yeri, indi ol arakesmede arkayın daş çıkmakdan-da kesildi. Sebäbi daşarık çıkdıgı kiçi klaslılar onuñ ızına düşüp, ırsarap ugrayardılar. Atovıñ üstünliginden soñ, elbetde, olarıñ içinde öz güycüni barlap görmäge hövesekler köpelyärdi. Şageldi näderini bilmän, cañ kakıldıgı daşarık eñyän klasdaşlarına gözi gidip seredyärdi. Ol iki günläp partanı gucaklap yatdı. Üçülenci gün yagtı cahanı küysedi, gum-gukluk bolup yatan klasda yekesiräp, daşarık yöneldi.

  Ulı arakesme vagtı bolansoñ, daşarınıñ cagıl-cugulı yetikdi: top oynayan haysı, kovalaşmak oynayan haysı, garaz, mekdebiñ hovlusı gaz-ganat. Şageldiniñ gövni köpçüligi küysese-de, ol ätiyaçlıgı elden bermän, gözden sovarak yere -  mekdebiñ arkasına geçdi. Ol yerde adam azdı, okuvçılarıñ tecribe atızında eken yoruncasınıñ üstünde ”vızzıldaşıp” gaymalaşyan arıdır siñekler bolaymasa, başga bir ıncalıgını alyan zat yokdı. Şageldi yoruncalı atızıñ bir çetinde durup, mör-möcekleriñ oynuna tomaşa etdi. Yazıñ ahırı bolansoñ, Gün eyyäm tomusdakı yalı gızdıryar, gülli yoruncadan yakımlı otcumak ıs kükeyär. Şageldi üncüsini unutdı, yoruncalıgıñ daşında aylanıp, hezil etdi. Bu vagt ol soñkı günlerde il deñinde daşarık çıkıp bilmediginiñ övezini dolcak bolyana meñzeyärdi.

  Emma klasdaşlarınıñ içinde özüni ekabır sayyan Atov eyyäm onı añtap yören bolsa nätcek. Onsoñ ol 7-nci klaslını urup yıkışını görkezmek üçin oglanları ızına tirkäp, duyman durka Şageldiniñ yazzı mañlayından çıkdı. Duydansız üstüni basdıran Şageldiniñ gorkudan incigi saññıldadı. Ol gaçıp sıpcak bolup sınanışdı, yöne 5-nci klaslılar tomaşa küysäp, cagıl-da-cugul bolşup, eyyäm onuñ daşını aldılar. Atov diyseñ, eyyäm yumrugnı düvüp, düv-düv topulyar.

  - Uruşcakm-ey, gel, uruşsañ!

  Şageldi burça gabalan pişik yalı canhovluna urundı, sıpcak boldı, emma bu vagt oña yöräre ”araba yol” galmandı. Tomaşaçı märeke onuñ gaçcak yolunda divar boldı duruberdi. Şonda degnasına deglen Şageldiniñ horca ellerine alaçsızlıkdan agram indi. Onsoñ garma-gürmelik başlanıp-başlanmanka, duydansızı yerden şarpıgıñ batlı sesi çıkdı. Näme bolup geçenini 5-nci klaslılarıñ içinde anık düşünip yetişeni-de bolmadı. Yöne, bir görseler, ınha, Şageldiniñ yıkılmalı yerinde Atov serrelip yatır!

  Bu garaşılmadık vakadan yaña 5-nci klaslılar ala-vagırdı boluşdılar. Eden işinden hayyatı göçen Şageldi bolsa, häziriñ özünde üstüne yagcak yumrukları sanap iymek üçin derrev gözlerini yumup, iki büküldi, galan zadı ovarram edip, diñe yüzüni goramaga çemelendi. Daşından seretseñ, bu vagt ol yene-de şol öñki Şageldidi, her bir eden-etdiligi çekmäge tayındı. Yöne nämüçindir Atovdan cogap bolmadı. Garşıdaşından ar almakdan geçen, ol gayta hıkgıldap, demi demine yetişmän, aglamcırap yatırdı. Soñra klasdaşları onı yerinden turzup, goltugına girip äkitdiler. Şeytdi-de, Şageldi uruş meydanında gahrıman boldı galıberdi.

