Text Box: آننامحمد قاراشحان اوغلى يموتحان


روس پادشاسىنينگ 19- نجى عـاصرينگ
 2- نجى ياريميندا
اورتا آسيانى باسيپ آلماغىنينگ تاريخيندان
حيوه توركمنلرينگ اوستونه قانلى يؤريش





حــؤدورلأن:
آقميرات گـــورگـــنلــى

T&rkmenovedenie jurnalh
Nr 10-11
Awgabat  1927

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

889

"آدمزادى حالاص اتمه گينگ حاطيراسينا توركمنلرى يوق اتمك"  

 

   اندامينگـى جومشولديأن شئيله سؤزباشيلى مقالانى گؤرنوكلى توركمن معاريفچيسى، ايلكينجى توركمن پوبليستى(يازيجيسى) قاراشحان اوغلى يموتحان يا- دا اؤز دؤورينده آتلانديريليشى يالى حان يمودسكى يازيپدير. اول اؤزونينگ اورس باسيبالجيليغينى، قانحورليغينى فاش اديأن مقالاسينا سؤزباشى اديپ، گؤكدپأ هجوم ادن اورس قشونلارىنينگ اشتابىنينگ باشتوتانى گنرال گرودوكوف-ينگ سؤزلرينى آليپدير. حوت شول سؤزلر هم اورسيت پادشاسىنينگ توركمن حالقى باراداقى انسان ييگرنجى سياساتىنينگ اؤزه نينى آچيپ گؤركزيأر. يموت حانينگ مقالاسى 20- نجى يئللارينگ آخرلاريندا يازيليپ، شول واقتلار توركمنيستاندا نشير اديليأن "T&rkmenovedenie" (توركمن شناسى) ژورناليندا اورس ديلينده چاپ اديليپدير. شوندان بأرى بو مقاله حالق كؤپچوليگينه يتيريله نوق. اينها ايلكينجى گزه ك بو مقالا سيزه حؤدورلنيأر.

 

                                                          آ. گـــورگــنلــى

                                             2000- نجى يئلينگ 12- نجى

ژانويه سى     

                             ««««»»»»»

روس پادشاسىنينگ 19- نجى عاصيرينگ 2- نجى ياريميندا

اورتا آسيانى باسيپ آلماغىنينگ تاريخيندان

 

" توركمنلر ير شارىنينگ قارا تگميليدير[ لكه سىدير]، انسانيته ايسناتدير. آدمزادينگ بو اوتانجا چيداپ گلشينه دييسنه!"

گنرال گرودوكووف

 

  (گنرال- ليته نانت م. ن. ترنتيوف- ينگ Trentevi# "اورتا آسيانينگ باسيليپ آلينشىنينگ تاريخى" آدلى كتابىنينگ 2- نجى جلدى، 280- نجى صاحيپاسيندان آلينان سؤز)

 

   1927- نجى يئلدا اؤنگكى " اورسيت ايمپرياسىنينگ" مونارخيستيك (پادشاليق) و بورژواز(سرمايه دارى) حأكميتىنينگ يئقيلماغينا هم هلأك بولماغينا 10 يئل دولدى. اورسيت ايمپـرياسىنينگ چاغشاماغى بيلن، حاقـيقاتدا پادشاه كولونياسى(مستعمره سى) بولان توركمن ايلى پادشانينگ ديكمه لرىنينگ "مدنيتـلى" واغشيچيليغيندان آزاد بولدى و اؤز دورموشينى دوزمأگه گيزيشدى.

   تأزه يـتـيشن نسيلينگ كؤپوسىنينگ گچميشينگ پاجيغالى واقعالاريندان خبرى- دا يوق. كؤپلر اول دؤورى گؤرمه ديك، دينگه آز-آولاق اشيديپديرلر، شونونگ اوچين هم گچميش بارادا دوغرى دوشونجه لرى، پادشاه زامانىنينگ وجراليغىنينگ تـُـخميدير ميكروبينى تانيپ، آنگيپ، اولارى يوق اتمأگه ياغدايلارى يوق.

   شول سبأپلى- ده بيز هيچ زادى گليشديرمأن، هيچ زادى ياشيرمان، گچميشى بوليشى- بوليشى يالى بيان اتمليديريس. بو گچميشى بيليأن و شونگا داخيللى ماترياللارى(معلوماتى) اؤزونده ساقلايان هر بير آدامينگ بورجودير.

  بيز بو گراژدانليق(واطانى) بورجى، فرض ايشى يرينه يتيرمك مئيلينه ايه ريپ، گؤرنوشى ساداجه، اما مانيسى بويونچا تزاريزمه دگيشلى بىچاق كأن زاتلاردان خبر بريأن ماتريالا اساسلانيپ، "بـيـيك آق پادشانينگ" قشونلارىنينگ "واغشى حالقلارينگ گؤزونى آچماق اوچين" اورتا آسيانينگ جومموشينه "مدنيتى" آرالاشان زامانيندان گوررونگ آچماقچى بولياريس.

  پادشاه دؤورينده مرحمتلى تالانگچيلارينگ هم قانحورلارينگ توركمن ايليندأكى ادن ايشلرى، واغشيچيليقلى پسيخولوگياسى(روانى تاثيرى) بارادا بيزينگ آيتجاق گؤررونگلريميز انچمه عاصيرلارينگ دوامينداقى پادشاه زندانلارىنينگ، ستملرىنينگ، قانحورليقلارىنينگ و قيرقينچيليقلارىنينگ گالرىياسىنينگ (مجموعه سى) توپلانان بد ايشلرينگ دينگه اوجوپسوزجا بؤليگيدير. بيزينگ روس تزاريزمىنينگ اورتا آسيا آرالاشان ايــياميندان آلنان يكجه مثاليميز دينگه توركمنلرينگ كيچنگرأك بير توپارينا داخيللى.

  روس پادشالارى قديمدان بأرى باسيپ آلمالارا ايرگينسيز يئـقغيـن اديپ گليپدير. بو ايمتيليش قونگشى يورتلارينگ اوستونه چوزماق، كسه كى يرلرى باسيپ آلماق و حالقلارى قول اتمك اوچين "كراماتلى روسى" كأ گوندوغارا، كأ گونباتارا ايتـريأردى. شونونگ يالى هر بير چوزوشدا اولار انسان سؤيوجيليكلى ايده يالارا و آلتوريزمه دوولانماغا جان اديأرديلر. پادشاه شئيله بير چينا بريمسيز يالان سؤزله يأردى و اؤز "صاديق راياتلارينى- دا"، "اروپا دؤولتلرينى- ده آلداماق آلداياردى ولين، سونگاباقا شول آيديانلارينا حكومتينگ اؤزى-ده اينانيپ باشلاياردى. اولار اؤزلرينى عادالاتينگ حاطيراسينه توكه- نيكسيز اورسلارا باش قوشماغا، " آدمزادى حالاص اتمك اوچين" آدم قانينى دؤكمأگه و اوبالارى اود برمأگه مجبور بوليان گؤرگوْللر، اجير چكيأنلر حؤكمينده گؤريپ باشلاديلار.

  "آزاد اديجى پادشاه" آلكساندرII اؤز "بيـيك" آتا- بابالارىنينگ ايشينىاورتا آسيانينگ جوممشينه آرالاشماغى دوام اتديريپ، 19- نجى عاصيرينگ 60- نجى يئللاريندا اؤز صاديق حيذمتكأرلريدير وفالى گنراللارى كاوفمانKaufman، چرنيايه ف Cherniaev و بئيله كيلرى اورنبورگ طاراپدان داشكنده، خوقنده، سمرقنده، بخارا و حيوه، اييأم شول وقت چنلى ديزا چؤكريلن قـفـقاز طاراپدان بولسا گنراللار استـولتوف، لازاروف(لازاريان-آصلى ارمنى دير- گ)، تر- گوكاسوف، لوماكين و بئيله كيلرى خزر دنگزىنينگ گوندوغار كنارينا ايبريأر.

