Parçalanan toprak

Ya-da

9-nji Desember trajedisi

Tayyarlan:

Gürgenli.A

SWEDEN

July 1996

Bu iyşiñ zähmeti iylimiziñ merdana ogulları

Gaygısız Atabay

we

Şirli Tumajıñ

Yağtı hatıralarına

bağışlanyar.

Gayra, gayrada galdı,

Oklar yarada galdı,

Biziñ bilen deñ-duwşlar,

Bizden gayrada galdı.

Läleden

19-nji asırın 2-nji yarımı, 20-nji asırıñ başlarında dörän şertler halkımızıñ tarıxında kesgiytleyji rol oynap, türkmenleriñ siyası durmuşında ööz ajı tağmasını galdırıp gelyär. Şol galagowuplı yıllarda daşardan abanan howuplar we basıbaljı güyçler milletimiziñ täleyini gara yazıpdırlar.Şol elhenç, şuwm wakalarıñ biyrisi-de 1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinde Eyran-Rus döwletleri arasında bağlaşılan bir şert-nama esasında topragımızıñ iki para edilmegidir. Şeylelik bilen Etrek.Gürgen türkmenleri Eyranıñ häkimiyeti astına berlip, biraz soñ Za-Kaspi(Hazar ötesi) oblest diylip adlandırlan häzirki Türkmenistan jemhuriyeti bolsa orslarıñ gazigina örklenyär. Bu siyası wakanıñ düyp sebäni düşünmek üçin bir-az tarıxıñ sahıypalarına göz aylaylıñ.

20-nji asırıñ başlanmagı bilen koloniyalistik siyasatları esasında ezilen halklarıñ milli azat-ediş hereketleri barha möwç alıp başlayar. Latın Amerikadan Hıtaya, Afrikadan Irlanda jenli Inglisleriñ, Fransuzlarıñ, Spanyollarıñ we Portegeslarıñ garşısına ulı möçberde göreş başlanyar. Angelyanıñ Mençester mata öönderyän fabrikları Hindistan pağtasınıñ talanmagı bahasına ayak üstünde duryardı, olar Hitayıñ Şanghay we Hung-kong yalı söwda merkezlerini hem ööz kontrollarında saklap gelyärdiler. Inglisler Eyranıñ nebidini hem talap, yurdiñ siyası ıkbalında belli derejede ööz täsirlerini yetiryärdiler.

Orsyediñ tezarı Puter 1-njiniñ wesiyeti boyunça, orslar Kafgazı, Türküstanı we Hindistanı ele geçirip, Inglisleri bu yerden kowup çıkarmalıdılar. Iki güyçli döwletiñ bu aldım-berdimli söweşinde türk halkı-şol sandan türkmenler gatı horlanyarlar, toprakları basılıp alınyar we parça-parça edilyär.(Puteriñ wesyetiniñ dolı mazmunını goşmaça böölüminde getirdik).

Bu döwürde türkmenler öözbaşdaklık ugrundakı göreşlerini barha yaybañlandırıp, birnäçe gezek Astrabat goşunını hem-de orsların Aşır-adadakı harbı merkezini hüjüm astına alyarlar.

“1836-nji yılda Eyran döwleti türkmenleriñ gozgalañlarıñı basıp yatırmak üçin orslardan iki sanı uruş gämi bilen 15 günüñ içinde Kümüş-depäni topa tutmagını hayış etyär(Türkmençay şert-naması esasında Eyranıñ harbı gämileri Hazar deñizine girmegi gadagan edilipdi). Eyranıñ goşun başlıgı Ärdeşir mürze Kümüş-depeli Kıyat hanıñ gozgalañını basıp yatırmak üçin Gürgene goşun sürüpdi we bu gämiler bolsa şol yörüşe yardam üçin çagırlıpdı.Orslar, Eyranıñ hayışını yerine yetirmek üçin iki sanı uruş gämini Esengula tarap yollayar.”(1)

Kümüş-depeli Jafarbaylarıñ baştutanı “Aga han” Inglis diplomatı Jharlez.F.Mekenzi bilen duşuşanda oña Astrabatlı Şayılarıñ axunı molla Reza, türkmenleriñ garşısına dini söweş“Jahah“ ığlan edip, birnäçe gezek Astrabat goşunınıñ Etrek-Gürgene tarap sürülmegini planlaşdırıpdır.(2)

Orslar Hazar deñziniñ gündogarını, Esengulı, Çeleken we Gızıl-suwı basıp alanlarından soñ, Köpet-dağ etegi bilen Mara tarap süyşmegi planlaşdıryarlar. Türkmenler ööz-erkinliklerini goramak üçin hem orslar hem-de Eyranlılar we olara yardam beryän Inglisler bilen göreşmäge mejbur bolyarlar. Inglis diplomatı Mekenzi, Eyrandakı ors konsulı Lijharov bilen geçiren duşuşıgını şeyle yatlayar:“ Lijharov, Esengulı we Kümüş-depe-de harbı karargahlar salıp, näçe gezek Kümüş-depäni topa tutupdırlar. Türkmenleriñ gozgalañını basıp yatırmak üçin men konsula, ors eskerlerine partizanlık orş taktikasını öwretmägi we barikadalarıñ köpräk salınmagını maslahat berdim”.(3)

Eyranıñ goşunında harbı mugallım bolup iyşlän Fransuzlı general Bohler, Kümüş-depeden, Tehrana şeyle rapport beripdir:“ Ilki bilen türkmenlere duwz we nebit söwdasını etmegini gadagan edip, bu harıytları ööz elimize geçirmeli. 2-njiden bolsa köp sanlı türkmenleri Eyranıñ pars oturumlı welayatlarına göçrüp, türkmen topragına parsları getirmeli we olarıñ arasında biyr-biyri bilen öylenmegi rowaçlandırmalı”.(4)

Şujagaz tarıxı faktlardan belli bolşuna görä, şol wagtıñ ulı döwletleri diñe milli baylıgımızı talamak bilen çäklenmän, eysem olar bizi düyp-türşegimiz bilen yok etmegiñ ugruna çıkanmışlar.

Inglis diplomatı Mekenziniñ yazmagına göra Baklanda göçüp gelenYomutlar,Astrabad häkimi Japargulı handan oturmaga yurt hem malları öörmäge meydan sorayarlar, häkim olara Ak-galanıñ töwereginde oyurmaga ruğsat beryär.Türkmenler ol yerde yaşap, maldarçılık hem-de ekerançılık edip başlayarlar. Eyran hökümeti türkmenleri berk kontrol astına almak maksadı bilen, oları barıp Säfäviytler döwründen bäri harbı gala üçin hayırlanıp gelyän Ak-gala göçürmegi yüregine düwyär. Yomutlarıñ hanı Göki han ekilen yeriñ hasılını yığnamaga porsat dileyär, häkim türkmenleriñ hayışına gulak asman 3 gezek ulı goşun toparı bilen olarıñ üstüne hüjüm etyär. 1-nji çozuşda ıyzına serpikdirlen Eyran goşunı, bu gezek 4müñ sanı atlı yarağlı goşun, 6 sanı pilomut we top yaragı bilen topulyarlar. Yomut, Göökleñ halkı bir bolup, 7 günläp goşunıñ öñünde tap getiryärler, Eyran goşunından näçe yüz sanı esker bilen 15-20 sanı komandiri heläk bolyar.(5)

Eyran döwleti ööz basbaljılık siyasatınıñ dowamında ençeme gezek Garrı-gala, Sarağta, Tejene we Mara goşun süryär. Halkımız olarıñ şuwm siyasatlarının öñünde berk duryarlar, emma uruş nıdama üstünlikli gutarmayar. Misal üçin 1877-nji yılda Hurasan häkimi Abbas mürze Sarağıt galasında asuwda oturan Salır türkmenleriñ üstüne çozup, galanı ööz erkine geçirmegi niyet etyär. Onuñ esası maksadı Marı türkmenlerine haybat atmakdan ıbaratdı. Galada takmıyn 10 müñe golay iylat yaşayardı. Galanıñ 5 müñ sanı batır yigidi ”Guşgı” türkmenleriniñ yardamı bilen Eyranlılarıñ öñünde duryarlar. Orslar bu porsatdan peydalanıp, Türküstanı gol astına geçirmek maksadı bilen Hıwa goşun süryär.Hıwa hanı Mämedemin han täjini gutarmak üçin Eyran döwleti bilen ılalaşıga giyrip, Gızıl-arbat we Gara-gumıñ içinden araçäk belläp, oları Eyranıñ erkinde durmagını kabul etyär. Ol şeylelik bilen Eyranlılar bu yerlere çozan mahalları, türkmenlerden arka çıkmajakdıgını boyun alyar.(6). Abas mürzäñ yörüşleri netiyjesinde 3 müñe golay türkmen esiyr düşüp Maşada äkidilyär. Esiyr düşen türkmenleri gışıñ añzagında aç-yalañaç köçelerde entityärler, olarıñ ölüm halında köçede serrelşip yatanına hatta Inglis iylçisi G.Friseriñ rehmi iynip, birnäçesine baha töläp, azat etyär.(7)

1863-nji yılda Eyran goşunı Mara tarap hüjüme geçyär. Inglis diplomatı Arthur.K.Yeytiñ ayıtmagına görä şol yılın ğurban ayında Tejenden aşan 40 müñ sanı eyran goşunundan diñe 8müñ sanısı Maşada dolanıp bilipdirler, galanları bolsa Gowşut handır Nurberdi hanıñ yolbaşçılıgındakı söweşleri netijesinde heläk bolyarlar.(8) Başga bir ınglis diplomatı Grant Watsonıñ bellegine görä Eyranıñ baş weziyri Hajı mürze Hasan han Sepehsalar mekirlik bilen Marı türkmenlerini Eyrana rayat etmek üçin giyzlinlikde Mara iylçi yollayar hem-de 20 sanı türkmen yaşullarını Tehrana çagıryar. Olar Tehranda Eyrana rayat bolmak hakındakı bir şert-nama gol çekmeli bolanlarında, Ors ilyçisi bu iyşden habardar bolup, oña garşi bolyar. Şeyle-de bu diplomat Abbas mürzäñ ganlı yörüşi hakında öwgüli sözler ayıtyar:” Abbas mürzäñ ınanşına görä türkmenler yalı basmaçılar medeniyetlı halklarıñ aralarında bolyan urş kadalarına däl, oları başardıkça öldürmeli”.(9)

Watsonıñ bu sözleri Amerikanlılarıñ Hollywoud-da yasayan filmlerini yadıña salyar. Ol filmlerde Amerikan artistları Gizıl derileri yok etmek ugrunda ”jan ayaman alada” etyärler.

Basıbaljılar ööz şuwm siyasatlarını amala aşırmak üçin halkımıza esas-sız töhmet urup, oları basmaçılıkda garalayarlar. Göyä türkmenler Hurasandan esiyr alıp, oları Hıwadır Buxara bazarlarında gul edip satyan ekenler. Beyle töhmetleri Eyranıñ ööz tarıxçıları hem esas-sız bilyärler, bu barada birnäçe tarıxı faktlara göz gezdireyliñ:

Eyranıñ baş weziyri Ga-em mIkam bilen goşun başlıgı Emir nızamıñ arasındakı hat alşıkda, Sarağıt gala yörüşi hakında şeyle maglumat bar:” Türkmenlerden köp olja ele geçdi, 2000 sanı at, 150 müñ goyun hem düye, köp mukdarda kümüş-şay, şal, halı, palas we 7 müñe golay esiyr aldık...”(10)

Inglisli Games Moryeniñ yazmagına görä hökümetiñ diñe Hurasandan 200 müñ tümen salgıt yıgnapdır. Beyle zuluma çıdamadık halk ayak aldıgından gaçıp, Hıwadır Buxara sıgınyarlar, häkimler bolsa ööz kiyselerini doldurmak üçin”türkmenler çozdular, Hurasan talandı...” diyip Tehrana yalan rapportlar yollayarlar.(11) Eyranıñ baş weziyrliginiñ gündeliginde bu barada şeyle maglumat bar:” haysı yıl Hurasan häkimi türkmenleriñ çozuşı hakında rapport bermändir, geçen yıl göyä 12 müñ adam Hurasandan äkidilen eken. Bularıñ barısı oba arçınlarından biyzara gelip öözleri türkmenlere tarap gidipdirler”(12).Eyranıñ şol wagıtkı daşarı iyşler weziyri mejlisde eden bir çıkışında “diñe türkmenler däl-de eysem biziñ tarapımızdanam esiyr getirilyär”diyip ıkrar edipdir(13).Yene-de şol ağzalan gündelikde berilen maglümata görä, Hurasana esiyr äkidilen türkmenleriñ ıkbalı hakında şeyle habar berlipdir:“ Abbas mürze, golı baglı bu esiyrleri, elleri gılıçlı täsiypkeş şaylara tapşırıp, oları dogram-dogram etdiryär.