  Şageldiniñ Atovı urup yıkanlıgı baradakı habar  mekdebe yıldırım çaltlıgında yayradı. Klasdaşları Şageldiniñ arkasına kakdılar. Yöne özleri velin, öñki gılıklarını üytgetmelidir öytmediler. İndiki arakesmede bolgusız zadı bahana edinip, Çäşem Şageldiniñ gulak düybüne yelmedi. Yöne ol ikinci gezek elini aylacak bolanda velin, eyyäm yetişmedi. Şageldiniñ duydansız şarpıgı onı kese yıkdı. Ol yerinden turup, yene topuldı, emma ikilenç şarpıgıñ sesi çıkan badına gaytadan serrelip gitdi. Şondan soñ yumrugını düvüp, tayın bolup duran Şageldiniñ üstüne topulmaga Çäşem milt edip bilmedi. Ol hapa sögündi-de, çekgesini tutup gıra çekildi.

  - Soñ göräeris! - diyip, boş haybat atıp oñdı.

  Şondan soñ Şageldiniñ üstüne topulanlardan sanlıca günüñ içinde yene üç-dördüsi ondan şarpık dadıp görmeli boldı. İñ geñ yerem Şageldi topulıp gelyänleriñ hiç birine öñürti elini aylamaga may berenokdı. Olar ”Uruşcakmı!” diyip, diline bat beryänçäler, Şageldi alagedin olarıñ gulagınıñ düybüne tozdurıp goyberyärdi.

  Bu yagday klasıñ iñ güyçlüsi Hangulını ıncalıkdan gaçırdı. Bu gidişine gitse, ”hä” diymän, oña-da gezek yetcegi görnüp durdı. Vagt yitirmän, Şageldini öñki agılına gabamalıdı, oña degerlice temmi bermeseñ bolcak däldi, munı-da indi Hangulıdan öññe başarıp bilcek yokdı. Ol öz etmeli işini çemelänsoñ, yumruk yalı Şageldi özüne el salgap biler öytmän, oña garşı añırdan gatı arkayın yöräp geldi.

  - Sen näm-ov, inim, gatı cikceryäñ? - ol edil urcak yalı edip, elini galgatdı.

  Emma üstüne abanıp gelenden, ayratınam Hangulıdan hiç bir oñlulıga garaşmayan Şageldi alkımına berip, onı-da ugrıbir urup yıkdı. Yöne klaslarındakı iñ güyçlüni urup yatırandıgını gören Şageldiniñ gorkudan yaña sandırayışını görmek gerekdi. Munuñ ızı kim bilyär nämä yazar?! Uruş ula gitse, Şageldiniñ arkasını tutcak barmı, hemme kişi Hangulıdan öler yalı gorkyar. Şonuñ üçin Şageldi yüregini bire baglap, ”näme bolsa, şol bolsun-a!” saldı, urşı soñuna deñiç dovam etmäge ıkcam tayın bolup durdı. Çünki bu vagt onuñ iki golundan özge hossarı yokdı.

  Añrı yanlarında üyşüp duran klasdaş gızlar bu vaka gülşüp seredişdiler. Serrelip yatan yerinden yagdayı sınlan Hangulı gahar-gazaba mündi. Onsoñ ol hasanaklap turdı-da, bir eli bilen çekgesini tutup, Şageldini rehimsiz depmäge başladı. Nämä garaşsa-da Şageldi beyle erbetlige garaşanokdı. Sebäbi obada urşulanda hiç kim başga birini ayak bilen depenokdı. Beyle uruş şäher urşudı, namart uruşdı. Şageldiniñ işi tayak iymek bolansoñ, bu düzgüni govı bilyärdi. Şonuñ üçinem ol özüni depişdirip alıp baryan Hangulınıñ deminden sıpdı-da, hoñ yalı yerden ızına bat alıp gelip, bar güyci bilen onuñ tumşugına yelmedi. Hangulı ikilenç diñ arkan gaytdı. Şondan soñ Şageldi onı yerinden turuzman, dört-bäş gezek içine düvündirdi. İñ soñkı gezek itenek-çomanak ayak üstüne galan Hangulı yene bir şarpık iyensoñ, kese gışardı.

  Şageldi daşında şovhun edyän, sag elini yokarık galdıryan oglanları görüp, bir yılgırdı, mañlayınıñ sovuk derini sıldı. Onuñ garşıdaşı bolsa, ”hık-çok” edip, yüzüni tutup, suv kranınıñ yanına, çapılan dodagınıñ ganını yuvmaga gitdi.

  Şoldur-da - şudur, Şageldä asıl biri yanaşaysa nädersiñ?! Yalñışıp, kimdir biri negada köne endigini gaytalacak bolaysa-da, ätiyacı özünde, topulaycak yalı edyär-de, derrev kürtdürip duruberyär. Gurı haybat bilen gövnüni hoşlamasa, dagı alacı yok, şondan añrık geçmäge asıl indi olarıñ hiç biri-de milt edip bilenok.