   "آزاد اديجى پادشاه" بير وقـتينگ اؤزونده گونباتاردان هم گوندوغاردان، اورتا آسيانينگ داشينا توپلاردير نايزالاردان حلقه قورماغى نيت ادينيأر. اول بو حالقا بيلن يرلى ايلاتى سيقاجاغا ساليپ، قايغيرمان قانلارينى دؤكندن سونگ، اولارى قوللارا، يوردى بولسا پادشاه كولونياسينا اؤويرمگـى يؤره گينه دوويأر. "آزاد اديجى پادشاه" اؤزونه هيچ بير زاده بورچلى بولماديق ميليونلارچه آدمى آزاتليقدان محروم اتمأگه باريار.

   "آزاد اديجى" حؤكمدار مدنيت و معاريف دأل- ده، قولچوليق و قيرقينچيليق گتريأر. اونونگ اورتا آسيانينگ بايليقلاريدير قديمى مدنيتىنينگ ياديگأرليكلرينه گؤزى قيزيار، نفسى اوتوغيار. شونينگ اوچين- ده اول آچ-آچان تالانگچيليغا باش قوشيار. اما مونى ياشيرماق اوچين، گونباتاراردان واغشى يورتلاردا "ياغـتيليـق" گتيريأن حؤكمينده گؤرونجك بوليار.

   موندان باشغا- دا،هندوستانينگ توْكه نيكسيز بايليقلارى بارادا باريپ اورتا عاصيرلاردان(14، 15 عاصيرلار) بأرى اروپانى گوْنينه قويمان گلن رواياتلار اونى اورتا آسيانينگ چؤللردير صحرالارىنينگ اوستى بيلن تأزه تالانگچيليقلار هم باسيپ آلمالار اوچين افسانه لارده تعريفى اتديريلن هندوستانه ايمتيلماغا مجبور اديأر. يؤنه هيماليا داغلاردان گونورتادا بيرچاقدان بأرى حاص " مدنيتـلى" باسيپ آليجيلارانگليسلر اورناشيپدى. اولار انچمه وقت بأرى آدمى توپونگ آغزينا دانگيپ آتماق بيلن، هيندلرى "مدنيتـلشديريپ" يؤرديلر. اؤنگرأكدن بأرى يوردونگ يـيليگينى سوريپ گليأن انگليسلر تالانگچيليق بويونچا بأسدشلرينى قولايلاتديرجاقمى نأمه؟ اولار بيلن هنيز گؤزل هندوستانه يتمأنكأنگ سؤوشملى بولجاق، اؤزلرى- ده "ياراغسيز نادانلار" دأل- ده، آدملارى يوق اتمگينگ أهلى مدنيتلى سريشده لرينى اله آلان، كم قالماجاق ييرتيجيلار. شونونگ اوچين "كراماتلى روسينگ" پادشالارينا هندوستانه باريان يولدا قالا قورماق، اورناشماق و آخرقى بؤكيشه تايـيارلانماق گره ك. ييرتيجيلارينگ ايكيسى- ده، بير- بيرينه بلد بولانسونگلار، آرالارينداقى بوشليقدا ديش دگمه ديك داتلى سوْنگكآوغانيستانى، ايرانى، پاميرى قويوپ، اينگ بيـيك داغ گريشلرى بولان هيندوقوشينگ(هندوكش) و هيماليانينگ هرسى بير طاراپيندا ياتديلار و حايسيسىنينگ آماتـينه گلنده بئيله كىنينگ اوستونه توپوليپ، دوْيت- موْيت اتجك پورصادينا قاراشيارلار. پامير داغلارىنينگ اوستوندن بو يـيرتيجيلارينگ كله لرىدميرقازيغدان اورسيت، گونورتادان انگلستان گؤزه ايليأر. اما بو ييرتيجيلار آيرى تخمدان دأل. انگلستانينگ پادشاسى بيلن اورسيئدينگ امپراطورى ياقين قارينداش. اولارينگ بير- بيرينه قاهارى يوق، ديپلوماتيك و سؤودا قاتـناشيقلارى يولا قويولان، بير- بيرينه ميخمانچيليقدا بوليارلار. اولار اؤزآرا سؤوشمأگه تايـيار، يؤنه مونونگ سبأبى آچليقدان دأل- ده، آچ گؤزلىليكدن. اولارينگ طبيغاتى، زاندى شئيله، ايكيسى- ده بايليق داشاجاق، اوزلريندن اجيز حالقلارى باسيپ آلجاق.

   شونونگ يالى سبأپلره گؤرأ، "بـيـيك" اورسيت پادشاسى اورتا آسيانى  باسيپ آليار، اونونگ ايلاتينى قول اديأر و آنگريق، گونورتا هم گوندوغارا طاراپ سويشمأگه ايمتيليار.

پادشانينگ قشونلارى دميرقـــــــازيقدان و گونبــــــاتاردان سويشيپ گليپ، اورش سريشده لرىنينگ و تكنيكانينگ آرتيقماچليغيندان پئيدالانيپ، اورتا آسيانينگ حالقلارينى بويون اگديريأرلر. پادشاه دؤورىنينگ روس تاريخيندا و ادبياتيندا پادشاه قشونلارىنينگ حاربى حركتلرى وصف اديليأر. نميرويچ دانچنكو، كارامزين، وره شچاگين و بيئله كيلر روس عسگرلرينى حوت أر ايشينى بـيتـيرن، تركستان هم قـفقازا گؤز گؤركزن پأليوانلار دييپ آدلانديريارلار، اولارينگ ادميشينى حاقيقات اوچين هم آدمزادينگ بهبيدى اوچين گؤرش دييپ بلند ايده يالار روخينده بيان اديأرلر. اولار بادى هـوا وطن سؤيجيليگه  شئيله بير قيزيقيارلار ولين، آنگلى- دوشونجه لى، بيليملى آداملارديغينا قارامازدان، واقعالاردان باش آليپ چيقماغى، حاقـيقاته گؤز يترمگـى باشارمايارلار. اولار روس قشونىنينگ بو أر ايشينى بيترن پأليوانلارينگ باسيباليجيليغىنينگ ماقصاديندان خبرسيزديغينا، نيرأ سورسنگ شونگا انگيأنديگينه، پادشانينگ باش توتانليغيندا حالقينگ اوستوندن آقاليق سوريأن، دينگه اؤز بأهبيدلرينى آرايان كاپيتاليستلرينگ- بايارلارينگ بير توپباغىنينگ  گونليكچيسى حؤكمينده اوچورسيز جبر- جفالارا  دؤز گليپ سؤوشيأنديگينه دوشونيپ بيله نوقلار. وصفى اتديريليپ گؤترگيلىنن قشون حكومتينگ بويروغينا گپسيز- گوررونگسيز تابين بولوپ، اورشا، باشغا حالقلارى ازمأگه بارياردى، قهرمانچيليقلى ادرمنليك گؤركزيأردى، آچليق چكيأردى، هلأك بولياردى. بو ادرمنليكلر قشونه شان- شهرات گتيريأردى، قهرمانلارينگ دؤشونه مدال داقيلياردى، اؤلن، ماييپ بولان عسگرلرينگ توزآن ماشغالاسينا بولسا پنسيا(بازنشستگـى) بير يئلدا 3 مانات 25 كؤپـيك تؤلنيأردى.

  

   گنرال كاوفمان! بو "شهراتلى" آدى كيم بيلمه يأر! كاوفمان  آرزو بيلن يادلانيان پادشاه زامانىنينگ"آزاد اديجى پادشانينگ" دؤورىنينگ " وصف اديلن قانحورى"! اولپادشانينگ بايارى هم حالانى. كاوفماناورتا آسيانى باسيباليجى، گنى(نابغه)، اينگ بير انسانپرور حؤكومدار حؤكمينده اؤوگيسى يتيريلن، رواياتلارا سينگن گنرال.

