GİRİŞ

TÜRKMENİSTAN

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan (27 Ekim 1991) Türkmenistan, Orta Asya'nın güneybatısında yer alır. Kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneyinde Afganistan ve İran, batısındaysa Hazar Denizi boyunca Azerbaycan bulunmaktadır. 1996 sayımına göre nüfusu 4.566.800'dür. Yüzölçümü 488.100 km²'dir. Başkenti Aşkabat'tır. Diğer önemli şehirleri, Marı (Merv), Türkmenbaşı (Krasnovodsk), Daşhovuz, Çärcev, Nebitdağ, Köneürğenç ve Kerki'dir. Amuderya, Murğap, Tecen ve Etrek önemli nehirleridir. Yağmurun çok seyrek yağdığı ve kurak bir iklimin hâkim olduğu Türkmenistan topraklarının büyük bir kısmı çöllerle kaplıdır.

Ülkede Türkmenlerin dışında Azerîler, Karakalpaklar, Kazaklar, Özbek-ler, Tatarlar ve Ruslar yaşamaktadır.

TÜRKMENLER

Öbür Türk boyları gibi uzun yıllar göçebe bir hayat süren Türkmenler, Oğuz grubuna mensup Türk boylarındandır. Teke, Yomut, Ersarı, Sarık, Salır, Gökleñ ve Çovdur en büyük Türkmen kabileleridir.

Bir zamanlar Orta Asya'nın değişik yerlerinde birlikte yaşayan Oğuz grupları, Moğol istilâsı ve başka sebeplerden dolayı göç etmeye başlamış; bir kısmı Maveraünnehir, Horasan ve Mangışlak civarında kalırken diğerleri Batı'ya yönelerek Azerbaycan'a ve Anadolu'ya yerleşmişlerdir. Bu göçten sonra Hazar ötesinde kalan Oğuz kabileleriyle Azerbaycan ve Anadolu'ya yerleşen diğer Oğuz kabileleri ayrı yurtlarda yaşamak zorunda kalmış, zamanla kül-türlerinde ve dillerinde farklılıklar meydana gelmiştir.

Yaklaşık yetmiş yıl Rus egemenliği altında yaşayan günümüz Türk-menleri, birçok olumsuz şartlarla karşılaşmalarına rağmen temelde örf ve âdetlerini koruyabilmişlerdir.

Genelde boyları uzun olan Türkmenler, yarı göçebe bir hayat sürdükleri için sağlıklı vücut yapısına sahiptirler. Hür ve serbest yaşamayı severler. Temiz kalplilik ve misafirperverlik, onların önemli özelliklerindendir.

Türkmenler, aileye önem verirler. Göçebe hayat sürenlerde erkek, çoğunlukla atına ve sürüsüne bakmakla meşgûl olur; kadınlarsa evin diğer bütün işlerinde aktif bir görev üstlenirler. Yerleşik hayat tarzını benimsemiş olanlarda ise, ailenin geçiminin sağlanması için yapılan işlerde kadına oranla erkek daha aktif konumdadır.

TÜRKMENCE

Türkmence, Oğuz grubu Türk yazı dillerinden biridir. Oğuz grubunda yer alan diğer yazı dilleri şunlardır: Türkiye Türkçesi, Azerîce, Gagavuzca.

Türkmence, Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dilidir. Bu sebeple Türkçenin doğu kolunda yer alan yazı dillerine ait özellikler de taşır. Meselâ; Batı Türkçesinin diğer kollarında kelime başında "v-" bulunduran kelimeler Türkmencede, "b-"lidir: baar "var", bar- "gitmek", ber- "vermek".

Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kökenli kelimelerle Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır.

Türkmence, ana Türkçedeki aslî uzunlukları en iyi koruyan Türk yazı dilidir (Tekin 1975: 80). Ancak bu uzunluklar, yazıda gösterilmemektedir.