  Ecizeganımlık edip, Şageldini urup yetişdiren özleri, şonuñ üçinem oña yanaşsañ, nämäniñ garaşyandıgını olar bilmän, kim bilsin?! Şageldiniñ yüreginde öñünden çıkandan gorkı bar, onsoñ ondan öñürdäymek kın.

ERKEK BOLALΙ, SAPARMΙRAT!

 

  Azaşandıklarını olar ikilenci gün boyun almalı boldular. Dogrusı, düyn öylänki gısga vagtlık harasatdan soñ özleriniñ uguralla gidip baryandıgını olar eyyäm öñräk añıpdılar, yöne hiç biriniñ munı boyun alası gelenokdı. Azaşandıklarını kim ilki boyun alsa, onda şol günäkär bolup galaycak yalıdı. Olarıñ gövnüne şeyledi. Entek bu-da hiç, has beteri - kim ilki bu sözi agzasa, şol-da nalacedeyin bolup görüncekdi.

  Onsoñ içlerini hümledip, olar yene-de yarım gün yol yörediler. Gün günorta bolup, depelerini cokradıp ugranda, olar dillerini bir gulaç sallap, sazagıñ kölegesine özlerini atdılar-da, haslaşıp, biri biriniñ yüzüne öykeli seredişdiler. İkisiniñem dodakları müñküldäp durdı, yöne yene-de dil yarman oñdular. Emma demlerini dürsäp, yola çıkmazlarınıñ öñ yanında aralarındakı oñşuksızlık uç görkezdi. Endamınıñ yagı yüzüne uran Saparmırat yañı goşlarını arkasına alıp yöräp ugran av yoldaşınıñ ızından seredip durdı-da, dişlerini gıcırdatdı.

  - Düynden bäri señ ızıña düşüp, ınha, gelen yerimiz. İndi nämä yeñsäñi tüññerdip baryañ?! Men-ä beyläk yörecek, senem nätseñ - şeyt!

  Ol goşlarını egnine alıp, yoldaşınıñ näme diyerine garaşman, öz diyen yoluna gidiberdi. Gullov ayak çekip, ızına gañrıldı. Semizlikden yaña halıs yadav görünyän yoldaşına onuñ haypı geldi.

  - Nirä yöresegem, bile yöräli, yogsam heläk bolarıs. Yöne, meniñ diyenimi etseñ, beyläk gideli, yol, ine, şu gapdalda bolmalı. Yapılara seret, sazaklañ pürüniñ yatgın ugruna seret!

  - Yapılara seredip, getiren yeriñ dälmi şu? Señ ızıña düşyände kelle yok diysene!

  - Men seni zora yanap alıp gaydamok, özüñ: ”Ava gideli!” diyip, meni günüme goymadıñ - yalanmı eysem? Yöne indi, haysı-da bolanda, dogrı yol tapcak bolalı, günäkär gözlesek - orta yolda galarıs. Suvumız az, şonı yadıñdan çıkarma!

  Saparmırat hötcetligine tutdı, ol ”diyyäñmem?” diymän, arkayın yöräberdi. Gullov alaçsız galıp, onuñ ızına düşdi. Suvsuz çölde yoldaşıñı taşlamak - namartlık. Onsoñam, kim bilipdir, belki yoldaşınıñ baryan yolunıñ-da çopan-çolugıñ üstünden eltmegi ahmal?

  Olar tä agşama deñiç yol yörediler. Agşamlık, öykeleri yazılman, hersi ayratın düşledi. Ayratın çay gaynadındılar, ayratın damak edindiler. Gullov munuñ öz yagdaylarını öñküden-de beter agırlaşdırcakdıgını bildi, yöne zemzen yalı çişen yoldaşı onuñ tövellasını almadı. Olar bu gün suvı ayap bilmediler. Ertire diñe yekece tüñçe suv galdı, töverek-daşları-da tä gözyetime çenli aññat-aññat gum, akıp yatan gızıl çäge...

  Ertesi irden usurgap yatan avçıları Günüñ hovrı oyardı. Kellelerini galdırsalar eyyäm töverek-daş tüp ıssı. Olar çalak-çulak garbandılar-da, sessiz-üynsüz yola düşdüler. Yol diyerlik yol yokdı, olar diñe uguralla gidip baryardılar. Düyn günortandan bäri öñden Saparmırat yöreyärdi, Gullov onı yeke taşlamazlık üçin ızına düşüp gidip baryardı. Saparmırat tä suvları gutaryança öñden yöredi, soñra ol yene-de gaharını yoldaşından çıkarmaga başladı.