   اؤز ادرمنليكلرى بيلن بوتين اورسيت حكومــدارلارىنيــنگ تأجــينه گؤهـــــر داشينى-" تركستان اولكه سينى" داقان، بو اولكأنى بويون اگديريپ، " اورسيدينگ بيـيك دؤولتينه" بيريكديرن حوت شول كاوفمان دألمى! اورسيدينگ اؤرأن قيماتلى كولونيا بيلن بايلاشديران، اورتا آسيادا حاربى ميدان دؤرتمك بيلن چينه، ايرانه و افغانستانه حاوپ دؤره دن حوت شول كاوفمان دألمى! روس تزاريزمىنينگ آسياداقى واغشيانه خياللارى باباتدا بأسدشى بولان انگليس دؤولتينى اينجاليقسيزليغا سالان هم شولدى. كاوفمانينگ حيذماتلارى! ساناپ توكه نردن كأن، شونينگ اوچين هم واطانى- دا پادشا- دا اونونگ قدرينى بيلدى.

   داشكنت شهرينده "بييك" كاوفمانا حوت اونونگ اؤز آدينى گؤتريأن باغدا اوللوقان ياديگأرليك ديكيلدى. شهرينگ باش كؤچه سى كاوفمان كؤچه سيدى. دميريول دورالغالارىنينگ بيرينه- ده اونونگ آدى داقيلدى. باشغادا دورلى گؤرنيشده اونونگ آدى ابديلشديريلدى. گنرال كاوفمانينگ اوغلى هنيزم "كاوفمان تركستانسكى" دييپ آدلانديريليار. دينگه گچميشه بلد بولان، اورتا آسيانينگ قولچيليغا اؤوريلمگـىنينگ تاريخينى بيليأن "غيرى قوم- كيشيلر" اؤزلرينى مونگلأپ قيران حـــــودوژنيك(نقاش) وره شچاگينه " اورشينگ آپوفئوزى" صوراتينى چكمأگه سوژت(موضوع) تاپيپ برن  توركوستانينگ يرلى ايلاتىنينگ كله چاناقلاريندان داغ دؤره دن كاوفمان- دا، پادشاه دؤورىنينگ بئيله كى ظلمكار حؤكومدارلارينه- دا دگرلى بها بريپ بيليأرلر.

   بيزتركستانينگ، خصوصان- دا توركمنيستانينگ يرلى حالقى كاوفمانينگ و شول حيللى باسيبالجيلارينگ ادن ايشلرينه بها بريپ بيلريس و بها برمه ليديريس. بيز اولارينگ يوزوندأكى قالپليـق پرده سينى سيرماليديريس، بو "انسانپرور" گنراللاردا انسانپرورليگينگ يوقونديسىنينگ- دا يوقدوغينى، واغشيليغينگ نأچه ديـيسنگ بارديغينى ثبوت ادملىديريس. بيز كاوفمانينگ اورتا آسيانى باسيپ آليش أيـياميندان دينگه يكجه اپـيزودى(صحنه سى) سلجره نيميزده هم پادشانينگ بو "بـيـيك مدنيتلى و انسانپرور" وكيللرىنينگ حاقيقى كشبى دولى آيدينگلاشيار، مسه- مأليم يوزه چيقيار.

   19- نجى عاصيردا توركمنلرينگ اورتا آسيادا ايه لأن توپراقلارى حأضيركى ياشايان تره تورياسينا(اولكه/ توپراق) دولى ديين يالى قابات گليأردى: خزرينگ و آمى دريانينگ آراسيندا گونباتاردان گوندوغارا، اوست يورتدان و مانگغيشلاقدان قاراسووا چنلى، چندير، سومبار آقارلارى و سونگرا گوندوغارا، كؤپت داغينگ دميرقازيق اينگنگيلديندن مزارشريف، كليفأ چنلى يايراپ ياتان يورت توركمنلرينگكيدى.

   بير ياريم ميليونا قولاى ايلاتلى توركمنلرينگ[1900- نجى يئللارده- گ] آغلاباسى اؤزلرينى بوتينله ى اركين آدملار حاساپلايارديلار، هيچ بير آقاليغا بويون بولمايارديلار. كأبير توركمن طايپالارى ايرانينگ، حيوانينگ  و بخارانينگ راياتلارى حاساپ اديلسه- ده، بو دينگه سؤزده قالياردى.  روس قــشونلارى ايلكينجى گزه ك 19- نجى عاصيرده خزر دنگزىنينگ گوندوغار كنارينا چينلاقاى آرالاشيپ باشلاديلار. ايلكى مانگغيشلاغى، سونگرا شاقادامى، ميخايئلوفسك(بـالقان) آيلاغــــينى، 1880- نجى يئلدا- دا چكيشلرى ايه له ديلر.

1880- نجى يئلدان باشلاپ، بو كناره اورسيدينگ انچمه گزه ك يانى حاربى توپارلى ايلچىحانالار و ديپلوماتيك و سؤدا اكسپديتسيالارى (سفر) گلديلر. اولار گپله شيكلر آرقالى قاتناشيق آچديلار، نأمه دير بير زادى توتاريق اديپ، توركمنلرينگ حقوقلارينى اللريندن آليپ، آدانينگ كنارلارينى، بئيله كى پونكتلارى(نقاطلارى) ايه له ديلر. شونينگ نتيجه سينده آلكساندورفسك فورتى، شاقادام و بالقان آدادا بركيتمه لرى، آشيرآدا دنگيز استانسياسى(حاربى قرارگاه) دؤرأپ، اولار قـفقاز قشونى اوچين بازا(اساس) بولوپ حيذمات اتديلر.

   1879- نجى يئلدا بو يردن گؤكدپأ اكسپديتسيا(حاربى حركت)/ شول وقت يومشاقليق بيلن "اكسپديتسيا" ديئليپ آدلانديريلياردى/ باشلاندى. اول دربى- داغين اديلندن سونگ، 1880- نجى يئلدا قايتادان اكسپديتسيا اوغراديلدى. سونگرا آحالى باسيپ آلماق اوچين آشغابادا- دا باريلدى. 1884- نجى يئلدا تجـــــن، مارى، 1885- نجى يئلدا بولسا قـوشغى ايه لندى.

   شول بير وقـتينگ اؤزونده روس قشونلارى اورنبورگ طاراپدان هم داشكنده، خوقنده، سمرقنده و بخارا سويشيپ گليأرديلر. 1874- نجى يئلا چنلى بو شهرلر و رايونلار (بخش) روس قشونلارىنينگ الينه گچدى. دينگه حيوه و بخارا باسيليپ آلينماندى. بو يؤريشلر اورتا آسيانينگ باسيليپ آلينماغى ديئليپ آدلانديريلياردى. رسمى ماغلوماتلاردان باشغا- دا، روس ادبياتيندا- دا، داشارى يورت ادبياتيندا- دا آيرى-آيرى آدملارينگ دورلى وقـتده يازان يادلامالارى بار. باسيـبالجيليغينگ ستملرى، واغشيچيليقلارى بارادا حتى رسمى ماغلوماتلارينگ اوستى بيلن هم بيليپ بوليار، باشغا چشمه لرده بولسا اول واغشيچيليقلار آچ-آچان بيان اديليأر. بيز باشغا بيرلرىنينگ، آيراتين- دا "غيرى قومدان بولانلارينگ"(ياد) كيمدير بيرىنينگ يادلامالارينا و يازغيلارينا سالغيلانماريس، چونكى اولارينگ طاراپگؤيليكده آيديلماغى ممكين. بيز اورتا آسيانى باسيپ آلماغا گؤنيدن- گؤنى قاتناشان گنرال كاوفمانينگ امرينده قوللوق ادن، قشونينگ أهلى بويروقلارينا و سرانجاملارينا بلد روس افسرىنينگ يازغيلارى بيلن تانيش بولايلينگ. شونليقـدا، بيزينگ اليميزه گنــرال ليته نانت م. ترنتـيـف- ينگ انچمه يئل گچندن سونگرا، 1906- نجى يئلدا، يعنى آرقايـين و اوبيكتيف(حقيقى) ياغدايدا، دكومنـتلر(اسناد و مدارك) اساسيندا يازان كتابى"اورتا آسيانينگ باسيليپ آلينشىنينگ تاريخيندان" ايكى جلدليك.