Türkmencede aslî uzun ünlülerin yanı sıra dolaylı uzun ünlüler de vardır. Bunlar, Türkmence kelimelerin ikinci veya daha sonraki hecelerinde bulunur (Azmun 1990: 90). Dolaylı uzun ünlüler de yazıda gösterilmez.

Türkmenler, yazılı edebiyatlarının başlangıcından (18. yüzyıl) 1928'e kadar Arap, 1928-1940 yılları arasında Lâtin, 1940'tan sonra da Kiril alfabesini (bk. Şekil-1) kullanmışlardır.

Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla Lâtin alfabesini esas alan yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine (bk. Şekil-2) geçilmiştir.

TÜRKMEN ALFABESİ (KİRİL)
KİRİL	LÂTİN KARŞILIĞI	KİRİL	LÂTİN KARŞILIĞI	KİRİL	LÂTİN KARŞILIĞI
À à	A a	Ë ë	L l	Õ õ	H h
Á á	B b	Ì ì	M m	Ö ö	Ts ts
 â	V v	Í í	N n	× ÷	Ç ç
à ã	G g (Ğ ğ)	Š ª	Ñ ñ	Ø ø	Ş ş
Ä ä	D d	Î î	O o	Ù ù	Şç şç
Å e	E e (Ye ye)	‹ «	Ö ö	Ú ú	Ayırma
ˆ ¨	Yo yo	Ï ï	P p	Û û	I ı
Æ æ	J j	P p	R r	Ü ü	İnceltme
‰ ©	C c	Ñ ñ	S s	Ý ý	E e
Ç ç	Z z	Ò ò	T t	�	Ä ä
È è	İ i	Óó	U u	Þ þ	Yu yu
É é	Y y	Œ¬	Ü ü	ß ÿ	Ya ya
Ê ê	K k	Ô ô	F f

Şekil-1

YENİ TÜRKMEN ALFABESİ (LÂTİN)
LÂTİN	KARŞILIĞI	LÂTİN	KARŞILIĞI	LÂTİN	KARŞILIĞI
A a	A a	J j	C c	R r	R r
B b	B b	Ž ž	J j	S s	S s
� ¡	Ç ç	K k	K k	† ¦	Ş ş
D d	D d	L l	L l	T t	T t
E e	E e	M m	M m	U u	U u
Ä ä	Ä ä	N n	N n	… ¥	Ü ü
F f	F f	Ň ň	Ñ ñ	W w	V v
G g	G g (Ğ ğ)	O o	O o	Œ y	I ı
H h	H h	„ ¤	Ö ö	Ý ý	Y y
I i	İ i	P p	P p	Z z	Z z

Şekil-2

TÜRKMEN EDEBİYATI

İkinci Dünya Savaşına Kadar Türkmen Edebiyatı

Türkmenler, yazılı edebiyatlarının ortaya çıkışından önce zengin bir sözlü edebiyat geleneğine sahiptiler. Bu sözlü edebiyatın ürünleri; başta destanlar olmak üzere masallar, ata sözleri, bilmeceler ve "aydım" denilen türkülerdi.

Klâsik Türkmen edebiyatının ilk orijinal örneklerini, devrinin oldukça aydın bir şahsiyeti olan büyük Türkmen şairi Mahtumkulu vermiştir. Aslında Mahtumkulu'dan önce de şiir yazan Türkmen şairleri vardı. Ancak bunlar şiirlerini Çağataycayla kaleme almışlardı.

Mahtumkulu (1733-1783)'nun, Türkmencenin edebî dil olarak ortaya çıkmasında ve gelişmesinde önemli rolü olmuştur. "Pırağı" mahlâsını kullanan şair, Türkmen kültürünün zenginliklerine şiirlerinde geniş yer vermiş ve Türkmencenin ifade imkânlarını genişletmiştir.

Mahtumkulu, kendinden sonra yetişen Türkmen şairlerinden Seydi, Zelili ve Mollanepes'i; Karakalpak şairlerinden de Berdak, Acınıyaz, Günhoca ve Öteş gibi şahsiyetleri etkilemiştir.