  - Senden boldı! Yol tanamaz halıña meni çöle alıp gaytdıñ! Maña bir zat bolsa - señ günäñ!

  Gullov suvsuzlıkdan yarık-yarık bolan dodaklarını gurı dili bilen yaladı, onuñ goyun gözlerinde yakımsız uçgun göründi. Ol edil gatı-gayrım bir zat diymekden saklancak bolyan dek çäge siñen bitginli saçını barmakları bilen darakladı, soñkı üç günüñ içinde mese-mälim horlanıp, dulukları içine çekilen yüzüne sıran çägäni kakışdırdı.

  - İñ bolmanda, bir gününi bir öz boynuña çek, senem gördük!

  Şondan soñ olar yene-de öñe gitdiler. Saparmırat yoldaşınıñ tövellasını alman, kellesiniñ ugruna tutdurdı gitdi. Onsoñ Gullov yene-de onuñ ızına düşübermekden gayrı alaç galmadı. Şeydip, olar bu güni-de çölde neticesiz ıgıp geçirdiler. Günüñ yaşan yerinde yıkılıp galan iki pıyadanıñ ertesi irden ne çörege yanap içere yeke ovurt suvları, ne-de dikelip yöräre ısgınları galıpdı. Gurı çörek bokurdakdan geçenok, bogazıña düvün bolup dur.

  Töverek-daş birmeñzeş sakar çöllük, kä yerde iki-eke düyp çeti-çerkez, sazak bu yerde has-da seyrek. Gullovıñ öz yoldaşına yüregi avadı, ol birki düyp yandagıñ düybüni gazıp, olarıñ köküni çekip çıkardı, gumunı kakışdırıp, agzına salıp gördi - guraksı, çıg sızanok. Köküñ suvlı yerine yetmek üçin kän gazmalıdıgını ol bilyär, yöne hanı oña ısgın? Onyança-da Saparmırat onuñ edip oturan işini görüp, nämedir bir zat yadına düşen yalı ala-hasırdı bolup, yer gazıp ugradı. Ol edil kürüm gazınyan atyalman kimin, çägäni ıhlas bilen sovuryardı. Onuñ ızgara yetcek bolyandıgına düşünip, yoldaşı başını yaykadı.

  - İndi giç, düyn agşam başlan bolsak, onda yetsek yeterdik.

  Saparmırat oña mölerilip seretdi-de, hiç zat diymedi, diymese-de, onuñ gözlerinden näme diycek bolyandıgını bilmek bolyardı. Gullov özüni günäkär sayıp, yüzüni salladı. Onsoñ ol alaçsız yene-de ıra-dara yöräp ugran yoldaşınıñ ızına düşüp gitdi. Yöne bu gün olar uzak vagtlap dik yöräp bilmediler, ilkinci duşan sazagıñ düybüne haslap yıkıldılar. Kölegäniñ ızına düşüp, sazagıñ daşında aylandılar, Gün günorta yerine barıp, çölde kölegeler yitende, Saparmırat edil akılından azaşan yalı, goşhaltasını tüpeñini taşladı-da, süyr günortan yola çıkdı. Gullov sesini çıkarman, onuñ ızından seredip durdı, ol ızına dolanıp geler öydüp garaşdı, yöne gel nire?! Onsoñ ol yoldaşınıñ goşlarını-da egninden asıp, onuñ ızından garama-garama yöräp gitdi.

  Çäge şeyle bir gızgındı velin, gözyetim tolkunıp yatan akar suv bolup görünyärdi. Saparmıradıñ hut şol salgımı nazarlap baryandıgına ımıklı göz yetirende, Gullovıñ erbet gaharı geldi, yöne indi oña nädip gep düşündircek? Usurgap, kiçicik sazagıñ düybünde, gızgın çägäniñ üstünde uklap turansoñlar, olarıñ ikisiniñ-de kellesi sämedi. Şondan soñ olar dik ayak üstünde yöräp, uzak gidip bilmediler, basım olara emedeklemek añsat bolup göründi. Goşlarını taşlap, çepegini eline geyen Gullov üm bilen bu emeli yoldaşına görkezdi, yoldaşı düşünip, çepeklerini ayagından sıpırdı.