   اوقيجيلارينگ اؤزلرى اوقاپ، گره گينى آلار يالى، دينگه بو كتابينگ آدينى گؤركزمك يترليك يالى بولوپ گؤرونيأر. اما بو كتابى تاپماق قين. مثلم، گنرال كاوفمانينگ " يموتلارى قيريپ توكه تمك" حاقداقى بويروغى بيلن باغىليقدا گنرال گرودوكوف- ينگ ادن داكلادى(سخنرانى) بارادا هيچ كيم بيله نوق. بو بويروق هم داكلاد پادشاه گنراللارىنينگ تركستاندا ادن أهلى ايشلرىنينگ اوستونى آچيار، واغشى باسيبالجيلار حؤكمينده اولارى دولى فاش اديأر، "انسانپرورليك، مدنيتلىليك و بـيـيك ايده يالار (آرزولار)" پرده سينى سيريار.

   شول سبأپلى، گنرال ترنتيف- ينگ كتابىنينگ و دكومنتلرينگ دينگه آدينى گؤركزمأن، ايسم اورتا آسيانينگ باسيليپ آلينشيندان آيراتين بير اپيزود حؤكمينده "توركمنلرى قيرماق" مسئله سينه دگيشلى يرلرى بيلن سيتاتالار آرقالى تانيشماق بىچاق ضروردير.

  تركستانينگ گنرال- گوبرناتورى(فرماندار نظامى- گ) فون-كاوفمان، يواش- يواشدان داشكند، خوقند، سمرقند و بئيله كى شهرلرى داش تؤوره گيندأكى اوبالاردير يرلرى بيلن يووديپ، پادشاه حكومتىنينگ عمومى پلانينا لايئقليقدا، حيوه و بخارانى- دا دمينه سوراماغا تاييارلانياردى. اورتا آسيانينگ هنيز باسيليپ آلينماديق، خزر دنگزى بيلن آمى دريانينگ آراسينداقى توركمنلرينگ دورلى طايپالارىنينگ ياشايان اركين تريتورياسى بولسا قفقاز كاماندوانياسينا (قشون باشليغينا) قالديريلدى.

   كاوفمان، يـيرتيجى حيوانلارينگ اؤز آوىنينگ اوستونه بؤكجك بولاندا چمه لـشيشى يالى، اييأم چمه لنيپدى، يؤنه آچ-آچان سؤشمأگه، توتوشماغا ياغدايىنينگ يوقدوغينا دوشوندى، چونكى تركستانينگ أهلى باسيليپ آلنان شهرلرى بويونچا آونيق گارنيزونلارا(پادگان- گ) بؤلونن قشونلارىنينگ گويجونه بيل باغلانوقدى. شونينگ اوچين هم اول، اؤز دأبينه گؤرأ، مكيرليگه باش قوشدى.

   اول اؤنگورتى حيوه حانى سيد رحيم بيلن ديپلوماتيك قاتـناشيقلارا باشلادى، اونگا گؤونىنينگ يـتـنديگينى، " بيـيك آق پادشانينگ هم قـول ياپـيانديغينى"، شئيله هم واغشى، بويون اگمه زه ك توركمنلرينگيموتلارينگ قارشيسنا حانه حؤكمان كؤمگه گلمگـى، بو "بويونى يوغــين راياتلارى اونونگ آياغــينا يئــقيـلار يالى اتمگـى" يوره گـىنينگ كويسه يأنديگـى حاقدا آغـــــزيندا آش قاتـيـقلاتدى. گنرال كاوفمان بو سويجى سؤزلر و وعده لار بيلن ييرتيجيليقدا "آق پادشانينگ حكومتـيندن" كم قاليشماجاق خيوه حانىنينگ اوغينى يكه لأپ گؤونينى آولادى و خيوا گليپ گؤرمك، حانينگ اؤزى بيلن دوشوشماق بارادا چاغيريش آليپ بيلدى.

   شول وقـتلار حانليغينگ ايلاتى اوتوروملى اؤزبكلردن، حانا بويون اگديريلن چاروا طايپالاردان، شئيله هم بللى بير درجـه ده، حان بيلن اونگوشمايان، اونگا بويون اگمك ايسله مه يأن يمـــوت تــوركمنلردن عبارتدى. حانه بويون ايلات حيوه شــهرىنينگ تؤوره گينده، آمى دريانينگ بويوندا، سوواريش كاناللارىنينگ يوقارسيندا، يموتلار بولسا دميرقازيق- گونباتاردا، داش حوض، يئلانلى، كؤنه اورگنچ شهرلرىنينگ يانيندا، سارىقاميش چؤكتليگـىنينگ تؤوره گينده، چؤلدهسواريش كانالالرىنينگ آياغيندا جمع لنندى. شونينگ اوچين هم سوو آلماقدا گؤزباشدا اوتوران اؤزبكلر هم- ده حان عملدارلارينا باغليديلار.

   فون- كاوفمان  ايچ آليلارينگ كؤمگـى بيلن حانليقداقى أهلى ياغدايى اوورندى، حانينگ آغيرلى يرلرينه بلد بولدى. "اورتا آسيانينگ باسيليپ آلينشيغىنينگ تاريخىنينگ" 2- نجى تومينده گنرال تره نيـتيف شئيله يازيار:

"ايچ آليلار اولى آتريادلار(توپار- گ) گچيريليأردى، قاتى كؤپ چيقدايجيسى باردى. بو آتريادلار دويه بارينى قيرديلار، توركمنلرى توزدورديلار، شئيديپ، بو واغشيلاردا بيزه قارشى الهنچ دوشمانچيليق دوره تديلر، شول هم سونگرا قفقازلارينگ حيوا يؤريشينى پوچا چيقاردى"(69- نجى ص).

   حيوه حانىنينگ آغيرلى يرى يموتلارينگ اؤزديه نلىليگـى، بويون اگمـزكليگيدى. حان اولاردان قورقياردى، اولارا گويجى- ده يته نوقدى. شونينگ اوچين هم اول يموتلارينگ اركانا دورموشينى آغيزديرقلاماقدا، اول-آ روسلار، باشغا كيم هم بولسا كؤمگينى هوس بيلن آلجاقدى.

   كاوفمان هم يموتلارى يودارماندى. ايكى سانى ييرتيجىپادشانينگ و حانينگ بأهبيتلرى بير- بيرينه قابات گلدى. "ياريم پادشاه" كاوفمانينگ و خيوه حانىنينگ آغزى بيريكدى، اولارينگ "دوستليغى و آغزىبيرليگـى" بارها بركيدى.