Yeke Eyran hökümeti däl-de Rus hökümeti hem barıp 1873-nji yıldan bäri ıyzıgiderli halkımızıñ başına oyunlar gurap, oları ezip gelyär. General Kaufmanıñ 1873-nji yılınıñ 10-njı June ayında Hıwa türkmenlerini elhenç öldürşi, 1878-nji yılın soñlarında Ermeni asıllı general Lazariyan(Lazarov), general- Skobeleviñ 1881-nji yılıñ 12-nji Yanvarında Göök-depede azından 30 müñe golay halkımizı gırşı we ondan soñra 1-nji jahan söweşi yıllarında, kommunist gozgalañı yıllarında, içeri uruş diylip adlandırlan yıllarda,Irza şadır Stalınıñ soy gırımı yıllarında, 2-nji jahan söweşi yıllarında... bulardan mısallardır.

Orslarıñ Göök-depe,Eyranlılar bilen ortak iyş alıp barmagı we her iki döwletiñ biyrigip, milletimizi yok etmekleri hakında köp sanlı arkiv materiallar şayatlık etyär, bu barada yörüte bir iyş yazmalı.

Göök-depe galası zabt edilenden 11 ay soñ Eyran, Rus döwletleri 1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinde elhenç bir şert-nama esasında türkmen topragını ööz aralarında paylaşyarlar. Eyranıñ arkiv materiallarında baglaşılan bu şert-nama ”baslıp alnan yerleri paylaşmak hakındakı Ahal şernaması” diyip adlandırlıpdır.(14)

Basılıp alnan türkmen topragınıñ

parçalanmagı hakındakı

Eyran-Rus şertnaması

1881-nji yılıñ 9-nji Deseberinde/1299-nji Hijri yılıñ baş- ayınıñ 29-ında Eyran tarapından daşarı iyşler weziyri mürze- Sayit han Motemen-elmolk, Orslar tarapından bolsa yörüte bellenen iylçi Ivan Zinoviyev basılıp alnan türkmen topragında araçäk bellemek hakındakı şert-nama gol çekyärler. Şeyle-de bu şert-namanıñ maddalarını dolı yerine yetirmek maksadı bilen 1894-nji yılıñ 9-nji Novemberinde Aşgabada gelen Eyran wekiyli Muhommetsadık han Emiyr Tümen, Rus wekilleri bilen duşuşıp, bir ılalaşıga gol goyyarlar.Eyranıñ arkiv materiallarında saklanyan bu tarıxı dokumentde 1881-nji yılın 9-nji Desemberinde gelnen ılalaşık esasında Ruslar bilen Eyranlılar topragımızı şeyle paylaşyarlar:

1-nji madda- Hazar deñziniñ gündogarıda Eyran-Rus

araçägi şeyle kesgiytlenyär:

Esengulıdan Çata çenli Eterk akarı araçägiñ belligidir, Çatdan demirgazık-gündogara tarap, araçäk ugrı Soñi-dagı hem Seğrem-dagından geçip,demirgazıkda Çükgän galasında Çendir akarına barıp yeter. Bu yerden demirgazıkda Çendir bilen Sumbar akarlarının arasındakı daglara dogürlanıp, gündogara tarap, şol dagları iyzarlap,, Sumbara tarap gidip, Sumbar bilen Aji-akyan akarınıñ biyrigyän yerine barıp yeter. Bu yerden gündogara ta Dayna metjiydiniñ harabalarına çenli araçäk, Sumbarıñ deryası bolar. Daynadan Köpet-daga çenli içeri tarap uzanan bir yol araçäk belligidir.

Bu yerden, araçäkbelligi Köpet-dagıñ yanı bilen siyrıgıp,günorta-gündogara tarap uzar, Germap deresine yetmänkä günorta tarapa aylanıp, Sumbar bilen Germap arasındakı dagların örküjünden geçip, günorta-gündogara tarap uzanıp, Meysene we Çöp-best daglarnın üstünden aşıp,Robatıñ1,06 KM demirgazıgında Germapdan Robata baryan yola biyrigyär.Bu yerden araçäk belligi dagların örküjünden aşıp, Dalança dagınıñ örküjünden hem geçip, Hayrabad galasınıñ demirgazıgından geçip, demirgazık-gündogarda Göök-gaytal golayına yetip, ondan Pöwriyze akarlarınıñ gözbaşina gönükdürlip,ol yeri, Pöwriyze obasınıñ demirgazıgında kesyär.Bu yerden dmirgazık-gündogarda araçäk belligi günortalıkda yerleşen Aşgabat-Pöwriyze arasında yerleşen daglarıñ örküjüne ugrukdırlyar. Araçäk belligi bu yerden aşıp, gündogara tarap uzanıp, Aslama-dagınıñ iñ demirgazık belentliginden geçip,günorta-gündogarlıkda bu dagdan aşıp, Kelete-çınar obasınıñ demirgazıgından aylanıp, Ziyrkuh bilen Gızıl-dagıñ çatılışyan yerine barıp yetyär. Bu yerden araçäk belligi günorta-gündogarlıkda Ziyrkuh dagınıñ örküjünden geçirlip, Baba-durmaz akarınıñ geçyän deresine barıp yetyär. Bu yere barıp yetenden soñ demirgazıga tarap uzanıp,Baba-durmaz galası gündorgarında galmak şerti bilen, Gäwürs-Lutof-abad arasındakı yola barıp yetyär.

2-nji Madda:

Her iki döwletiñ bellenjek yörüte wekiylleri, bellenen araçäkde bellikler oturtmak üçin araçäge barıp edil bellenip geçilşi yalı nIşanalar oturdarlar. Bu iyşiñ wagtı we her iki döwletiñ kommiserleriñ duşuşjak yeri belli edilmeli.

3-nji madda:

Germap we Gulgulap obaları, Türkmenistan jülgesinı suwaryan akarnıñ demirgazıgında yerleşyänleri üçin, Eyran döwleti bir yılıñ möhletinde bu obaları boşaldar. Eyran bu möhletiñ içinde ööz rayatlarını alıp gider, Rus döwleti boşaldılan obalara türkmen göçüp gelmegini gadagan edip, ol yerlerde harbı bena salmaz.

4-nji madda:

Türkmenistanı suwaryan Pöwriyze we beyleki akarlarıñ gözbaşınıñ Eyranda bolanı üçin, Eyran döwleti bu akarlarıñ kenarında täze obalarıñ benna edilmegini gadagan edip, ekiş meydanlarını köpeltmän, öözlerine gerek bolan suwlardan köp mukdar almajakdıklarını boyun alyarlar.

5-ni madda:

Türkmenistan bilen Hurasan arasında söwda meselesiniñ ösmegi üçin her iki döwlet gatnaw yolları abadanlaşdırmak ugrunda bir karar almalı.

6-nji madda:

Eyran döwleti Astrabad we Hurasan etrabından her hil yaragıñ yurt daşına çıkarılmagınıñ öñüni alar, şeyle-de Eyran çägine düşen türkmenlere ok-yarag yetmeginiñ öñüni alar. Eyran döwletiniñ bellän serhet gawulları bu hakda orsyet tarapından ugrın yarag söwdasını etyän adamlarıñ öñüni almak ugrunda etyän aladaları bilen ortak iyş alıp bararlar.

7-nji madda:

Bu şert-namanıñ maddalarınıñ dolı yerine yetirilmegi we serhediñ golayında yaşayan türkmenleriñ hereketlerini kontrol etmel üçin, Orsyet döwleti, Eyran serhedine garawul bellemäge haklıdır. Bellenen kişiler, basılıp alnan topraklarda asuwdalıgı goramaga iki döwlet tarapından dolı ığtıyarlıdırlar.

8-nji madda:

Gelnen bütin kararlar we ılalaşigıñ şertleri ööz güyjünde saklanyar.

9-nji madda:

Bu şert-nama iki nusgada yazlıp, iki döwletiñ weziyrleriniñ golı we möherleri baslıp, Orsyet we Eyran patışaları tarapından tassıklanar. Tassıklanan şert-nama 4 ayın-hatta ondanam çaltrak wagıtda- Tehranda her iki döwletiñ weziyrleriñ arasında çalşırlar.

Tehran: 9 Desember 1881 22 Mäherrem 1299

Zinoviye - golı

Mürze Sayid han - golı

Bu şert-namanıñ 2-nji maddasını yerine yetirmek üçin 1885-nji yılıñ April ayında iki döwlet arasında bir protokle gol goylup, Baba-durmaz galasınıñ harabalıgından tä Esengulı aylagı aralıgındakı araçäge bellik oturtmak üçin Eyran tarapından Suleyman han Sahipixtiyar we Orsyet tapından bolsa polkovnik Nikolay Kormin Garabayev bellenyär. Şeyle-de Çekişlerde gol çekilen bir ılalaşıkda Etrek akarınıñ aşakı akımından tä Esengulı aylagı arasındakı araçäge bellik oturtmak üçin Eyrandan polkovnik-inginyer mürze Ali-eşref han, Rus kommiserleri bilen duşuşyar we araçägiñ geografik kartası 1:84000 möçberinde çızılyar.

Araçäk hakında baglaşılan protokollarıñ dowamında Pöwriyze we Hasar hakında üçin 1893-nji yılıñ 27-nji Mayında Tehranda Baş weziyr mürze Alı-asgar han Eminolsoltan bilen orsyediñ dolı ığtıyarlı iylçisi Potzov bir ılalaşıga gol goyyarlarIlalaşıkda şu maddalar yerleşdirlipdir:

1-nji madda:

Eyran patışası öözi hem-de miyrasdüşerleri tarapından serhet gırasındakı Pöwriyze obasını we 1881-nji yılda ılalaşilan yerleri, serher dagından ”Biyz” derä çenli uzayan toprakları, alıhezretler Ors patışasınıñ erkine beryär. Şeylelik bilen 1881-nji yılda gelnen ılalaşıgıñ bu yerlere degişli madası yatırlıp, beyleki maddalar el degrilmän saklanyar.

2-nji madda:

Alıhezert Orsyet patışası öözi hem-de miyrasdüşerleri tarapından Hasar obası hem-de onuñ töweregindäki Hasar we Şilgan akarlarını, obanıñ gündogarındakı degirmene çenli tä obanıñ ileri yüzündäki Zeññanlı töweregini Eyrana beryär.

3-nji madda: Ilalaşıgıñ bu maddası Azarbayjan serhedine

degişli bolanı üçin beyan etmedik.

4-nji madda:

Iki döwlet tarapından bellenen wekiyller Pöwriyze we Hasar etrabınıñ araçägi ol yere barıp dolı we dogrı bellemeli, almalı yerleri alıp, bermeli yerleri berip, serhet belligini oturtmalıdırlar.

5-nji madda:

1881-nji yılıñ 9-nji Desemberinden, gündogara tarap, basılıp alanan topraklarıñ Rus-Eyran araçägi şeyle kesgiytlenyär:

Araçäk belligi Baba-durmazdan, Ziyrkuh-dagınıñ örküjünden geçip, günorta-gündogarda Hayır-abad obasına gönükdürlip, oña yetmänkä, Durun deresiniñ çep kenarından geçip, Mir galasınıñ gayra yüzünden aylanıp, Durun akarınıñ sag yanını siyrıp, Göökleñ we Şor-gala obalarından geçip,gayrak aylanıp, Lotef-abadıñ aşak we gayra tarapından we Küren obasınıñ ileri yüzünden aylanyar. Soñ, günorta-gündogarda Şilgan obasını aylanıp, günorta tarapa aylanıp, Şilgan we Mäne obalarınıñ ortarasından geçip, Hoşaba belentliklerine çenli dowam yetip, Şilgan obasınıñ daşından aylanyar. Araçäk belligi bu yerde şeyle kesgiytlenyär: ilki Hasar-Şilgan akarlarınıñ gıralarından geçip, soñ şol akarlarıñ sol kenarına barıp yetip, günorta-günbatarda ulı gädigiñ arası bilen günortalıkda Zeññanlı çayına yetişyär we 3 KM geçip, Gozgan obasından, günorta-gündogara tarap çekilyär Etek obalarının iñ ileri tarapından geçip, Tejen deresine tarap uzanyar, soñ serhet belligi gündogarda Tejen deresinden, günortalıga aylanıp, Gowşut galasınıñ harabalıgından, Tejen deryasına barıp yetyär we ol yerden Owganıstanıñ serhedi bolan Zulpıkara barıp yetyär. Agzalan yerleri alıp, berilenden soñ, iki döwletiñ kommiserleri serhet belliklerini araçäge barıp oturdarlar.

6-nji madda:

Şu ılalaşigıñ iki döwlet weziyrleri aralarında gol çekilenden bir yıla çenli Eyran, Rus döwletleri Pöwriyze we Hasar obalarının iylatını boşadıp, oları degişli bolan yurde bereler. Her iki döwlet agzalan obalarda harbı galalar bena etmeli däl we ol yerlere türkmen göçürüp getirmeli däldirler.