  Olar şeydip, ep-esli yol geçdiler, ugurları suv bolup çaykanıp yatan sarı salgıma garşıdı. Soñrak Gullov öz yoldaşınıñ ıza galıp, nämedir bir zada dümtünyändigini bildi. Gañrılıp seredende, onuñ gümürtik hereketlerini gördi, ızına emedekläp gaytdı. Gelip görse, Saparmırat çepeginiñ içine buşugıp, peşevüni içip otır.

  - Beytme, - diyip, Gullov oña yalbardı, - ecizleme, basım suva yeteris, erkek bolalı, Saparmırat!

  Emma yoldaşı bu sözleri eşitmedi, aslında olarıñ Saparmırada barıp yetenligi-de belli däldi, çünki Gullovıñ güyci diñe pışırdamaga yetdi ve bu sözler onuñ gurı dodaklarına yelmeşip galdı. Gullov ızına övrülip, yene emedekläp gitdi. Ol dızınıñ pers-ala bolup, geçen yolunda gan ızınıñ galyandıgını görende, töveregine ümezlän gözlerini ayladı. Saparmırat düybünden başga yana tutdurıp baryardı. Gullov alaçsız ugrunı üytgedip, galan güycüni yoldaşınıñ ızından kovup yetmäge sarp etdi.

  - Yör beyläk, meñ gulagıma otlınıñ sesi geldi... - diyip, ol pışırdadı, - düş ızıma!

  Emma Saparmırat birdenkä niredendir bir yerlerden güyç tapıp, onı dişleşdirmäge başladı. Ol edil guduzlan it yalı, yoldaşınıñ endamına birnäçe yerinden yara saldı. Gullov ilki eli bilen gorancak boldı, emma yoldaşı oña eygertmedi, onsoñ ol arkan yatan yerinden ayaklarını cüpläp, bar güyci bilen onuñ agzına depip goyberdi. Şondan soñ Saparmırat bokurdagını harladıp, çölüñ içi bilen gözüniñ yeten yerine tutdurıp gitdi...

  Gicäniñ bir vagtı özüne gelip, Gullov yene-de otlınıñ sesini eşitdi. Onsoñ ol iñ soñkı güycüni cemläp, şol gapdala süyşenekledi. Ol tä Gün mañlayını gızdırıp, essi ayılyança süyşenekledi gitdi oturdı. Usurgap galsa, demini dürseyärdi-de, soñra yene öñe ümzük atyardı. Has soñrak ol ne yagtılıgı, ne-de garañkılıgı duyup bildi, yöne şonda-da gırmıldamasını goymadı.

  Gözüni açanda, Gullov özüniñ kiçiräcik bir tamıñ içinde yatandıgını, güne yanan sarıyagız bir adamınıñ üstüne eglip, esgi bilen öz dodagını ölläp oturandıgını saygardı. Ol adam agzınıñ yanına suvlı cürdegi eltende, Gullov bar güyci bilen cürdegiñ bokurdagından yapışdı-da, gulkudıp ugradı. Yöne añırsı bäş-üç yuvdumdan soñ cürdek tañkıradı. Onsoñ onuñ bokurdagını goybermese, dagı alacı galmadı. Bu yagday soñra yene birnäçe gezek gaytalandı. Şeydip, demiryolçı onı az-azdan suva övrenişdirdi. Dili diyen edip ugranda, Gullov:

  - Nämüçin maña bu yürekbulanç suvdan az beryäñ? - diyip zeyrendi.

  - Başga hili suv saña yakmaz - diyip, sarıyagız demiryolçı başını yaykadı. - Bu yarımgaynag suv.

  - Hanı meniñ yoldaşım? - diyip, has soñrak Gullov birneme özüne gelendigini bildirdi.

  Şonda demiryolçılar Saparmıradıñ gözlegine çıkdılar, garañkı gatlışmanka-da onı tapıp getirdiler. Onuñ cesedi demir yoldan o diyen uzakda däl ekeni.

  Başından geçiren kınçılıgı yadından çıksa-da, şol günden soñ Gullovıñ suvlı cürdegini yanından goyanını gören yok. Bu onuñ endigine övrüldi, ol hatda oba içinde-de yanı suvlı gezerdi. Yol bilen yöräp baryarka, birdenkä ayak çeker-de, sen-men yok, cürdeginiñ bokurdagını agzına elter. Munı gören obadaşları duygudaşlık bilen yılgırarlar.

  - Seret, ana yene gulkudıp ugradı! Ganı gatan adam-da, suv içip ölcek...