   روس حأكميتلرىنينگ حاساباتلارى بويونچا(آدى آغزالان كتابينگ 2- نجى جلدينده:

" جمعى 225 مونگ يا- دا ميليوندن قــــــاوراق توركمن بار، حــيوه حانــليغـيندا بولسا 35 مونگ اؤيلى يا- دا، عيال-اركه گينى قوشانينگدا، 175 مونگ توركمن بار. اولار قونگشيلارى حيوه لىلارى- دا، بير- بيرينى- ده تالايارلار، حانه بولسا قولاق آسمايارلار"(69- نجى ص)

   اورسيت امپـراطورى گنرال كاوفمانه بويروق بردى  حيوا گؤز گؤركزملى. "حيوا گؤز گوركزملى" ديئلمگينه كاوفمان و اونونگ اگيندشلرى "توركمنلره جزا برملى" دييپ دوشونيأرلر. ماترياللاردا حوت شئيله دييليپ هم آيديليار:

" يوغسام توتوش اكسپديتسالارينگ ماقصادى عامالا آشمان قالاردى و روس قشونلارينا حانليغينگ چأگيندن چيقماق بولمازدى، بو بولسا حؤكومدارينگ حيوا گؤز گؤركزمك باراداقى امرينه قارشى گلردى" (47- نجى ص)

"گنرال كاوفمان حانليغا اؤز اكسپديتسيا آتريادى بيلن گليپ، توركمنلرينگ وكيللرينى يئغناماغا بويوردى. 1873- نجى يئلينگ 3- نجى ژوئن آيئندا كاوفمان توركمن آق ساقغاللارينا اؤزونينگ موندان بئيلأك تالانگچيليغا و حانا بويون اگمزليگيه چيدام اديپ بيلمه جكديگينى، اگر شو زاتلار يئنه- ده قايتالانسا، اوندا "رحمسيز داراجاقديغينى" آيتدى"( 266- نجى ص)

   شئيله ليكده، گنرال كاوفمان بير طاراپدان-آ "حؤكومدارينگ حيوا گؤز گؤركزمك باراداقى امرينى" يرينه يتيريأردى. شول بير وقـتينگ اؤزونده- ده "توركمنلرينگ گؤزونينگ اودونى آليپ، اولارى آغيزديريقلاماق اوچين" حيوه حانينا كؤمكلشيأردى.

   ايلاتا بولسا كاوفمان باشغا زادى آيدياردى. "كاوفمان، دوغروسى، حالقا قارشى دأل- ده، دينگه حيوه حانىنينگ و اونونگ وزيرلرىنينگ قارشيسينا سؤوشيأنديگينى جارنامالاردا انچمه ساپار ايغلان اتدى، يؤنه اورش بولان حالاتيندا نؤكر برمك شرطى بيلن حان حواندارليغينا آلنان چاروالارا بو زاتلارى نأديپ دوشونديرجك"(266- نجى ص)

   سونگرا گنرال كاوفمانينگ طالاب اتمگـى و آياق ديرأپ دورماغى نتيجه سينده ديوان(حان حؤكومتى) أهلى ايلاتينگ شول حاطاردا توركمنلرينگ- ده، روس لاگرينه(قاراگاهينه- گ) بلله نيلن نرخدا آزيق گتيرمليديگـى حاقدا قرار اتدى. يعنى شول قرار بويونچا ايلات اؤز ياغيسينا چؤرك برميليدى.

   گنرال ترنتيوف بو بارادا اؤز بلله گينى آيديار:

  " اكمه يأن، اورمايان چاروادار آذيغى نيردن آلسين؟ تالانگچيليق- دا قاداغان اديلن. حتى ياريم چومرى، ياريم چاروا توركمنلرينگ هم  بو طالابى يرينه يتيرمه جيگينى اؤنگوندن آيديپ بولجاقدى، سبأبى ديـيسنگ، گچن يئلينگ حاصيلى اولارينگ اؤز بوغازيندان گچيپدى، تأزه حاصل بولسا هنيز يـتـيشه نوقـدى"(266- نجى ص)

   گنرال كاوفمانينگ ايلاتينگ حوت اؤزونه جزا برمأگه گلن روس اكسپديتسيا آتريادينا آذيـق برمگـى باراداقى طالابى شئيله بير باشا بارماجاق زات ولين، اول هيچ حيلى ثبوت ناما- دا مأتأچ دأل. بو طالابينگ مانيسى و ماطلابى ايچياقغيچ گؤزه دورتوليپ دور. كاوفمان ايلاتى "حؤكومتينگحيوه حانىنينگ و گنرال كاوفمانينگ بويروغينى يرينه يتيرمه يأن" حؤكمينده چيقغينسيز گونه سالماق اوچين بيتيريپ بولماجاق طالاب بيلديريأر. اول شئيديپ، اكسپديتسيا آتريادىنينگ موندان  بئيلأككى حركتلرينه بهانه، "ياويز ضرورليقدان گليپ چيقان" شول حركتلرى آقلاماغا توتاريق گؤزله يأر.

   گنرال كاوفمان جارنامالاريندا- حا "دينگه حانينگ و اونونگ يارانلارىنينگ قارشيسينا سؤوشيأن" دييأردى، اؤزى- ده حاقيقاتدا حان بيلن بيله، ال-اله بريپ حركت اديأردى، أهلى واغـشيچيليغينى و ستملرينى ايلاتينگ قارشيسنا گؤنوكديريأردى.

   توركمنلرينگ روس قشونلارى اوچين آذيق گتيرمگـى بارادا تابشيريق برنده كاوفمان اونى يرينه يتيريپ بولماز يالى اديپ قورادى. ديئن اديلمأنى اوچين جزا بريش سياساتى باشلاندى.

   آدى آغزالان كتابدا شئيله آيديليار:

   "هنيز اورسيت طاراپيندان بويون اگديريلمه ديك آزاد حيوه ده و اركين صحرادا ياشايان توركمنلرينگ قولاق آسمايانديغى اوچين، كاوفمان اولارا پول سالغيدينى سالدى، سالغيدينگ مؤچبرى كسگيتله ننده "اولارى بللى- كوْللى توزدورماقدان ساقلانيپ، حايينى آلماقبو قولايدا اؤزونه گلمز يالى اديپ، حانا بويون اگمكلرينى و قاراشلى بولماقلارينى قازانماق" گؤز اونگونه توتولياردى"(267- نجى ص)

   كاوفمان توركمنلره پول سالغيدينى ساليپ، آق ساقغاللارينگ 12سينى اؤز يانيندا گرونه(ضامون) قالديردى. كتابدا بو باردا شئيله ديئليأر:

   "بو اؤزبوليشلى چأره. حوت سالغيدى كيمدن نأچه ييغناماليديغينى كسگيتلأپ بيلجك، سؤزى دينگلنجك آدملارى توسساغـليقدا غابآپ قويدولار. هر اديپ، حسيپ اديپ، توركمنلرينگ قاهارينى گتيرمك، اولارينگ آراسيندا تولغونيشيق دؤرتمك اوچين الده بارى اديلنديگـى، هيچ زادينگ اونسدن دوشوريلمأنديگـى گؤرنيپ دور"

   "يـــــموتلارى سالغــيدى دولى و چالت تؤلمأگه مجبور اتمك اوچين گنرال گولوواچيف-ينگ باشتوتانليغيندا جزا بريجى توپار ايبريلدى توپارينگ حاطاريندا "دأرىنينگ ايسنى آلماغا" و "حق ايشه قوشانت قوشماغا" ممكينچيليك بريلــن بلوك، نوواملينسكى، دره شه رن، اسيـپـوف، گرينوالد يالى آوانتوريست(ماجراجو- گ) افسرلر باردى.