Bu ılalaşiga gol goylandan soñ, Eyran tarapından Muhommetsadik han Emir nezam, Emir tümen, Rus wekilleri bilen iyşleşmäge bellenyär we şert-namanı dolı düşünmek üçin 1984-nji yılıñ January ayında Hasar obasında bir protokola gol çekyärler.

Şeyle-de gol çekilen Hasar protokolıñ ıyzından iki sanı ılalaşıga gol çekilyär, olarıñ birinjisi Aşgabatda 1894-nji yılıñ 8-nji Novemberinde, 2-nji bolsa şol yılın 9-nji Novemberide-dir.(15)

Eyran tarıxçıları şert-nama baglaşılan mahalı orslarıñ oları aldandıklarını öñe süryärler. Oların ayıtmaklarına görä, göyä ruslar Eterk akarınıñ yerine Bir-az günortalıkda duran Musa han akarını serhet kommiserlerine görkezipdirler. Esasan serhet meselesiniñ çözülmedik punktları soñkı döwürlere çenli dowam etyär.

Araçäk kesgiytlenden soñ

Türkmenleriñ hal-yağdayı

Araçäk kesgiytlenip, garawullar oturdılandan soñ, türkmenleriñ durmuşında bir topar garaşılmadık yagdaylar döräp başlayar. Etrek-gürgen türkmenleri Orsyede tabıyn edilip, ööz tiyredeşlerinden juda edilyär.Eyran häkimiyeti bolsa ähli Yumutları-hatta orsyede tabiyn edilenleri- ööz rayeti hasaplayardı.Türkmenler yılıñ 6 ayını Etregiñ gayra tarapında gışlasalar, galan 6 ayını bolsa Gürgende yaylayardılar. Ors serhet komiseriniñ tassık edişi yalı:”Biz bu yerleri basıp almağmızdan ozal, beyle göçüp,gonmalar bardı...Araçäk kesgiytlenenden soñ olar iki döwlete salgıt tölemeli boldular, oların iki yurde boyun edildi we beyle yağday olarıñ sojial durmuşına uygun däldi.Beyle böölünşük Orsyediñ bäbiydine bolup bilmez diyip guman edilyär, sebäp türkmenler ööz erkinligini gazanmak ugrunda ayaga galıp her iki döwlete-de salgıt bermekden boyun gaçırıp bilerler”.(16)

Serhet kontrolı güyçlenenden, ozalkı bar bolan söwda argatnaşıgına gatı zarba iynyär. Öñler Balkan türkmenleri Kümüş-de we Hoja-nepese gelip arzan bahadan çay, kand,tüwı,uwn,nebit we mata satın alyardılar, iki türkmeniñ arasında gümrük tölegleri yokdı.Emma araçäk kesgiytlenenden soñ her iki döwlet ööz serhetlerinde gümrük postlarını döredip, harıyt mallara agır salgıtlar bellediler. Beyle yagday giyzli söwda iyşlerine yol açdı.

Türkmenleriñ araçägi äsgermejekdigini gören her iki döwlet çäräni gutarıp,olarıñ Etregiñ iki yanına etyän yaylağ-gışlağ hereketleri üçin Yağlı-ulum,Kööne-kesiyr,Gızıl-ımam,Çatlı, Soñı-dagı,Göwdan,Kaka,Pöwrize we Hıywa-abad yalı yerlerde geçelge nokatlar belleyärler.

Eyran döwleti, Maşada äkidilyän harıytlara agır salgıt belleyär.Kaka geçelgesiniñ komiseri yüzbaşi Seyitnazar Halık oglunıñ bellemegine görä, ”Eyranlılar 1884-nji yılda türkmenleriñ her bir harıyt malınıñ 20-den bir bahasını salgıt hökmünde alyardılar.Sığırdan 40 kopek,goyundan 10 kopek, yılkıdan 5 ğıran(2 rubl), taydan 10 Gıran,yüpek we yüñ matalardan 40-dan bir basını salgıt hökmünde alyardılar. Salgıtlarıñ mukdarını Deregez we Kelatıñ häkimleri kesgiytleyärdiler”.(17)

Orsyet grawulları bolsa gışlak üçin balkan tarapa iydilyän süri goyunlardan “paç” alyardılar, her 100 goyundan 5 rubl, pulı bolmadıklardan iki goyun alınyardı.Grawullarıñ esası aladaları türkmenleriñ giyñ möçberde yaragdır partlayjı maddalar geçirmeginiñ öñüni almakdan ıbaratdı(her kişiniñ ööz goranma yaragıñi daşamaga ruğsat edilyärdi)

Araçäk gesgiytlenenden soñ her iki döwletiñ türkmenleriñ garşısına alıp baryan siyasatları düypli özgerüp başladı.Orsyet döwleti ööz düzen kanunlarını amala aşırıp, gümrük postlarınıñ harıyt mallardır,sürilerden Paç-salgıt yıgnamagı ugrunda agır alada giyryär. Beyle yagday köp sanlı türkmenleriñ orsyetden gaçıp,Etrek türkmenleriniñ aralarında yaşamaga alıp bardı.1898-nji yılda yaylan bir rapporta görä Garrı-galadan 20 sanı serdar ööz tiyreleri bilen Maşada we 1500 öyli Yomutdır Göökleñ türkmenleri ilerik göçmek üçin beriljek signala garaşyardılar.Rus serhet komiseriniñ 1900-nji yılda beren bir habarında şeyle diyilyär:”Jafar-baylar, ilerik göçmäge gatı höwesli, şu yılda 60 öyli Jafar-baylar Etrege göçdüler.Olarıñ göçmeginde Astrabad häkiminiñ biziñ yöretyän kanunlarmızıñ garşısına yayratyan propagandaları täsiyrlı rol oynayar”.(18)

Şeylelik bilen Hazar ötesi ülkede yaşayan türkmenler Orsyede tabıyn bolmagı islemän, porsatdan peydalanıp, Etrege tarap göçyärdiler. Bu türkmenler Eyran çäginde-de dürli zulumlardan amanda däldiler.Eyran hökümeti Orslar bilen ortak bir siyasat esasında türkmenleri horlap başladı.Eyran patışası Nasert-din şa, orslarıñ Göök-depäki üstünliklerini!! gutlap olara gutlağ telegammadır yörüte iylçi yollayar.

Araçäk kesgiytlenenden soñ, Eyran döwleti Etrek-Gürgen türkmenleri boyun egdirmek üçin ol yere goşun çekip başlayar.Türkmenler 1881-nji yıldan soñ resmen Eyran rayatı hasaplansalarda olar:”hiyç bir eyranlı boynı yüpsiz golı bağlı bolmadan türkmen topragından geçen däldir” diyip büysanyardılar.

20-nji asırıñ başlarında Etrek-ğurgen türkmenleri erkinlik gaznmak ugrunda ayaga galyarlar.Bu yagdayı basıp yatırmak üçin Astrabat häkimi tiyre-taypalarıñ arasındakı agzalalıgı güyçlendiryär,Ata-bay,Jafar-baylara, Yomut,Göökleñe garşı ok açıp başlayarlar.Jafar-bayların baştutanı bir mahallar Eyrana yagı bolup,soñ Astrabat hökümetine gulluk eden Hajımuxommet Pañ bolsa, Ata-baylarıñ başlıgı 1980-nji yılda Balkandan Etrege göçüp gelen we Eyran döwletiniñ gullugında duran Musa handı.Bu jenjellere soñlar axunlar hem goşlup, Ata-bay, Jafar-bay arsında dini söweşi yaybañlandıryardılar

Orsyediñ Astrabatdakı konsulınıñ tassık edişine görä Eyran döwleti köp yıllardan bäri türkmenleriñ oturan topragında höküm yöredip bilmän gelyärdiler.Olarıñ permanları diñe topragıñ iñ ileri yanı yağnı Gara-suwa çenli yöreyärdi, ondan gayrada hiyç kim häkimiñ permanına gulak asmayardı.Astrabad häkimi kä bir türkmen han-beglerini sowgat-serpay bilen hökümete boyun bolmaklarını gazanıp bilipdi.Şeylelik bilen salgıtdan boşadılmak, yıgnanan salgıtlardan pay almak we başga serpaylar sebäpli kä bir türkmen han-begleri Eyrana boyun bolup ugrayarlar.Bu yağdayıñ durmuşa geçmeginde orslar gatı tağalla sarp etyärler. Kümmet-gabusdakı Rus-Eyran kommiserler merkezi guralyar.Emele gelen yagdaydan peydalanan Eyran häkimiyeti türkmen topragında telegraf we gümrük edaralarını salıp başlayarlar.Dörän yagdaylar esasında barıp 100 yıldan bäri hiyç bir Astrabat häkiminiñ ayagı yetmedik Gürgen jülgesine ilkinji gezek ayak basan häkim Omiyd-eddöwle,1900-nji yılda Göökleriñ garşısına söweş alıp baryan Yomutları yığnap, Ak-galadan başlap Göökleñleri horlayar we olardan salgıt yıgnayar. Göökleñler hem orslarıñ hem-de parslarıñ gısışı astında olara joğap gaytarıp bilmeyärler.1903-nji yılda türkmenler Hoja-nepesde bena edilen Eyanıñ gümrük-hanasını yıkyarlar. Ayaga galan halkı ezip horlamak üçin her iki döwlet täze karar alyarlar. Orsyediñ Tehrandakı iylçisi tarapından bir perman yayradılıp,Eyran döwletine garşı göreşen türkmenleriñ serhetden aşıp Balkana gitmeginiñ öñüni alınjakdiği bildirilyär.

Kümmetde yerleşen ors goşunı Eyranlılarıñ erkinlikde türkmen topragında iyş alıp barmagına yardam etdi.Dura-bara pars iylat türkmen topragına göçürlüp getirildi we türkmenler boyun edilyär.

1905-nji yılda Orsyetde dörän konstitusyon gozlañı netiyjesinde Eyranda hem milli azat-ediş herketler başlanyar.1906-nji yılıñ 9-nji Septemberinde Eyran patışası Mämedalı şa yurtde mejliys we saylaw kanunına gol çekyär.Emma bir-az wagıt soñ ilkinji mejliysi topa baglap yurtde diktatura rejim döretmegi isleyän şa, halkıñ gahar-gazabına çıdaman yurdi terk etyär.1911-nji yılıñ Septemberinde emele gelen yağdaydan peydalanıp, elden beren täjini gaytarıp almak isleyän şa, gıssanan çağları türkmenlere sıgnan ozalkı şalar yalı, Kümüş-depe gelyär we turkmenlerden haray sorayar.Emma ne türkmen han-begleriñ yardamı, ne-de daşarı yurtler yardamı diktaturı gutarıp bilmeyär.

1916-nji yılda dünyäde bolup duran 1-nji jahan söweşinden,Eyranıñ demirgazık welayatlarınıñ oreslarıñ tarapından baslıp alnan we yerli häkimleriñ güyç-kuwatdan düşen yagdayından peydalanan türkmenler açıkdan açık ööz yaşayan topragında erkinlik ığlan etyärler.Ors siyahatçısı G.F.Çeyirkin 1916-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenleriniñ arasında bolup, olarıñ erkinliginden we Eyran hökümetine salgıt tölemeyänleri hakında bildiripdir.

1916-nji yılıñ 25-nji June ayında ors tezarı söweş meydanları üçin esger yıgnamak permanını jar etyär, bu permana görä 19-24 aralarındakı bütin orta asialı yigitler söweş meydanına gitmeli diyilyär.Bu zalım permana garşı türkmenler ayaga galyarlar.Permana görä häzirki türkmenistanda 15 müñ adam şol sandan Marıdan 5 müñ,Tejenden 2300,Aşgabatdan 2500,Şagadamdan 1960 we Müñ-gışlakdan 3240 adam söweşe çagırılyar.Türkmenler bu permana gulak asman rus hökümetine garşı ayaga galyarlar. Şol yılıñ 15 we 16-nji August ayında Etrek türkmenleri Çekişlerde yerleşen Gurban kez harbı başlıgına garşılık görkezyärler.Türkmenler zora dayanıp esger yıgnajak bolan saldatlara tarap ok açyarlar, 2 saldat ölüp, 3 sanısi bolsa yaralanyarlar, türkmenler Çekişleriñ telefon siymlerini kesyärler. Bu wakadan soñ 2 müñe golay türkmen maşgalasıEtrege göçmäge mejbur bolyarlar.