   البته، بير زات گنگ: توركمنلر سالغيت برمكدن هنيز بويون قاچيرانوقلار، اولارينگ اوستونه بولسا اييأم جزا بريجيلر ايبريليأر" (267- نجى ص)

   آرخيولاردا يموتلارينگ اوستونه جزا بريجى توپار ايبريلن وقـتيندا كاوفمانينگ گنرال گولوواچيف-ه  برن تابشيريغى ساقلانيپ قاليپدير. 1873- نجى يئلينگ 6- نجى جولاى آيئنداقى بو 1167- نجى تابشيريغينگ كأبير يرلرى بيلن گنرال ترنتيوف كتابىنينگ 2- نجى جلدىنينگ 169- نجى صاحيپاسيندا تانيشديريار:

   "يموتلارينگ آراسيندا سالغيدينگ يئغنالشينا ياقـيندان گؤزگچيليك اتمك اوچين، سيزينگ 7- نجى جولايده آترياد بيلن قازاوادا گيتمنگيزى، شول تايدا آتريادى آماتلى يرده يرلشديرمنگيزى خواهش اديأرين. اگر- ده يموتلارينگ پول يئغناماق بيلن مشغوللانمان، قشونه قايتاول برمأگه، بلكى- ده گؤچيپ گيتمأگه تاييارلانيانديقلارينى گؤرسـه نگيز، اوندا سيزه شول بادا قازاوات يابىنينگ و اونونگ شاخالارىنينگ بويوندا يرلشيأن اوبالارينگ اوستونه باريپ، يموت اوبالارينى و ماشغالالارينى بوْس- بوْتين توُزدورماغى و قيرماغى، املأكلرينى، ماللارينى و بئيله كى زاتلارينى اللريندن آلماغى تكليپ اديأرين".

   گنرال تره نتيوف بو تابشيريق بارادا شئيله بلليك آيديار:

   "مگرم، دوشنوكلى بولسا گره ك. زورلاپ آلمالى ديـيله نى املأگه، قيرمالى ديـيله نى توركمنلره دگيشلى".

   كاوفمان بو تابشيريغينگ نوسغاسينى اورنبورگ اوكروغىنينگ (حوزه- گ) تركستانداقى وكيلى بره فكين- ينگ يرينه گلن پالكونيك(سرهنگ- گ) سارانچف-ه ايبريأر. اول هم بو دكومنتى كريژانوفسكأ ايبريأر. كاوفمان بيلن اؤز آيراتين قاتناشيغى(گؤريـپليك و بأسدشليك) بولانى سبأپلى، كريژانوفسكى دكومنته بگنيأر.

   "6- نجى جولايده سارانچف- ينگ اؤزونه- ده 1169 نومرلى گؤركزمه بريلدى. اوندا گلوخوفسكى سارى قـــاميشدان دولانــــيپ گلندن سونگ، اورنبورگ آتــــريادىنينگ حوجه ايلى يه دأل- ده قزيل تاقـيرا گيتمليديگـى آيديليار اگر- ده توركمنلرينگ قايتاول برمك يا- ده گؤچيپ گيتمك ايسله يأنديگينى گؤرسه نگيز، دسسينه يموتلارينگ اوبالارينى و ماشغالالارينى قيرينگ و ماللارينى و املأكلرينى اللريندن آلينگ". سؤزلرى باشغاراق هم بولسا، مانيسى بير: ماشغالالارى قيرمالى، املأگـى بولسا اللريندن آلمالى".

   گؤريپ اوتورساق، قديمى، واغشى زمانلاردا دأل- ده، 19- نجى عاصيردا "بيـيك آزاد اديجى آق پادشانينگ" وكيلى، يوقارى حاربى بيليملى، اؤزونى بيركمسيز مدنيتلى آدم حاساپ اديأن گنرال كاوفمان آلداوچيليغا، ايكىيوزليليگه، پـيسليگه آرقايين باش قوشيار، كسكىنينگ يوردونا سوْسسورليپ گيريأر و اورش ايغلان ادمزدن، دينگه بير الى ياراغ توتيان اركك گؤبكلىلرى دأل، عياللارى و چاغالارى- دا قيرماق بارادا بويروق بريأر. ايسم بو "مدنيتلىليكميدير؟" اونونگ واغشيليغى، قان اوجاقلىليغى أهلى بئيله كى واغشيليقلاردان، قانحورليقلاردان گچيريأر. هونلار، آتيلا لار، تيمورلنگلر، چنگيزحانلار و بئيله كيلر چاغالاردير عياللارا ال دگيرمأنديرلر، دينگه اسير آليپديرلار

   كاوفمان و تزاريزم شو هم شونگا منگزش واغشيچيليقلارى نأمه بيلن آقلاپ بيلجككأ؟

توْركمنلر اؤز اويوْنده، چؤلده ياشايارديلار، كاوفمانا دگه نوقـديقلار، اونونگ بيلن ايش ساليشان يرلرى يوقدى، اونونگ بيلن اوروشلارى يوقدى. بو باسيباليجيلارينگ اؤزلرى ييرتيجى و واغشيلار، مدنيت حاقدا، "آيئلغانچ واغشيليقلار" حاقدا آيتماغا حاقلارى بارميقا؟

   سونگ- سونگلار، گنرال ترنتيوف-ينگ آيديشى يالى، گنرال كاوفمانينگ "يوْزوْنى قيزديران و اؤزوْنى آقلاماغا سينانشان گزكلرى" آز بولماندير. يؤنه چاغالاردير عياللارى پايخينلانى اوچين دأل- ده، بو پايخينلامانى(قيرغينچيليغى) گؤز- گؤرته له ادنليگـى اوچين، يعنى 167- نجى تابشيريق اوچين يوْزى قيزاريپدير.

   همه سينه سبأپ بولان زات- دا، كاوفمانينگ قشونينده، تركستان اوكروغيندا دميرقازيق آمريكانينگ بيرلشن اشتاتلارىنينگ حابارچيسى، بللى يازيجى اسكايلرينگ بارديغيدى. كاوفمانينگ واغشيليقلارينى شول اسكايلر دنيأ يايـيـپدى. كاوفمانينگ زامانداشى، اونونگ تركستانداقى ادرمنليكلرىنينگ گؤزلى شايادى ترنتيوف بو واقعالارى شئيله بيان اديأر:

   "بللى يازيجى اسكايلر آمريكان ايلچيسينه ايبريأن راپورتلارينده(گزارش) تركستان اوكروغيندا أهلى گؤرن-اشيدن زاتلارينى بيان اديپ، كاوفمانينگ 6- نجى جولايده قشونلارا برن 1167 نومرلى بويروغى حاقدا- دا يازيپدير. بو راپورتلار آمريكانينگ ديپلوماتيك آگنتلرىنينگ رسمى ماترياللارىنينگ قزيل كتابيندا چاپ اديليپدير.

   اونونگ تأثيرى يؤنه- مؤنه بولمادى.. . روسلارباشى بوزوقلارا مخصوص واغشيچيليقدا ظاليمليقدا عايـپلانيارديلار".

   گتيريليأن فاكتلار، اساسان- دا، بويروغينگ تكستى روس مطبوغاتىنينگ (رسمى واطان سويوْجى مطبوغاتينگ) قاهارينى گتيردى. بو تكسته و اسكايلرينگ آيديانلارىنينگ دوغروديغينا شبهه دؤره دى. بئيله كى بير آمريكانلىنينگ- ژورناليست مك گاهان- ينگ حابارلارى توتاريق اديلدى، چونكى اولاردا شول بويروق حاقدا هيچ زات آيديلانوقدى.

   بيز اسكايلر يالان سؤزله يأر، چونكى شونونگ يالى بويروق آصلا بولماندير" دييپ دليل گتريأرديك. گؤركزمه بولسا بويروقدير، يؤنه اول باشغا ژورنالدا بلليگه آلنان(اورتا آسيانى.. .ج2 صص267و268)

قالماغال اولا يازدى. ايندى بو " ديپلوماتيك يانغينى" سؤندوْرمليدى. كاوفمانه اؤزينى آقلاماق گره كدى. اينها- دا، آبراينا شك يتيريلن پادشانينگ و گؤونينه دگيلن، " قاردان آراسسا"  پادشاه بايارلارىنينگ، شهراتلى عسگرلرىنينگ مرتبه سىنينگ" قوراغينا دورلى رسمى حيذماتلار و مطبوغات اورگانلارى چيقديلار. اولار دكومنتلرى يوُيماقدان، باشغا طاراپا چكجك بولماقدان و هر دوْرلى قاليـپليقلاردان چكينيپ دورماديلار. بو باردا آدى آغزالان چشمه ده شئيله دييليأر:

   "كاوفمان ايلكى(اوغلان كيمين) شئيله تابشيريغى برنديگينى انكار اتجك- ده بولدى. سونگرا، "يوْزينى قيزارديپ"، حامانا شول تابشيريقداقى آيديلان ضابون سؤزلر يؤنه بير سؤز آوادانلاماق اوْچين اولانيلان آنگلاتما، اولارا سؤزمه- سؤز دوْشونيلمگينه من گناهكار دأل ديـيپ دوْشونديريش بردى".

   تركستانينگ گنرال گوبرناتورى، قشون باشليغى كاوفمان يوقارى وظيپأنى ايه لأپ اوتوران حالينا بوْتين ايلينگ اؤنگوْنده اؤز آيدان تابشيريغيندان بويون قاچيرماغا- دا، مونونگ حايـيرى دگمأندن سونگرا بولسا، بورنى سوْموْكلى اوغلان كيمين، اؤزونى آقلاجاق بولماغا- دا اوتانانوق.

   كاوفمانينگ تابشيريغينداقى مايف ديـين بيرى اؤز حواندارينى قوراماغا چاليشيار. بو حاقدا كتابدا شئيله يازيليپدير:

   " تركستان ادارالارىنينگ"(گنرال- گوبرناتورينگ رسمى اورگانى) رداكتورى، جزابريش آتريادينا گؤنيدن- گؤنى قاتناشان مايف آيديلانلارى يالانا چيقارماق اوچين دييسنگ اوغورسيز سينانشيق اتدى. اول كاوفمانى گرودتسكينى، گولوواچيوفى و اسكوبلفى وصف اتمكدن باشلادى. حامانا اولار "اؤزلرىنينگ قورانيلماغينا مأتأچ دأل"، چونكى "بو شخصيتلر شئيله بير عقـللى، شئيله بير ذهينلى و بيـيك مرتبه لى ولين، كأبير يازيجيلارينگ قالاميندان سچرايان شيلتيـق اولارينگ آبرايئنه شك يتيريپ بيلمز". مايف- ينگ اؤزى بولسا " توتوش روس قشونىنينگ قوراغينا" چيقيـپدير.

   مايف- ينگ تعريف ناماسى "ماترياللاردا- دا" يرلشديريليپدير، يؤنه مونونگ گره گـى يوق اكن، چونكى بئيله كى "ماترياللار" اونونگ انكأر اديأن زادينى گؤررونگسيز ثبوت اديأر.

   البته، اول مشهور بويروق ديـيليأنينگ يوقدوغينى، قشونينگ هيچ زاتدان خبرىنينگ بولمانليغينى، گولوواچيف- ينگ اؤته گچمه جكديگينى كاوفمانينگ بيلنديگينى.. . آيديار. (اگر يرينه يتيرمك گره ك دأل بولسا، اوندا نأمه اوچين تابشيريق بريليأر؟) بو تابشيريغينگ تكستينى چاپ اتمزدن، مايف- ينگ اؤزى شئيله يازيار: " گنرال كاوفمانينگ تابشيريغيندا عياللاردير چاغالارا چنلى توركمن ايلاتىنينگ همه سينى حؤكمان قيرماق طالاب اديليپدير"(267 و 268- نجى صص)".

   البته، مايف- ينگ بو تصديقلاماشى ياپا- دا دگه نوق، سبأبى تافشيريغينگ آصل نوسغاسيندا آيديليان زاتلارا چاپراز(ترس) گليأر. موندان باشغا- دا، "دينگه ارككلرى قيرماق"--ايسم بو- دا واغشيليـق دألمى، ارككلر قيريلسا، اولارينگ ماشغالالارىنينگ- دا هلأك بولجاقديغينى آنگلاتمايارمى نأمه؟

   مايف ســونگرا يــازيار‎: "خوقند بارادا آيديلاندا بولسا، بيز اول يرده- ده حانا كمك اتمك، بويون اگمه يأنلرى عقيلينه آيلاماق ايسله ديك. اسكوبلف- ينگ ظاليمليغى باراداقى گوْررونگلر بولسا بولوغسيز ميش- ميشلاردان و غـيـبـتدان باشغا زات دألدير".

   گنرال ترنتيف مونونگ اوستونى يتيريأر: "گپينگ قيسغاسى، روس قشونينى قورادى- دا!"(269- نجى ص)

   روس پادشاسى و اونونگ سركرده لرى گنگ آدملار-آو! اولار توتوش آسيادا سلپأپ و حانلارا اولارينگ اؤز راياتلارينى نوغـــتالاماغا، حقـيقى بويون اگديرمأگه "كمك لشيأرلر"، اؤزلرى هم، حانا، هيچ حيلى بأهبيت آرانوقلار.

   كاوفمانينگ اورتا آسياداقى واغشيليقلارينى جناپلار مايف- ينگ و كاوفمانينگ آقلاماغا سينانشيقلارىنينگ مطبوغاتدا پئيدا بولماغى بيلن باغليليقدا، يئنه آدى آغزالان كتابدا شئيله ديئليأر:

   "كاوفمانينگ اؤزى ييگره نن حالقينگ اولودان- كيچأ همه سينى حوت قيرماق ايسلأنديگينه ايندى شبهه له نيپ اوتوراسى ايش يوق. "ماترياللارينگ" 51- نجى صاحيپاسيندا كاوفمانينگ آق ساقغاللارا آيدان سؤزلرى بار: "جزا الهنچ بولار، اؤزىنينگيزينگ، ماشغالالارىنيگيزينگ و أهلى املأگينيگزينگ خراب بولماغىنينگ گناهكأرلرى سيزينگ اؤزوْنگيز بولارسينگيز!"

   شوندان سونگ هم كيمدير بيرى شبهه لنمگينى دوام اتسه، اوندا كاوفمانينگ 10- نجى جولايده گولوواچيف-ه ايبرن 1217 نومرلى ينه بير تابشيريغى بيلن تانيشايلينگ. بو- دا باشداقى ايكى تابشيريق يالى، "ماترياللارينگ" يانينه قوشوليپدير. بو تابشيريقدا كاوفمان لاگرده(اردو) ساقلانان آق ساقغاللارى قويبرنديگينى هم- ده اولارا، اگر- ده ايلات گؤچيپ گيدمأن، غرامت يئغناماق بيلن مشغوللانسا، اوندا گوولواچيف- ينگ اولارى تالاماغى قويوپ، اديأن ايشلرينه گؤزگچيليك اديپ باشلاجاقديغينى، يؤنه گيدمأگه چالاجا سينانشيق ادأيسه لر، بويون سينمازاق طايـپانى اووچدان توتما قيرماق باراداقى اؤز بويروغىنينگ يرينه يتيريلجكدگينى آيدانديغينى خبر بريأر.

   ماترياللار 1883- نجى يئلدا، كاوفمان اؤلندن سونگ چاپ اديلندن- ده بولسا، اولار حاص ايررأك، اؤزى- ده، البته، حوت اونونگ اؤز رداكسياسى(سردبيرليك) اساسيندا تاييارلانيپدير. گؤررونگينگ تكستينده، 40- نجى صاحيپادا 6- نجى و 20- نجى سطرلر، گولوواچيف-ه و سارانچف-ه بريلن تابشيريقلار يومارلانديريليپ: "بوْس- بوتين... و اولارينگ ماشغالالارينى... قيرماغى..." سؤزلرى سيـپديريليـپدير. "ماترياللارينگ" قوشونديسيندا بولسا بو سؤزلر آيريلماندير"(270- نجى ص)

   سونگرا ترنتيوف واقعالارينگ اؤزونى بيان اديأر. يؤنه بيز اولار حاقدا گوْررينگ ادمأن، دينگه گنرال ترنتيوف- ينگ اؤز كتابيندا، 271- نجى، 272- نجى صاحيپالاردا بيان اديلن كأبير يرلرينه سالغيلانماق بيلن چأكلنيأريس.