Barıp 1907-nji yıldan bäri orsyet döwleti edil orta asiada edişi yalı Etrek-Gürgende hem täze bir rus kloniyasını döretmek maksadı bilen orsyetden, Volgadan we demirgazık Gafgaziyadan Gürgen-Gara suw arasındakı mes-mele topraklı ekeran yerlere göçürüp getiryär we oları goramak üçin harbı goşun toparlarından peydalanyar.1914-nji yılda Etrek-Gürgende 2 müñ we Astrabat etrabında 200 öyli göçrülyär. General Laurovıñ bellemegine görä diñe 1913-nji yılda 700 sanı ors göçrülyär.(19)

Türkmenler ap-äşgär orslara garşı gozgalañ turuzyarlar, sebäp olarıñ bu zalım heketleriniñ maksadından habardardılar.Yürkmenlere baştutanlık eden Babgılıç, Şiyxı- han Düyeji Esen han, Mergen Arçın orslar bilen diyş-dırnak bolup göreşyärler, orslarıñ harbı we beyleki benalarına agır zarba uryarlar, orslarıñ ulı harbı kerwönlerine hüjüm etyärler.

Gürgen türkmenleriñ gozgalañı möwç alyar, Balkan türkmenleri yardama gelyärler, Göökleñler gozgalañçılara esger beryärler. Bu gozgalañı basıp yatırmak üçin general Volkovnikov 1916-nji yılıñ Desemberinde modern yaraga beslenen 6 ulı goşun ateryad, şeyle-de 15 atlı topara general Madritov baştutanlık edip rehimsizlik bilen türkmenleri gıryarlar, mallar talanyar yurtler weyran edilyär.Bu yagdaya Eyran hökümeti garşılık görkezmen, tersine orslarıñ,oları türkmenlerden goranı üçin begenyärler we ööz rayatları diyip salgıt yıgnayan halkını orslardan goramayar.

1917-nji yılda orsyetde kommunistlar gudratı eyeleyärler. Öözlerini adıl bir düzgüniñ goldawçıları diyip bogaz yırtan kommunistlar hem edil ozalkı başibaljılık siyasatını üytgetmän dowam etdiyärler, bular-da halkımızıñ başından bela bolup iynen araçäk meselesini dolı suwratda resmiyete tanayarlar. Kommunistlar hatta kelam agız araçäk bellenmek sebäpli ayra düşürlen milletleriñ ajı ıkbalları hakında söz etmediler, tersine 1921-nji yılıñ 26-nji February ayında Moskovada Eyranlılar bilen dostlık ılalaşıga gol çekdiler.Bu ılalaşıga Eyran tarapından Alıgulı han Muşaver-elmolk, Orsyet tarapından bolsa Georgi V.Çiçerin bilen birlikde M.Gara han gol çekipdirler(20). Gelnen ılalaşıkler netiyjesinde serhet problemleri yene-de jeddi meselä öwrülyär we oları çözmek üçin birnäçe protokola gol goyulyar. Baglaşılan bu şert-namanıñ iki sanı möhüm punktlarını okıjılarıñ dıgatına yetiryäris:

3-nji madda:

Her iki döwlet 1881-nji yılda gelnen araçäk ılalaşıgını dolı gabul etyärler. Şurevi döwleti Tezarlarıñ basıbaljılıklı siyasatlarını ret etyänleri üçin oların basıp alan Hazar deñzindäki Aşır-ada we beyleki adaları Eyran döwletine gaydıp beryär. Şeyle-de 1893-nji yılıñ 28-nji May Ilalaşıgında Orsyede berlen Pöwriyze we onuñ töweregindäki yerleri, Eyrana gaytaryar.Eyran döwleti Köne Saragıt we onuñ yanındakı akar we ekeran yerleriñ orsyet erkinde durmagına razı bolyar. Her iki döwlet Etrek we serhet yakasındakı beyleki akarlarıñ suwlarından deñ derejede peydalanarlar.

11-nji madda:

Şurevi döwleti, Tezarism siyasatını yazgarmak bilen barıp 1828-nji yılıñ 10-nji Februarysında baglaşılan Türkmen-çay ılalaşıgı esasında Eyranıñ harbı gämileri Hazara giyrmegi gadagan edilmegini ret etyär we munda buyana her iki döwletiñ gämileri ööz baydakları astında Hazar deñzinde gatnap bilerler.

Serhet yakalarındakı akar suwlarından nähiyl peydalanmagı hakindakı şert-nama 1926-nji yılıñ 20-nji February ayında Eyran wekiylleri Ahmad Mo-äzzemi, Hamis Sayyah, Ahmad- han Mäsumhanı Şurevi wekiylleri Alexander Feodroviç, Ivan Aristoviç German şeyle ılalaşıga gelyärler:

A. Tejen akarınıñ suwı 10 böölnüp, 7 bööleginden Şurevi,

3 bööleginden Eyran peydalanmalı.

B. Çäçe akarınıñ suwundan iki tarap deñ peydalanmalı.

J.Mäne(ozalkı adı Garatiken) suwundan deñ paydalanmalı.

D.Kelete çay(Nefte),Ärçeññan, Layın-suw akarlarında deñ

peydalanmalı.

E.Gozgan çay(Zeññanlı) akarınıñ suwı 5 böölnüp ,

3 bööleginden Şurevi, 2 bööleginden Eyran peydalanmalı.

F.Çendir we Sumbar(Gulan suwı we Dayna çeşmeleri)

akarlarından deñ hayırlanmalı.

G. Pöwriyze akarından pöwriyze obası peydalanmalı.

H. Etrek akarıdan deñ peydalanmalı.

¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤¤

Bellenen araçäklerdir serhet garawulları kontrolı, halkımızı gısıp saklap başarmadı. 1917-1924 nji yıllar arasında kommunistlara garşı bolanlar, soñ bolsa kolhoz gurulşık yıllarında, topar-topar türkmenler, araçägi bozup, Eyranda, Owganıstanda yaşayan doganlarınıñ yanına sıgındılar. Bu hereketler 1945-nji yıllara çenli dowam etyär.

1917-1925 nji yıllar aralarında Eyranlı türkmenler ööz-erkinlik ugrunda diyş-dırnak bolup, merkezi hökümete garşı gozgalañ göteryärler.Gozgalaña baştutanlık eden Osman-axun,ähli türkmen tiyrelerini birikdirmegi başarıp, 1924-nji yılıñ 20-nji Mayında erkin türkmen jemhuriyetini gurmagı başaryar. Irza han Eyranıñ baş weziyri we goşun başlıgı hökmünde 1925-nji yılıñ Oktoberinde Türkmensähranı basıp alyar, obalar odlanyar, ülkede gan çaykalyar.Köp sanlı türkmenler serhetden aşıp, Garrı-gala, Gızıl-Etrege,Esengula sıgınyarlar.

1936-nji yılda Eyranıñ serhet garawulları, Türkmensähradan köp iylat açlık-horluk sebäpli, Türkmenistana sıgınyanları hakında Tehrana rapport beripdir.Bu hakda goşmaça böölümide arkiv dekumentleri getirdik.

Araçägiñ iki tarapında oturan türkmenler 37-nji yıllara çenli gatnaşıp bilipdirler. Aşgabatda yaşayan yaşulı medisin doktorı Abdıraxman Abdılla oglı Axundov bu barada şeyle gürrüñ berdi:” Soñkı gezek 1937-nji yılda Atam Rejep axunıñ aradan çıkanını eşdip, Kümüş-depä gitdik, şol wagıtlar serhediñ iki yanındakı garawullar elimize bir böölejik kagaz berip, şol ruğsat hat bilen gelip, giderdik.”

Araçägiñ iki yanında yaşayan türkmen topragında dürli siyası wakalar sebäpli berk kontrol edip, doğanı, doğandan ayra salyarlar. Eyranda gurlan kommunist ideologiya gulluk etyänTuda partiyasına goşlup, türkmenleriñ haklarınıñ goragına çıkan türkmen aktivistlar, 1949-nji yıllarda bu partiya patışa tarapından gadagan edilip, aktivistları ıyzarlanıp başlananda, onlarça türkmen intellegentleri, ööz çagalarını taşlap, Türkmenistana sıgındılar.Merkezi hökümet bu yagdayı göz-öñüne alıp, türkmen topragında berk harbı düzgün giyrizdirip, ädim-ädim jandarma postlarını döretyär. hatta serhet yakasındakı zıyarat jaylaradır, obalara barmak üçin jandarmadan yörüte hat alıp, barjak öyüñ eyesi bolsa geljek adamlarıñ adlarını yerli jandarma postına bildirmeli boldular.

Türkmenistan jemhuriyetinde Stalinıñ alıp baran ganlı terror siyasatı astında halkımıza agır zulumlar edildi.Halkımızıñ wepalı ogulları Gaygısız Atabaydır Nedirbay Aytaklar atılıp öldürüldi, topar-topar ınsanlarmız zındana dıkıldı ya-da sürgün edildi, milli baylıgımız talandı, tarıxı yädigärliklermiz, ziyarat jaylardır öwülyaçılıklar yıkıldı, serhet yakasındakı obalar boşadıldılıp, weyrana öwrüldı, ene dilimiz we milli medeniyetimize agır zarbalar uruldı.

Doganı, dogandan juda etmek siyasatı tarıxımızıñ iñ ajı sahıypalarındandır. Aragatnaşık kesilenden soñ köp trajedik wakalar yüze çıkyar.Yaş gelinler yan yoldaşlarından, körpe çagalar, neresse balalar ene-atalarından maxrum bolup, ölyänçäler zarıynlap geçdiler, Ene-ata, ayaldogan, biyri-biyriniñ diydarına hasrat galdılar. Esengulıda, Eyranıñ Gürgen radiosından ööz hostarlarınıñ adlarını eşider oy edip, ölünçäler radionı diñläp ömür geçirdiler. Gızıl-Etrekde, araçägiñ ol yanında Daşlı-brunda ölen doganınıñ jaylanıp duranını gözi bilen görüp, emma yasa barıp bilmäni üçin içi-bağrı gan bolup tütäp galyar. Jergelanıñ serhet yakasındakı obalarda, orak orlup yören mahalı, serhet garwulları düşünmez yalı aydım bilen dogan-garındaş biyri-biyrleriniñ adlarını tutup” Pılan agam ölümi ya diyri” diyip habar alışmalı boldılar. Hoja-nepesde bir yaşulı ölmeziniñ öñ yanında:” yüzümi Gayrak edip jaylañ” diyip wesyet edipdir. Ol bende tä ölünçä Gayrada galan uyasınıñ zarını çekip, axırı hem görüp bilmän yagtı dünyä bilen hoşlaşyar.Bular yalı edilen jenayatlar sanardan gatı köp.Bu zalımlar hatta iki doganıñ hat alışmagını hem gadagan etyärler.

Eyran döwleti türkmenleriñ garşısına şaunistik siyasatı amala aşırmak üçin Gürgen radio stansiyasını yola goyyar.Serhet garwullar pars we ors milletlerinden bellenyär.Türkmenistanda kimde-kim bir iyşe alınjak mahalı, oña:”daşarı yurtde dogan-garındaşıñ barmı” diyen soragı beryärler.Bolayan yagdayda-da ”yok” diyip joğap bermese eyyam dönük tagması uruljagı iki-ujsızdı.

Şaunistik siyasatını düypli amala aşırmak üçin her iki döwlet adam we yer-yurt adlarını üytgedip ugrayarlar. Eyranıñ dogum şahadatnama beryän(sejil) edarası ne gözek türkmen adlarını masgara görnüşünde yazdılar, olar munuñ bilen çäklenmän kä yerlerde adları terjime edip meselem Altı adını parsça şeş Baryamı, Bähram... diyip yazdılar. Köp sanlı obadır şäher adları pars ya orslaşdırıldı. Meselem:

Gürgen Kümmet-gabus

Ak-gala Pählevi-dej

Kümüş-depe Gomişan

Ay-derwüş Kelale

Omçalı Benavär

Esengulı Gasangulı

Gızıl-suw Krasnovdsk

Garrı-gala Kari-kala

Aşgabat Paltaratski

Kaka Gahgah

Marı Merv

Saragıt Saraxs

....................................

Aragatnaşıgıñ kesilmegi hem siyası hem-de ıktısadı taydan halkımiza agır urgı bolyar.1935-nji yıllara çenli Etrek-Gürgen söwdigärleri Hıwa, Buxara,Aşgabat,Astraxan we Bakuw yalı tejarı merkezler bilen söwda etyärdiler.Araçäkler berk kontrol bolandan soñ türkmenleriñ öönderyän mataları bazarlara giyrmän, yerine parsdır ors söwdigärleri türkmen topragına aralaşıp, halkımızıñ milli baylıklarını talap başlayarlar, halkımız maddı taydan agır yagdaya duçar bolyar. Türkmen milli burjvaziyasınıñ ösmegine päsgelçilik döreyär. Esasanam bu mesele Türkmenistanlı söwdigärlerine agır zarba bolyar. Eyran çäginde yaşayan türkmenler soñkı döwürlerde kapitalist sistemi yöredileni üçin kä-bir türkmen baylarınıñ merkezi bazarlara ayaklarınıñ açılmagına alıp geldi.