   " اسكايلر كتابىنينگ 2- نجى جلدىنينگ 359- نجى صاحيپاسيندا گولواچيف- ينگ حركته گيريشمزدن اؤنگ، أهلى كازاك(تزارينگ حاقينا توتما عسگرى. ايران ادبياتيندا قـزاق دييليأر- گ) افيسرلرينى يئغناپ، عيالديغينا يا ارككديگينه، يا ياشينا قارامازدان، هيچ كيمه رحم اتملى دألديگـى حاقدا كاوفماندان آلان بويروغى بيلن اولارى تانيشديرانديغينى يازيار. گولواچيف قفقاز افسرلرينه يوْزلنيپ، سؤزونينگ اوستوْنى يتيريأر: "- سيز چركسلرينگ اديشى يالى اويلانيپ دورمازدان، بويروغى يرينه يتيره رسينيگيز دييپ طماع اديأرين، عيال يا ارككديگينه، ياشينا قارامازدان، همه سينى اؤلدورينگ.

   قارّى قـفقاز پالكونيكى(سرهنگـى) كوينيتادزه Kvinitadze مونگا شئيله ديـيدى:

- البته، سيزينگ بويورغينگيزى كمينى قويمان يرينه يتيره ريس. آطلى قشونينگ باشتوتانىنينگ حركتلرى اونگا الهنچ بير زادينگ بويورلانديغينى ثبوت اديأر. ايسم، اول، "چركسلرينگ اديشى يالى"، اؤز مئيلينه شئيله پـيسليك اديپ بيلر اؤيديأنگيزمى؟ اونونگ كامانداسى آستيندا(فرمانى بيلن)، مثـلم، پادشانينگ نبيره لريندن ى.م.ليختن برگينگ، بارون كريدنر، فون گرينوالدى داغى باردى. ايسم اولار چركسلرمى نأمه؟ اولار حتى كازاكلىلار هم دأل آخرين".

   "آق پاتــا" بريلندن سونگ، گنرال گولواچيووينگ قشونى توركمن اوبالارينا دؤكوْليپ، گؤزه ايلن آدملارى واغشيلارچا قيريپ باشلادى. ايلات اورشا تاييار دألدى، شونونگ اوچين هم قاچيپ قوتولماغا سينانشماقدان باشغا علاچ تاپمادى، بو اطرابينگ توركمنلرى اوبالارينى تاشلاپ، چؤله و كؤللرينگ آراسينا گيزلنمأگه حووليقديلار. عياللار و چاغالار آرابالارا موْندوريلدى، ارككلر بولسا آطه موْنينپ غايب بولدولار، چونكى اولار قشون عياللاردير چاغالارا دگمز دييپ حاساپ اديأرديلر. اما قشون هيچ زادا پارخ قويمان، قارشيليق گؤركزمه يأنليگينه قارامازدان، كيم دووش گلسه قيرياردى. آطلىلار قاچيپ باريانلارينگ ايزيندان يتيپ، اووچدان توتما همه سينى پايخينلايارديلار".

   توركمنلر املأكلرينى و ماشغالالارينى قالديران ماحاللارى، البته، جارنامالاريندا ايـيأم "آمان" ايغلان ادن روسلار بيچأره عياللاردير اوغلان-اوشاقلارا ال قالديرار دييپ، آصلا فكر اديپ- ده بيلجك دألديلار. اولار ايزلاريندان ياويز بويروغى كؤره- كؤر يرينه يتـيريجى "چركسلرينگ"- بلوكلارينگ، كريدنرلرينگ، فون- گريووالدارينگ هم شولارا منگزشلرينگ اوقدوريليپ گليأنديكلريندن بىحابارديلار (272- نجى ص). "اؤنگدأكى آرابالاردا كؤله باريپ گيرن توركمن ماشغالالارىنينگ ايزيندان يته نلرينده كازاكلارينگ الهنچ گؤرنوشه گؤزلرى دوشدى. چونگ كؤلينگ ايچى اوغلان-اوشاقدان، عيال-ابتاتدان، ياش و قارريدان له يسدى(دوپ- دولودى). همه سى قاويپ گليأن كازاكلاردان قاچيپ، كؤله اؤزلرينى اورويپديرلار. هــيچيسى- ده آنگيرقى كناره يـتيپ بيلمه دى. بو يرده 2 مونگه قولاى توركمن هلأك بولدى..."(272- نجى ص).

   "10- نجى اييولداقى گؤركزمه سينده كاوفمان بو ايش اوچين گولواچيوفى اؤودى و اونونگ حركتلرينه عقللى- باشلى، قوجيرلى حركت دييپ بها بردى. اول أهلى اوبالارى اودلادى"(273- نجى ص)

   داشارى ايشلر مينيسترليگـىنينگ ايشگأرى بين برگ Beynberg ينگ 1877- نجى يئلدا "توركمنلرينگ حيوه و آمىدريا بؤلوْميندأكى روسلارى قارايشى حاقيندا" ديئن آد بيلن يازان يازغيسى دينگه آلتى يئلدان سونگ، 1879- نجى يئلدا دينگه قوليازما گؤرنوشينده چاپ اديلدى. بيز بو ياغيدان توركمنلرينگ باشيندان اينن پايخينچيليغينگ يئنه بير طاراپى حاقدا ايلكنجى گزه ك بيليپ قالديق. به ينبرگ بو بارادا، اينه، شئيله يازيار:

   "گنرال فون كاوفمان حيوه دان گيتمزدن اوزال سيد رحيم حان بيلن بير شرط نامه باغلاشدى. اونونگ يرينه يتيريلجكديگينه دينگه حان اؤز حانليغيندا حوجايينليق اديپ بيلن ياغدايئندا بيل باغلاپ بولجاقدى. يؤنه حان دينگه روس قشونلارى توركمنلره، هيچ بولماندا اولارينگ اينگ اساسىلارينا- يموتلارا جزا برمأگه، آسيالىلارينگ آيديشى يالى، اولارى چاپماغا كمك ادن ياغداييندا اولارا چأره تاپيپ بيلجكديگينى بويون آلدى.

   گؤرنوشى يالى، كاوفمان دينگه حانينگ گؤونيندن تورماق ايسلأپ، توركمنلره سالغيپ ساليپدير و اونونگ تؤله نيپ باشلانماغينا- دا قاراشمان، اولارى قيرماغى بويروپدير"(278- نجى ص).

   يوقاردا هم آيديشيميز يالى، بو يرده ايكى سانى ييرتيجى، ستمكأر آغيز بيريگيپدير، اؤز بللى تالانگچيليق، باسيپ آليش و قولچوليق پروگرامماسينى عامالا آشيريپديرلار. كاوفمان بولسا، دسسينه "مدنيتى" اروپالىلاردان، ويه نبرگ- ينگ سؤزى بيلن آيتسانگ، "آسيالا" اؤوريلدى و بيرنأچه عياللارى و چاغالارى يه نگه نديگينى دابارا اتدى.

   بو واقعالاردان گنرال ترنتيوف شئيله دوغروچيل نتيجه چيقاريار: "اديل قديمى دوورلردأكى يالى، كؤره- كؤرليك بيلن "اور" دييسنگ گؤزلرينى چيقارجاقديقلارينا بيل باغلاديلار.... بدبخت كازاكلار مگرم، اگر اؤزلرينه قالسا، بيچأره زنانلاردير چاغالارى كرچأنلريندن حوت دوزخى بويلانلارينى قاوى گؤره رديلر". شوندان سونگرا باشغا نأمه دييجك!