Yene şert-nama, yene böölünşik

2-nji jahan söweşi gutarıp, gızıl-goşunıñ Eyranı terk etmegi bilen ejiyz düşen Eyran hökümeti bu gezek Amerika we beyleki günbatar yurtleriñ hemayatına dayanıp, täzeden serhet meselesini ara atyar. Tehranda çap bolyan Ittila-at gazati 1955-nji yılıñ oktober ayı 8797-nji sanında araçäk meselesi hakında şeyle habar beripdir:”Araçäk meselesi ugrundakı topar, polkovnik Jahanbanınıñ baştutanlıgında Oktober ayınıñ başlarında Goçana gelip,ol şäheriñ gubernaturı bilen serhet golayındakı Lutf-abada tarap ugradılar”. Şeylelik bilen serhet meselesi gaytadan ara alnıp maslahatlaşılyar we täze şert-namalar baglanyar(21).

Eyranıñ patışası M.Reza Pählävi yurdiñ esası kanunını kämileşdiryän böölüminiñ 27-nji maddasına salgılanıp şeyle karar çıkaryar:

1-nji bap:Yurdiñ senat we şura mejliysiniñ tassık eden Eyran-Şurevi döwletleri arasında baglaşılan serhet we malıya meselelerini çözmek barasındakı şert-namaları garşı tarapa gowşurmaga ruğsat edilyär

2-nji bap: Döwlet organlari bu iyşi yerine yetirmelidirler.

29.12.1333

19.2.1955

Eyranıñ senat we şura mejlisiniñ tassık eden kanunı:

Yörüte madda- Eyran bilen Şurevi döwletleri arasıñda serhet we malıya meselelerini çözmek ugrunda gelnen ılalaşık 5 madda bilen bir protokoldan ıbarat bolup 1333-nji-- yılınıñ penşenbe güni Azer ayınıñ 11-ne/ 1954-nji yılıñ 2-nji Desember ayı tassık edildi we döwlete, onı iyşe giyrizmäge ruğsat edilyär.

Yokarda ağzalan yörüte kanun we protokol 1333ş-nji yılıñ 19-nji Isfänd ayında/1954-nji yılıñ 9-nji Fevral ayında senat mejlisinde tassık edildi.

Senat mejlisiñ başlıgı: Ibrahıym Hekimi

Ilalaşık

Eyran-Şurevi arasında bar bolan dostluklı gatnaşıgı nazara alıp, barıp 2-nji jahan söweşi yıllarından mıyras galan araçäk we malıya meselerini çözmek ugrunda şu ılalaşıga gelnip,her iki döwlet ööz yörüte wekiyllerini belleyärler:

Alıhezret Eyran patışası tarapından Beyik iylçi Hamid Sayyah.

SSSR tarapından Eyrandakı dolı ığtıyarlı yörüte iylçi Anatoli Yusofoviç Lavrantiv.

Adı agzalan wekiyller dogurlıgı ıkrar edilen ınanç hatlarını gowşuranlarından soñ şu aşadakı Ilalaşiga golçekdiler:

1-nji madda:

Her iki döwletiñ wekiylleri araçägiñ geçyän nokatları hakında bar bolan problemleri her iki döwletiñ bähbiytlerini nazara alıp, Mugan-Diyman, Yedi öyler-Saragıt we Etrek etrapında-Señir-depeden Hazara deñzine çenli täze bir araçäk belligini oturtmaga razılaşyarlar. Bu täze nokatlar şu ılalaşıgıñ 2-nji maddasında görkezilyär.

Her iki tarap beyleki nokatlarda bellenen araçäk üytgedilmejegini kabul etyärler. Şeylelik bilen Hasar we onuñ etrapındakı yerler Eyranıñ erkinde galıp, Pöwriyze we onuñ etrapındakı yerler bolsa Şureviniñ çäginde galyar.

Her iki döwlet mundan bu yana araçäk meselesini çözüldi diyip hasap etyärler we biyrek-biyrekden serhet meselesi hakında dawagär bolmayarlar.

2-nji madda:

Şu ılalaşigıñ 1-nji maddasına dayanıp, Eyran-Şurevi arasında araçäk şeyle kesgiytlenyär:

B: Hazar ötesi(Za-Kaspi) araçägi:

Eyran-Şurevi araçägi, edil Owganıstan serhet birleşigi nokadından başlanıp, tä Tejen akarınıñ günbatarında böölünyän yerinde-takmıyn Ulı-Baba metjiydiniñ 2.7 KM demirgazık-gündogarında we Şurevi Saragtınıñ 5.8 KM Demirgazık,demirgazık-günbatarında, Tejen akarnıñ iñ çuñlugından- 1894-nji yılıñ 3-nji June ayında 3-nji protokolda bellenşi yalı- Zulpıkardan Hımlı-depä çenli araçäk kesgiytlenyär we goşmaça hödürlenen kartada hem belli edilyär.

Şu nokatdan tä Hımlı-depäniñ 3.4 KM gündogarından tä Kısı depäniñ 4.1 KM demirgazık-gündogarına çenli dowam etyär.

Şu yerden araçäk, günbatara tarap gıyşarıp,3.4 KMdogrı uzanıp, Hımlı-depäniñ süyri başına yetip, täze serhet belligi şu yerde gutaryar.

( Saragıt etrabındakı täze serhet belligi hödürlenen goşmaça kartada 1:100.000 görkezilyär)

¤ A: Bu böölüm Azarbayjan araçägi hakında bolanı üçin

getirmekden saklandık.

Hımlı-depeden 1886-nji yılıñ 30-nji Januarında Aşgabatda gol çekilen Hazar deñzinden, Babadurmaz aralıgı bellenen şert-nama esaslanıp, tassıklanyar.Şeylelik bilen Hasar we onuñ etrabındakı yerler Eyranıñ çäginiñ içinde galyar.

Bu ılalaşıkTehranda rus hem pars dillerinde yazlıp, her iki nusga deñ hukuga eyedir.

Eyran patışasınıñ wekiyli : Hamid Sayyah

Şureviniñ yokarı şurasınıñ wekiyli: A.Lavrentov

Bu ılalaşıgıñ we patışanıñ permanınıñorginalı, Baş weziylik köşgünde saklanyar.

Baş weziyr : polkovnik Zahedi

Araçägi berk kontrol etmek üçin Eyran döwleti Orsyetden abantan kommunist howpından amanda galmagını bahana etyän bolsa, Orslar Eyranda bar bolan Amerikan harbı we şpion razvetkalarını orta atyardı.

Etrk-Gürgen topragınıñ müñläp hektar mes-mele ekeran yerlerini patışa we köşk gulamları basıp alyar, obalarıñ töweregindäki yaylım we ööre meydanlar ekiş yerlerine öwrülyär.Maldarlar yaylım meydan gözläp serhet yakalarına tarap süyşmäge mejbur bolyarlar, emma iñ soñkı obalardan (meselem Kümüş-depniñ Galajık we ya-da Kelle-pos dan) serhede tarap ugrañda ”Serhet mantagası/zonası giyrmek gadagan” diyen bellik bar.

Türkmenistan jemhuriyetinde ”pagran zona”(Yapık ığlan edilen zona) diyen bela halkımızı köp yıllap kösäp geldi.Oba daşında gurlan garawul postları giyrip-çıkma möhleti gutaran şol obalı halkı hem ööz obasına göybermän köseyärdi.Aşgabat universitetinde okap yören Ogultäç,obası Ajı-yaba dolanıp baranda onuñ giyriş-çıkış möheletiniñ gutaranı üçin oba göybermän giyjäniñ içinde gıyzjagazı köseyärler. Birinji gezek Esengulı we Ajı-yabı göremde Hitleriñ saldıran konst lagerlerini göz öñüne getirdim.Obanıñ döört yanı 3 meter tikenekli siymler bilen gabalıpdır, iylat mal-garasını yaylıma çıkarmakçi bolanlarında diñe iki yanı siymler bilen gabalan yoljagazdan geçmeli edilipdir. Çeleken, Şa-gadam,Garrı-gala,Bäherden,Duşak,Kaka,Sarağıt, (hatta 1975-nji yıllarda-da Aşgabadıñ öözi hem yapık zona bolupdır). Bu şäherler barıp gelmek üçin it yalı kösenip, ruğsat hat almalıdı.

Meniñ pikrimçe dünyäde az millet biziñ halkımız yalı şeyle horluklara uçrandır.Bir milleti ejiyzletmek, doganı, dogandan ayırmak hatta hiyç bir haywanın edip bilmejek jenayatıdır.Edilen jebirler halkıñ beynisine ornaşıp,nesiller boyı yatdan çıkmajak tragediye öwrülyär. Biz häli,häli hem jigilermiziñ lälerinde yañlanyan nalaları eşidip duwrs:

Gayra,gayrada galdı,

Oklar yarada galdı,

Biziñ bilen deñ-duwşlar,

Bizden gayrada galdı.

Ya-da:

Bu galanıñ daşı halka-halka,

Çıka bilmen galka-galka,

Ey Hudayım meni yalka,

Galdım Tehran galasında.

Bu galanıñ daşı demir-demir,

Çıka bilmen ömür-ömür,

Ey Hudayım orsi gemir

Galdım orsyet galasında.

Gayra,gayra bakar men,

Dokma darak kakar men,

Şol gayranı görmesem,

Eräp,eräp akar men.

Ileriymiz dagmıdır?

Üsti kese bagmıdır?

Uçup baryan ak guşlar

Iylim-günüm sagmıdır?

Ak guş bolup uçsadım,

Ööz iylime düşsedim,

Ööz iylimiñ suwından

Ganıp-ganıp içsedim.

Ekin ekdim bitmedi,

Sapan atdım yetmedi,

Haram ölmüş Nekeley

Üstümizden gitmedi.

Orslar geldi bu yurde,

Dawa gurdı obada,

Bu ne bela bilmedik

Halkıñ agzı tobada.

Ekmekçidim patrak,

Barısı boldı çetrek,

Gowşıyr meni iylime

Däli Gürgen, Etrek.

Bu daglarıñ başı yanar,

Köwlenip daşi yanar

Kim iylinden ayrılsa,

Yüreginiñ başı yanar.

Gayradan atlı gelyär,

Silkme telpekli gelyär,

Ola meniñ doganım,

Yanı sowgatlı gelyär.

Janım gezeñ düzi,

Hem goyun otlar hem guzı,

Guwrasın orsıñ yüzi,

Sürdi çıkardı bizi.

Agaç başı saz eder,

Şahası owaz eder,

Iylinden ayra düşen,

Indi kime näz eder.

Agaç başı burular,

Düybünde suw durular,

Kim iylinden ayrılsa,

Şonuñ boynı burular.

Depä çıkasım gelyär,

Läle kakasım gelyär,

Desse boylı gelleje,

Seni göresim gelyär.

Gayradan gelyän bäş geçi

........................................

Gayradan nawlar gelyär

........................................

Gayradan gelyän hüyk.hüyk

...........................................

Aylan tabak men tabak,

Obam göçdi men galdım,

Biziñ bilen deñ-duwşlar,

Bizden gayrada galdı.

......................................

Tikenekli siymler goparılyar

Avışdı-ya, avışdı,

Owlak-guzı emişdı ,

Janım huday,jah huday,

Azaşanlar gowuşdı .

Läleden

1979-nji yılda Eyran patışası halkıñ gahar-gazabına duwçar bolup tagıtdan ağdarılyar.Dörän yagdaydan peydalanıp, türkmenler ööz milli talaplarını orta atyarlar.Türkmenler ”Medeni we siyası” we ”Oba şuralarıñ merkezi karargähi” yalı guramalar döretyärler.Tehranıñ reaksiyon hökümeti,türkmen topragında yüz beryän ööz-erkinlik ugrundakı göreşleri görüp bilmän 1979-nji yılıñ Mars we 1980-nji yılıñ Fevruary ayında iki gezek topragımızda gan çaykayar.Şeyle bir agır yagday döreyär, yerden tanklar, artilleria.pilomutlar, depäñden bolsa fantomlardır holikopterler bilen od yağdıryarlar, yüzlerçe türkmen heläk bolyar.Hökümet hilegärligr baş urup, gürleşmek bahanası bilen 4 sanı siyası lider Şiyrli Tumaç, Hekiym Mağtım, Tuwak- Vahedi we Söyün Jürjänini namartlarça duzaga salıp, gıynağ astında gıym-gıym bolan mukaddes jesetlerini jeññele taşlayar. Eyran döwleti bu jenayat üçin jogap bermelidir.

Şular yalı agır yagdayda kime el uzadıp, kimden haray soramalı? Elbette Türkmenistandan başga kim hossar bolup biljek.Emma gıynansagam Moskowıñ basgısı astında duran türkmen döwletimiz bu jenayatları göre-göre dil yarıp bilmedi.Aşgabadıñ gazet-jurnallari, radio-televizyonı edilen zulumlar hakında kelam agız gürrüñ bermediler, şonda milli serdarımız Gaygısız Atabayıñ 1924-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenlerinden hemayat etmeli diyen geçiren halk maslahatı yadıña düşüp, şol mert yigidi häzirki yolbaşçı sumaklar bilen deñeşdiryärsiñ.

1985-nji yıldan başlap, Türkmenistanda bir näçe esası özgerişler yüz beryär.11 yıllap türkmenlere baş bolup bolup oturan Muxommetnazar Gapurovıñ yerine Saparmırat Niyazov geçyär, ol hem kommunist partiyanıñ 1-nji sekretarı hem-de parlemanıñ başlıgı edilip bellenyär.Garbaçovıñ aç-açanlı, ayanlık hem.de üytegedip gurmak siyasatı astında Türkmenistanda bir-az demokrasiyanıñ yeli ösyär. Barıp 1950-nji yıllarda esas-sız gadagan edilen milli eposımız Gorkut-Ata, Oguz-nama, Göroğlı,Şabende,merhum Atagowşudıñ belli Perman romanıñ çap bolmagına, şeyle-de ”Mukamlar başı”, ”Seni” yalı milli sazlarıñ radiodan yañlanmagına ruğsat berilyär. Barıp 1924-nji yıldan soñ ilkinji gezek türkmen dili döwlet dili diylip jar edilyär...

1990-nji yılıñ April ayında Azarbayjan halkı Araz çayınıñ iki yanında çekilip, ol halkı biyr-biyrinden ayra düşren tikenekli siymler goparıp başlayarlar. Edil şol günler Türkmenistanıñ yokarı şurası her yılıñ May ayınıñ soñkı yekşenbesini milli şahıyrımız Magtımgulınıñ günleri diyip ıkrar etyär hem Aşgabadıñ iñ ulı köçesiniñ adına Şahıyrıñ adı dakılyar.Şol yılıñ May ayınıñ 18-ine prezident Niyazovıñ yolbaşçılıgında 60 adamdan bolan siyası we ılmı topar Garrı-galanıñ Şarlawuk obasınıñ üstünden geçip, Marawa-depäniñ günbatarında yerleşen Ak-tokaya barıp, Döwletmämet Azaddı bilen Mağtımgulını ziyarat etyärler. Eyranıñ Mazenderan welayatınıñ gübernatori Aşbat TV-siniñ jurnalistına beren interviyusında şu yakında iki türkmeniñ gatnaşjakdıkları hakında maglumat beryär.

1990-nji yılıñ 28-nji Mayında ozalkı Şureviniñ serhetçiler güni mınasıbatlı ”Yaş kommunist” jurnalınıñ 30-nji May 21-nji sanında Orta asia serhet gorayjılarınıñ baş komandiri Boris-Gribanov şol yılıñ January ayında Gızıl-Etrek, Howdan, Aşgabat-Guçan, Duşak we Saragıtdan geçelge nokatlar açıljak diyen wadasını beryär.Aydılan dööet nokatdan diñe Gızıl-Etrek geçelgesi Eyran türkmenleriñ topragında yerleşyär.

Türkmenistan ööz milli garaşsızlıgına gowşandan soñ Eyan döwleti Aşgabtda ööz iylçi-hanasını şeyle-de Türkmenistanıñ birnäçe şäherlerinde kosul edaralarını açıp başladı.Emma Türkmenistanıñ, Eyranlı türkmenleriniñ yaşayan şäherlerinde yekeje-de iylçi-hanadır konsulı yok.Eyranlılar Aşgabatda pars dilini sapak beryän birnäçe korslar yola goydı emma muña garşılık türkmen döwleti Eyranlı türkmenleriñ arasında hiyç hil medeniyet öyi hem yok.

Eyranıñ daşarı iyşler ministerligi tarapından neşir edilyän ”Orta asia we Gafgazı öwreniş ” jurnalınıñ her sanında diyen yalı”orta asia Eyranıñkı, Eyrana gaydıp berilmeli” diyen pikir yöredilyär.Islamı hökümet bar güyji bilen Türkmenistanda ”Eyrano-fil” ideologiyasını propaganda etyär, türkmen halkını gul etmek üçin neşe maddalarını yollayar...Emma muña garşı biziñ Türkmenistanlı yolbaşçılarmız olara ”dogan” diyip, atdır halı serpay yapyarlar.Eyranıñ hazirki hökumeti ozalkı patışalık düzgüni yalı hiyç haçan türkmeniñ dostı-doganı bolup bilmez, sebäp olarıñ Etrek-Gürgen türkmenlerine salan yaralarından heniyz bugüne çenli ganlar akıp duwr.

Biz tarıxdan bir zadı öwrenip galdık.Ol-da Eyran-Rus döwletleriniñ ortak siyasatları astında biziñ ıkbalımız kesgiytlenipdir.Eyran döwleti Orslarıñ Türkmenistanı basıp almagını şadıyanlık bilen garşı alıp, olara gutlağ telegerammalar yolapdırlar, gerek bolan yagdayında ilerden çozuşlar gurnap türkmenleri gısaja salıpdırlar. Bu gün haysı yüz bilen utanman türkmen toparı ozal biziñkidi, oni orslar bizden basıp aldı ”diyärler, bular yalı yalan töhmetlerine yekeje deliyl hem görkezenoklar, görkezip hem bilmezler. Yööne bizi gatı geñ galdıryan zat ol hem bütin dünyäde terrorı goldayan hökmünde yigrenilyän Eyran bilen biziñ erkinlige yañı yeten döwletimiziñ şeyle yakın aragatnaşıkda durmagıdır.Şeyle siyasatıñ gorkunç derejesine barıp yetmeginden howtırlanan käbir orya asia döwletleriñ yolbaşçıları Niyazova duydırış berdiler.Dogurdanam beyle yakın aragatnaşık ol hem anti türkmen, pars şaunizmini goldayan Eyranlılar bilen nämä gerek, bu diplomasiya kimiñ bähbiydine?

Orsyet, Eyrana yadro yaragdır atom stansiyalarını grup beryär, ol hem edil türkmen topragınıñ golayında, egerde Çernobil yalı peläketçilik döraysa soñunı Alla biler.Diymek Orsyet-Eyran aragatnaşıgınıñ sazlıgı esasında we şol diplomatik linya baglı bolan biziñ häzirkiTürkmenistanlı yolbaşçılarmız Eyranlılar bilen ”dostlıklı ” aragatnaşık alıp baryarlar.

Türkmenistan garşsızlıgına gowşandan soñ daşarı yurtlerde yaşayan türkmenleriñ ıkbalları bilen gızıklanıp, öñki Dosluk we Watan jemgiyetlerini ”Dünyä türkmenleriñ humanitar birleşigi” adlı gurama üytgedip onuñ başlıgına bolsa Niyazov geçdi.Bu gurama praktiki taydan gerekli weziypäni yerine yetirip bilmängelyär. Mısal üçin Eyranlı ya-da Owganıştanlı türkmenler ööz Ata watanları bolan Türkmenistanda yokarı ılım almaga gelenlerinde olardan otunmanı müñlerçe dollar soralyar, Auwrupada yaşayan türkmenlere we olarıñ ösüp baryan körpe nesillerini türkmen ruxunda yetişmeginde hiyç hiyl alada edilenok, Latin hatında material çap bolmayar we ş.m

Prezident Niyazov 1994-nji yılıñ Oktoberinde Dünyä türkmenleriñ humanitar birleşiginiñ 3-nji konfrensiyasında şeyle çıkış edipdi:

“Eyranda,Owganıstanda,Türkiyede,Irakda

Yurupanıñ dürli şäherlerinde, Amerikada

we beyleki yurtlarda yaşayan türkmenler

Ata watanında,Türkmenistanda yaşayan

dogan garındaşlarıñız,arkadaşlarıñız bilen

dolı deñ hukuklısıñız. Türkmenistanıñ

yolbaşçıları ,türkmen döwleti,halkımız

sizi hiyç wagıt mıyxman hasap etmez.

Türkmenistanda yer almaga, jay gur-

maga,maşgala tutunmaga türkmen top-

ragı siziñ üçin açıkdır.Türkmenistanda häzir

5 milliona golay iylat bar.Meniñ maksadım

2000-nji yıla çenli türkmenleriñ 2 milliona

golayını Türkmenistana göçürüp getirmekdir”.

Şu asıllı siyasatı yöretmek üçin ilki bada Täjikistandan soñ bolsa Eyranlı türkmenleriñ arasında bosgunlıkda yaşayan Owganıstanlı türkmenlerden 150 maşgalası Bendertürkmen we Ak-gala şäherlerinden Türkmenistana göçürlüp getirilyär.Göçüp gelen Täjikistanlı türkmenler dürli kemsidilmelere uçrap iyşdir öy-öwzar berilmäni üçin gaytadan Täjikistana gaydıp gidipdirler.

Auwrupanıñ dürli yurtlerinde yaşayan türkmenlere heniyz bugüne çenli Türkmenistan pasportı berilmän gelyär.Bu iyşi çaltlaşdırmak barasında onlarça gezek dürli edaralara yüz tutuldı.

Howa!

Biziñ döwrümiz koloniyalistik siyasatları esasında böölnen yurtleriñ biyrigyän döwrüdir, inha iki böölnen Viyetnam, Yemen Alman yalı yurtler birleşip, Koreya bolsa biyrigmäge tarap ımtılyar.

Bar güyjümiz bilen zalımlıkda üçe böölnen milli watanımızıñ gaytadan bir döwlete ,bir topraga öwürlüp, tikenekli siymleriñ yok bolmagını talap edeyliñ.

Soñı

Goşmaçalar

1

1723-nji yılıñ 12-nji Septemberinde

Eyran-Rus arasında baglaşılan ılalaşık

Orsyet patışası barıp 18-nji asırıñ başlarından bäri, türkmenleri gısıp saklamak üçin Eyran döwleti bilen ılalaşıp gelipdirler.Aşakdakı ılalaşık Säfäviyt urugundan bolan Tahmasp 2-nji patışanıñ Sankt Peterborge iyberen iylçisi Ismayıl beg Etimad-äldöwle tarapından,Orsyet wekiylleri arasında bir şert-nama gol çekilipdir:

Alla tagalanıñ adı bilen

“Eyranıñ indi ençeme yıldan bäri periyşan halda durandıgı hemme kişä ayan, Eyran halkı beyle yagdaya tap getirmän patışanıñ alıp baryan siyasatlarına nä-giylelik bildiryärler.Beyle yagday ol yerde söwda iyşleri bilen maşgullanıp yören ors täjirleriñ jan we malını howup astına salyar,hatta olardan birnäçesi öldürlüp, malları talanıpdır.Eyran patışası howupsızlıgı üpjün edip bilmäni üçin, alı-hezret orsyet patışası gadımdan set bolup gelyän dostlık ılalaşıga dayanıp,gozgalañçılarıñ hereketleri orsyet serhedine sıçramaz yalı, Eyran patışası goramak maksadı bilen Hazar yakalarında duran goşunlarına ol gozgalañları basıp yatırmak üçin erkana hereket etmek burugını berdi.Eyran patışasınıñ iylçisi alı-hezret orsyet patışasından şu hayışları yerine yetirmegi ara atıp, iki döwlet arasında şu ılalaşıga gol çekildi:

1.Gozgalñı basıp yatırmak üçin Orsyet tarapı hayal etmän

Hazar kenarına atlı we piyada goşun gödermeli.

2.Bu yardama garşı Eyran tarapı,Bakuw, Derbend we onuñ

etrabındakı yerler bilen birlikde, şeyle-de Hazar yakasındakı Giylan,Mazenderan we Astrabad welayatlarını müdümilik Orsyet patışasına beryär.Adı agzalan welayatlar ömür-bakı Orsyediñ erkinde durar.Bu yerler ors goşunlarınıñ yerleşmegi üçin gereklidir.

3.Alı-hezret orsyet patışasına berlen welayatlarda, goşun sürsatını daşamak üçin deñiz yolı yeterliksizdir. Bu yerlerde köp sanda at bar, her atıñ bahası 12 rublden artık bolmalı däl.Şeyle-de alı-hezret Eyran patışası yük daşamaga gerek bolan düyeleri muğtına üpjün etjegine söz beryär”.

Bu ılalaşıkdan 6 yıl soñ 1729-nji yılıñ 13-nji February ayında Eyranıñ Reşt şäherinde 2-nji bir şert-nama gol goyulyar.Şert-nama, Orsyet patışası Pioter 2-nji tarapından Orsyedıñ Giylan we Hazar kenarındakı goşun baslıgı, Sankt Alexande medalıñ eyesi Vasili Lovaşova bilen Eyranı basıp alan Owganıstanlı Mahmud Äfganıñ tarapından Muxommet Seyid alı han gol çekilipdir.

“Her iki yurdiñ bähbiydinı gazanmak ugrunda, ılayta-da biziñ garşımıza göreşyän halkların eline her hil ok-yaragıñ geçmezligi üçin biz şu mukaddes şet-nama gol goyyarıs.

1.Bellenen araçäkler we onuñ iki tarapındakı kesgiytlenen şäherler müdümilik şu yagdayda galmalı.

2.Alı-hezret Orsyet patışası, dostluk yagdayını göz-öñüne alıp,şeyle-de oları başga bir döwlete bermezlik şerti bilen Mazenderan,Giylan we Astrabad welayatlarını Eyrana gaydıp beryär.Eger bu yagday ünsden düşürlse Orsyet, adı agzalan welayatları gaytadan müdümilik ööz erkine geçirer.

3.Eger araçägiñ her iki yanında yaşayan halkdan ööz maşgalası, mal-mülki bilen serhediñ ol bir tarapına geçip pena sorasa, olara pena bermän, mal-mülkleri bilen gelen döwlete gaytarıp bermeli”.

Goşmaça

2

Pioter 1-njiniñ wesyet-naması

Giyriş - Mukaddes we bölünmeyän üç güyjüñ adı bilen biz bütin Orsyediñ güyçli impraturı we soltanı Pioter 1-nji ööz miyrasdüşerlerime we rus milletli hökümdarlarına yüzlenip,öözümizi oña minnetdar boldugımız Alla tagala bizi ors milletini Alla nurı bilen bezämäge iybereni üçin şükür etyäris. Bütin Auwrupada diñe bir millet hökümrowan bolmalı.Häzir ähli Auwrupa döwletleri güyçden düşüp, yok bolup baryarlar, olar şeksiz bir yaş nesiliñ eli bilen dargarlar, yööne şol yaş nesil mıdama tayyar bolup durmalı.

Men şu yakında gündogardan Auwrupa boljak hüjümi Huday tarapın yerine düzülen bir plan bilip, onuñ amala aşırılmagını bize tabşıryar.Bilşiñiz yalı Rum milletiniñ gaytadan janlanmagı Barbarlarıñ hüjümi netiyjesinde yüz berendir.Biziñ gündogardan günorta tarap etjek yörüşimiz Nil deryasınıñ joşgunından soñ bolar. Şoña görä menden soñrakı nesiller şu aşakdakı maslahatları mıdama göz öñünde saklamalı:

Bu wesyet-nama Menşur Gurganınıñ 1988-njı yılda Tehranda neşir etdiren ”Eyrandakı Rus-Inglis bäsdeşligi” adlı kitabından alındı.

galyan laylar yalı ol yurtleri kuwatlaşdırar, biz ol yerleri terk edemizden soñ, meniñ miyrasdüşerlerim ulı siyla öwürlip keselläp, horlanan Auwrupanı abadanlaşdırar.Eger meniñ miyrasdüşerlerim şol siylı kontrol edip, onuñ tolkunlarını her hiyl garşı sakalardan sag-aman geçirip bilseler maksada layık

1.Ors döwleti ööz goşunını mıdama taplanan gılıç yalı tayyar saklamagı wajıypdır.Esegerlere diñe seriyşte we ok-yarag yıgnanyan wagtından başga mahal dıynç bermeli dälOrs milleti urşa alışar yalı mıdama hüjüme tayyar bolmak wajıypdır,parahatçılık wagtında seriyşte we pul yıgnap, urşa tayyar durmalı, olar şeyle bir öldürmäge heriys bolmalı, diñe beriljek hüjüm permanına garaşmalı.Häzir parahatçılık zamanındır şoña gärä köp mukdarda yarag toplamalı, şeyle-de söweş wagtında yaraşiga oylanıp, bar erki elden berip oturmalı däldir.

2.Uruş wagtında başardıgıñızça daşarı yurtli dürli iylatdan emelen,ılayta-da Auwrupa terbiyesini alan harbı serkerdeleri yurde çekmek parzdır,şeyle-de parahatçılık mahalı daşarı yurtli magarıyf we senagat ussatlarını yurde çagırmalı. Esasan ors milleti madı bähbiytleri gazanmakdan başga, olarıñ hasabına dürli modern zatları öwrenmelidirler.Bu ösüşiñ iñ möhüm teknikidir.

3.Porsat ele gelen mahalı awçi yalı sağ-o soldan awa bakıp, Auwrupanıñ ähli yagdayına- jenjellerine, agzalalıklarına- garışmalı, ılaytada bize yakıyn we goñşı bolan Almanıñ iyşlerini dıkgat bilen ıyzarlamak ulı bähbiytdir.

4.Polşanı dargatmak üçin olarıñ arasında duşmançılık, bozuklık,Gabanjañlık we müdümi kiyne döretmeli.Bu maksada yetmek üçin beyleki Uwrupa döwletlerini siym-o zer bilen ööz tarapıña çekmeli.Polşanıñ içinde parahorlıgı rowaçlandırıp, olarıñ arasında agzalalık döredip,yolbaşçılarını para bilen öözümize çekmeli.Bu maksat hasıl bolandan soñ, ööz islegñiz bilen ol yurdiñ patışasını saylap bilersiñiz.Ors esgerlerniñ añsatlık bilen Polşa giyrmäge bahana bolar yalı olarıñ harbı däl söweşjeñlerini ööz hemayatıñıza alıñ, bu güyçler,yurt dolı kontrola geçyänçä ol yerde galmalı.Eger şol halda başga bir goñşı döwletden siziñ iyşiñize garşılık görkezilse, siz Polşanı olar bilen paylaşmaga razı boluñ.Şeylelik bilen dörän pitnäniñ öñüni alıp bilersiñiz, yööne derhal elden beren zadıñızı ıyzına almaga tayyar boluñ.

5.Şvetsyanıñ klonilyalarınıñ köp mukdarını ele geçirmek üçin ol döwleti size garşı bir hüjüm etmäge mebur ediñ, ondan soñ her tarapdan olara çozup, oları diyza çökeriñ, ondan soñ Daniya bilen Şvetsya arasında duşmançılık dörediñ we bu duşmançılıgıñ uzak sürmegine yardam ediñ.

6.Rus patışası we onuñ miyrasdüşerlerine Alman patışasınıñ urugından bir gıyz bilen öylenmek wajiypdır. Şeyle durmuş gurmak bilen är-ayal bähbiydi ara düşer we ööz peydamız üçin garındaşlık bahansı bilen ol yurdiñ içki iyşlerine añsatlık bilen garşıp bolar.

7.Inglis deñizlere mätäç bolan we deñizçilikde güyçlenen we şol yoldan baylık yıgnan bir döwletdir, olar mıdama ööz deñiz kuwatlarını güyçlendiryär. Bu döwlet bize we biziñ hem olara mätäç bolanımız üçin ähli aauwrupa döwletlerinden diñe Inglisler bilen yagşı aragatnaşıkda bolmalı, ilayta-da söwda pudaklarında we olarıñ harıyt mallarını şol sandan agaç we ş.m orsyetde sardırmak bilen köp baylık elimize geçer we ınglis pulı yurdumize giyrip ugrar. Şeylelik bilen olarıñ söwdigärleri bize ınanıp, biziñ gämiçilik söwdamız ol yurtde ösüp ugrar.

8.Ors döwleti günsayın ööz harbı we deñiz güyçlerini demirgazıkda Baltik gıralarına, günortada bolsa Gara-deñize tarap yayradıp ugramalı.

9. Başardıgıñızça Istanbul we Hindistana yakıynlaşıp ugramalı, sebäp her kim bu yerlere el yetise dünyäniñ hakıkı soltanı bolar.Şol sebäp bilen Osmanlı döwleti bilen üznüksiz söweş alıp barmalı, Eyran bilen hem söweşmeli, dura-bara Gara-deñizi zabt edip, ol yerde gämi yasayan fabriklar gurmalı, şol ugurda Batiki hem ele geçirmek maksada layık bolar.

Häzir size iñ möhüm zat Eyranı ezip, pars aylagına yetmekden ıbaratdır, şeylelik bilen Hindistana yakıynlaşıp,gündogar söwdasını ele geçireñizden soñ yeke Inglis altınlarına däl bütin dünyä baylıklarından nesiypsiz galmarsıñız.

10.Orsyet, Austeria döwleti bilen birleşik gazanmaga tarap hereket edip, olarıñ bähbiytlerini gorayan yalı görünmeli we bu yurdiñ Almanı basıp almagını goldamalı,emma aşakdan olarıñ arasında duşmançılıgı köpetmeli.Olarıñ her tarapını geljek söweşde orsyetden yardam alıp biljekdigine umuytlı saklamalı, şeylelik bilen olar güyçden düşüp, siz ol yurtleri añsatlık bilen ele geçirip bilersiñiz.

11.Austeria soltanlarını, Türkleri Auwrupadan çıkarmaga tarap küşgürmeli.Haçanda biz Istanbulı basıp alnımızdan soñ Austeriya aldananı bilip gahar-gazaba giyrse, oları Auwrupadakı söweşler bilen güymäp bileris, ya-da basıp alan yurtleriñizden bir-az oñada pay berip razı edersiñiz, elbette derhal berlen yerleri gaytarıp almaga giyrişmelidirsiñiz.

12.Başardıgıñızça Majarıstanda(Vengeriyada),Osmaniyda we Polşanıñ ortasında çaşıp yören bütin Grekleri(Yunanları) ööz daşıñıza üyşüriñ we olardan arka çıkıñ ele gelen bir porsatda biz bütin Kristiyan dinına başlık saylap, öözümizi her duşmanıñ dostı edip görkezip bileris.

13. Şvetleri dargadıp, Eyranlıları yeñip, Polşanı diyza çökerüp, Osmanlı imperyanı zabt edeñizden soñ, biziñ goşunumız kuwatlanıp, Baltik we Gara-deñizi deñiz harbı güyçlerbilen ele geçireñizden soñ, dünyäni paylaşmak üçin ayrı-ayrı we gizli yagdayda ilki Fransuzlar soñ bolsa Viyena paışası bilen gepleşige giyrip,diñe ikiñiz ılalaşıp biljekdiñizi ara atıñ.Eger olarıñ ikiden biyrisi bu iyşe razı bolsa maksada yetmekdir, dura-bara ol döwleti yumşadıp,erkini ele geçireñizden soñ biyrigip ol bir garşı bolan döwleti aradan götermeli.Axır soñunda bolsa size ortak bolab döwleti yok etmek kasdına çıkıñ, bu iyş onçaklı howuplı bolmaz, sebäp ol wagıt, Orsyet bütin gündogar we ya-da Auwrupanıñ köp yerlerini ööz kontrolına geçiren mahalı we güyçli döwridir.

14.Eger-de agzalan her iki döwlet siziñ hayışıñızi ret etseler, onda olarıñ arasında duşmançılık odunı tutaşdırıñ,olar biyr-biyrleri bilen çaknaşıp axır soñunda bir tarap ejiyzlär, edil şolar yalı yagdayda Orsyet döwleti hayal etmän bar güyji bilen Almana hüjüm etmeli we şol bada ulı we agır yaraglara beslenen iki sanı deñiz harbı skadranlarını Asia yollanjak goşunlar bilen tayyarlap, birisini Azov deñzinden ol birisini bolsa Arxan-göök sürüñ bu harbı kuwatlarI Orta yer deñzinde Demirgazık deñizde, we baltikda manuver bersinler we edil siyl suwı akan yalı bi yandan Fransa, ayrı tarapdan bolsa Almana çozmalı. Bu iki yurd ele salnandan soñ Auwrupanıñ beyleki döwletleri añsatlık bilen size boyun bolarlar.Bu Auwrupanı ele geçirmek üçin yeke-täk yoldır.

Goşmaça

3

Orsyediñ Tehrandakı dolı iğtıyarlı iylçisi we Fransiyanıñ şarjdoferiniñ Eyanıñ baş weziyrlik benasına gelip, goşunıñ 1298-nji Gamarı/1879-nji yılda Etrek-Gürgen türkmenlerine garşi söweşde gazanan yeñişlerini gutlamak hakındakı Baş weziyriñ Naseret-din şa yazan rapportı.

“Ayak astınıñ gurbanı bolayın, Kıble-ye älem!

Bugün günbatara üç sagagat galar, Orsyediñ iylçisi we Fransanıñ şarjdoferi, Sepesalarıñ Etrek we Kümüş-depäni basıp alanı eşidip begenç bilen onı gutlamaga geldiler we menden bu şatlıgı has dabaralandırmak üçin ulı bir ziyafat berip, toy tutmagımızı islediler. Men hem derhal bu buysançlı habarı size yazıp, şeyle bir toyuñ tutulmagına ruğsat dileyärin.Daşarı iyşler ministeri Emin etdowle hem şat bolar. her halda perman soltanıñ permanıdır”.

Bu tarıxı arkiv dekumentleri 1982-88 nji yıllar aralıgında Eyranda ılmı iyşler bilen maşgullanıp yören döwrümde Tehranıñ milli arkiv edarasından tapdım.

Goşmaça

4

Göök-depedäki gan döküşükden janlarını gutarmak üçin Eyran serhedine yakıynlaşan türkmenleriñ durmuşı hakında Horasan häkiminiñ Tehrana iyberen rapportı:

“Bize gelip yetişen giyzli habara görä müñe golay Ahal iylatı Tejene gelipdirler, iki sanı adam ogrıyn olarıñ aralarına iyberdim. Göçüp gelenleriñ sanları, maksatları hakında habar getirerler. Meniñ bilmek isleyän zadım olar orslar bilen söwşmek hıyalları barmı ya-da olara rayat bolmak isleyärlermi, ya-da biziñ beyik döwletimize rayat bolmak isleyärlermi.Horasan serhedine gelen müñe golay türkmeni, orslar bilen baglaşılan ılalaşıgımız esasında oları rus garawullarına tabşırdık”.

Goşmaça

5

1884-nji yılda Ak-galadan Tehrana iyberlen telegram rapportlarından:

“Ak-galanıñ telegraf siymı(linyesi) hakında

5-6 gün mundan ozal Ak-galanıñ siymi, yarım agaç bu şähere yetmezden Ak we Ata-baylarıñ yurdinde yedi yerden gırlıp taşlanıpdır.Mämet-esen han mürzäni üç sanı tüpeñçi bilen ol yere yoldım. Ata-baylarıñ yüzbaşısını çagırıp, olardan garamat isledik.Her gün diyen yalı bu telegraf linyası gırılyar”.

Hatıñ aşagında Patışanıñ permanı yerleşipdir:

” Jenap baş weziyr Emin elsoltan!

Edil şu mahal telegraf edarasınıñ başlıgı Kerim hana gazap bilen telegraf yolladım. Der hal siymları türkmenlerden alıñ yogsam öözüñiz jerime bolarsıñız”.

Dazlarıñ Etrekden aşıp, Orslarıñ olara garşı bolmagı

“Dazlar Etregiñ añırsına geçipdir diyen habar eşidildi, orslar olarıñ öñüni alıp,olara- bu yere geljek bolsañız atsız, yaragsız, yekän-yekän gelmeli, yogsam yol bermeris-diyipdirler. Daz ozalkı oturan yerlerinde 2 agaç iyzına tarap süyşüpdirler”.

Goşmaça

6

1889-nji yılda Naser-etdin şanıñ Astarabad häkimi Seyf -elmolke türkmenleriñ arasına iç-alı iyberip olarıñ hal-yagdayından habar getirmek hakındakı permanı:

“Ozalkı hatlarda belleşim yalı örän seresaplı bolup, Yomutlarıñ we Etrekde oturan Jafar-baylarıñ we hatta Balkan tarapına, orsyediñ içine gatı ökde we hüşgär adamlardan saylap iç-alı yolañ, Astrabad goşunını tayyar saklañ. Eşidilşine görä Iyşan ya-da molla sıpatlı adamlar türkmenleri biziñ garşıymıza ayaga galdırmaga tayyarlanyarlar. Garaz, gatı hüşgär boluñ, eger sähälçe gafıl bolsañız bagışlanmarsıñız.Türkmenleri gatı horlamalı, olara - yene birgezek gozgalañ turuzsañız sizlerden nam-nışan goymarıs- diyip añlatmalı.Türkmen we serhediñ habarlarını çalt-çalt yetirip dur. Elbette öñki telegraf kodı bilen bu gezek yolajak giyzli kodı degişdir”.

Goşmaça

7

1925-nji yılda Eyran döwletiTürkmensähranı basıp alandan soñ Kümüş-depe-de harbı komdant yağday jar edilip, iylatıñ şähere giyriş-çıkışı gadagan edilyär. Bu dokumentde Hajı Nurgeldi Jäji oglı, Kümüş-depäniñ gala-begine yüzlenip, ondan ööz pagta meydanına gitmegini hayış etyär.

“Arz-nama

Kümüş-depäniñ hormatlı harbı gala-begi

Pağta meydanına gitjek, ruğsat beriñ.

Hajı Nurgeldi Jäji oglı ”

Hatıñ aşagında gala-begiñ permanı yerleşıpdir:

“Jandarmalar

Pağta yerine gitmek üçin bu ruğşat hatınıñ bir ay möhleti bar”.

Kümüş-depäniñ gala-beginiñ golı

we möheri

Goşmaça

8

Asreabadıñ hähimi Hasan Ardelanıñ 1926-nji yılıñ 29-nji Novemberinde Ak-galnıñ harbı häkimine salgılanıp, turkmenler hakında yurdiñ içeri iyşler ministerine iyberen rapportı:
“Içeri iyşler ministerligi ! 78-nji sekret nomerli hata salgıanıp, Ak-galanıñ harbı häkiminiñ habar bermegine gärä, goşunmızıñ bu yerdäki yörüşleri netiyjesinde bur topar türkmen yagılar Şureviye gaçıp gityärler we olyerden erkana bärik gelip-gidip duwrlar.Bu yagday bir tarapdan goşun yöretmäge ummasız çıkajı bolsa ayrı tarapdan olarıñ bu hereketleri boyun edilen türkmenlere türkmenlere erbet täsiyr galdıryar.Çaltlıkda hökman bir iyş etmeli, Şurevi oları ya-ha ol yerden kowup çıkarsın, onda, biz der-hal oları tutup yarağsızlandırarıs.Yadımda huzuruñıza baramda Orslar beyle ası türkmenleri ol yere salmajak diyip size söz beren eken. Ya-da Orslar oları tutup, bize bersinler. Eger çäre görülmese döwletiñ we goşunıñ ähli zähmetleri puwç bolar.Nr.161.

Astrabad häkimi: Hasan

Raportıñ aşagında şeyle yazlıpdır:

Demirgazık edarası!

Hat okaldı.Ondan bir exempları

sekret halında daşarı iyşler

ministerligine iybriñ.

Goşmaça

9

1931-nji yılın 17-nji Oktober/1310ş-nji yılıñ 26-nji Mehr ayında Türkmensäranıñ harbı häkiminiñ Astrabad häkimine yollan raportı.Bu hatda ol yañı golayda Baklandan gaçıp Kümüş-depä gelenler hakında maglumat beryär:

“Nr.1719 26 Mehr 1310

Astabd goşun başlıgı we Sähranıñ harbı häkimi jenaplarına

Nr.1758 hata salgılanıp, yañı golayda Kümüş-depä gelen

13.2.10

mollarıñ adlarını iyberyärin.Bular müdümiylik Kümüş-depede galmak hıyalları bar”.

Sähra häkimi

Hatıñ gırasında şeyle höküm edilipdir:

“Gelen mollalar sellelerini taşlap, Pählevi telpegini geymeli.

Suwatsızlarıñ selle goymaga hakları yok”.

Balkandan gelenleriñ adları

1.Söyün berdialı oglı .

2.Garja Halligurban

3.Muxommetgurban

4.Annamuxommet Annadurdı

5.Abdıraxıym Kemal axun

6.Muxommtkeriym Kemal axun

7.Raxmatgulı Şıyx axun

8.Sapar Halat

9.Atamämet Guldan

Goşmaça

10

1932-nji yılıñ 23-nji November/1311ş-nji yılıñ 3-nji Azär ayında Ak-galanıñ harbı häkimi Türkmensähradakı okuw jaylar hakında Astrabadıñ harbı komandıyrına yazan raportı:

“Nr. 661

11.9.3

Çalt

Sähra hökümetiniñ alı jenaplarına

613-nji Nr. raportıñ dowamında Daz obasınıñ mektebi örän göz-gıynı yagdayda. Mektebi dolandıryanlarıñ alıp baryan erbet hereketleri netuyjesinde okuwçılar mektepdir öylerini terk edip, Şureviye gaçıp gityärler.Geçen ayda 3 okuejı Duyeji-Bähelke obasından 2 sanı okuçı bolsa Ak-degişden gaçıp,oları gaytarıp alar yalı heniyze çenli niyrededikleri belli däl.Ozalkı mektep müdüri Mürze Nasırolla han Maksuwdlu çetleşdirlenden soñ, häzirki müdür Fetholla han Bähri siz alı jenaplardan yagdayı düzeltmek üçin yardam sorayar.Sähra hakında magarıyf iyşleri dolandıryan adam bilen maslahatlaşıp, bir düşünjeli müdür iybermegiñizi hayış etyäris.Beyle yagdayıñ dowam etmegi beyleki okuwçılarada erbet täsiyr galdıryar.

Ak-galanıñ häkimi:Mayor2. Mäjd

Hatıñ gırasında şeyle jogap berlipdir:

“Ozalkı müdüri iyşıne yolap, halkıñ razıçılıgını gazanıñ

Goşmaça

11

1937-nji yılıñ June ayında Eyranın goşun ştabınıñ orunbasarı tarapından içeri iyşler ministerligine yazılan raport.Bu sekret hatda türkmen topragından açlık zerarlı Türkmenistana gaçıp gityänler hakında habar berilipdir:

Harbı ministerlik

2-nji edara

Information böölümi

“ Içeri iyşler ministerligi Giyzli

Bujnurt serhet garawul başlıgınıñ habar bermegine görä Baratoglı Söyün ööz maşgalası bilen Şureviye gaçıp gidipdir.Jandarmalarıñ ayıtmaklarına görä güzeranınıñ pes bolmagı sebäpli ol, gaçıp giden eken.Eger şeyle açlık-horluk dowam etse köp adamlar gaçıp gitmäge tayyar.Siziñ bu yagdaya çäre görmeñizi hayış etyärler”.

Goşun ştabınıñ orunbasarı

Polkovnik Zargamı

Goşmaça

12

1947-nji yılıñ Janvarında Eyranıñ polis merkezinıñ baş karargähi tarapından içeri iyşler ministerligine yazılan raport.Giyzli diylip adlandırlan bu hatda, onlarça türkmen maşgalanıñ aç-hor gışıñ sowgünda Eyrana geçişleri we Şurevi döwletiniñ oları göz tussagında saklaları hakında Eyranıñ polis organlarından hayış etmegi görkezlipdir:

Içeri iyşler ministerligine

“Maşat polis böölüminiñ habar bermegine görä, 60 sanı türkmen ööz çagaları bilen Şurevi serhedinden aşıp Maşadıñ Turbet Haydarı şäherine gelipdirler. Şurevi döwletiniñ hayışı boyunça olar göz öñüne alnıp, Maşada getiriljek, yööne şu gışıñ sowgunda olar açlıkdan we eşiksizlikden ölmekleri axmal, olarıñ kä-biyrleri bu yagdaya çıdaman ööz watanlarına öwrülmegi isleyärler. Yagdayı boluşı yalı sizlere yetiryärin.

Polis ştabınıñ başlıgı.

Polkovnik Zarrabı

Peydalanılan çeşmeler

1.Melgonov.Hazar yakasına siyahat.Parsça terjiyme eden

Gülzarı.Tehran 1985

2.Mekenzi.Demirgazık Eyrana siyahat.Parsça.M.Itihadiye

Gostere neşriyatı.Tehran 1980

3. Mekenzi. Şol eser.

4.Bohler.Hazar kenarına siyahat.Parsça.Xodaperet.Teh.1977

5. Mekenzi. Şol eser.

6.Emin-etdöwläniñ gündeliginden.Isfahaniyan.4-nji tom

7.Friyzer.G.B. Gış siyahatı.Parsça.Emiri.Teh.1985. Tus

8.Yate.J. Xorasan we Sistan siyahatı.Teh.Röwşeni.1986

9.Watsen.G. Eyran Gajarlar döwründe.Mazenderani.Tehran

1969. Suxon neşriyatı.

10.Ga-em mukamıñ hatları.Gaytadan iyşlän Muhommed.Şark

neşriyatı.1987

11.Muriye.G Ispıhanlı Hajıbaba.

12. Ga-em mukamıñ hatları.

13.Eyran mejlisiniñ ilkinji döwür açılış çıkışlarindan.Resmi

mejlis gazetinden.1907

14.V.Mazenderani.Eyranıñ iñ gadımı döwürlerden bäri daşarı

yurtler bilen baglan şert-namaları.Daşarı iyşler ministerligi.

15.Moxber.M. Eyran serhetleri.Teh.1966

16-19.Logaşova.B.R:Eyranlıtürkmenler.Parsça.Izedi-Tähvili.

Tehran.1980.

20. 15.Moxber.M. Eyran serhetleri.Teh.1966

21.Eyranıñ senat mejlisiniñ kararları.1955