Türkmen klâsik edebiyatının Mahtumkulu'dan sonra yetişen en önemli temsilcileri şunlardır: Seydi, Zelili, Mollanepes ve Kemine.

Türkmen şairleri, Ekim devriminden önceki yıllarda daha ziyade halk şiiri tarzında eserler vermekteydiler. 20. yüzyıl başlarının halk şairleri olan Suhan Övezberdi-Körmolla, Bayram Şahır ve Durdı Gılıç; Türkmen klâsik edebiyatı örneklerinin birçoğunu zihinlerine yerleştirmişlerdi. Bu halk şairleri, düğünlerde, ziyafetlerde ve şölenlerde sadece kendi şiirlerini okumakla kalmıyorlar, aynı zamanda Türkmen edebî mirasından faydalanarak bu mirasın örneklerini halk arasında yaymada önemli bir görevi de yerine getiriyorlardı.

Yeni Türkmen edebiyatına ait ürünler, 1920'li yıllarda verilir. 1924 yılı başından itibaren, daha sonra düzyazı türünde başarı gösterecek olan Berdi Kerbabayev'in, Garaca Burunov ve Yakup Nasırlı'nın şiirleri Türkmenistan gazetesinin sayfalarında görülmeye başlar. Bu şairler, daha sonraki yıllarda Tokmak dergisinde de şiirlerini yayımlayacaklardır.

Gazete ve dergilerde şiirlerini yayımlayan diğer şairler ise şunlardır: Oraz Täçnazarov, Hocanepes Çarıyev, Ata Nıyazov, Şalı Kekilov, Aman Kekilov, Amandurdı Alamışov, Hoca Şükürov ve Ruhı Alıyev.

Otuzlu yıllarda da şiir, edebiyatın temel ve en büyük kolu olma özelliğini korur. Devrin şairleri, diğer konuların yanında köy ve kolhoz hayatına şiirlerinde yer verirler. Zaman zaman şehir hayatını da tasvir ederler.

Otuzlu yıllarda yazılan birçok şiirde eski Türkmen hayatının sıkıntılarla dolu olduğu, zenginlerin fakirleri ezdiği, kadınların esaret altında yaşadıkları iddia edilmiştir. Yeni Türkmen hayatının, zengin fakir ayrımını ortadan kaldıracağı için fakir insan kalmayacağı belirtilmiş, kadınların esaretten kurtularak hürriyetlerine kavuşacakları söylenmiştir.

Bu dönemde, sanatını biraz geliştiren Beki Seytekov, lirik ve epik tarzda şiirler yazar. Gara Seyitliyev, şairane duyguları coşkuyla dile getirir.

Dönemin Rusça bilen şairleri, tanınmış Rus edebiyatçılarının eserlerini; bilmeyenler de Azerice, Özbekçe, Tatarca gibi diğer Türk yazı dilleriyle ortaya konulmuş eserleri okuyarak kendi şiirlerini güçlendirmeye çalışırlar.

Buna rağmen Türkmen şiiri, 1930-1940 yılları arasında sık sık meydana gelen değişikliklerin, uzun süren tartışmaların arasında kendine yer bulamamıştır. Nitekim 1940 yılında yapılan İkinci Yazarlar Kongresi'nde Türkmen edebiyatının eksiklikleri üzerinde durulmuş, genç şair ve yazarların gevşek olduğu ileri sürülmüştür.

Öte yandan rejimin yanında veya karşısında olanlar mücadelesi 1930-1940'lı yıllarda iyice kızışmış, hapse atılan şairlerin bir kısmı sonradan salıverilmiş, bir kısmı ise yok edilmiştir. Örnek olarak 1937 yılında hapsedilen şairlerden Hocanepes Çarıyev, 1941 yılında yok edilmiş; Oraz Täçnazarov ise, önce hapsedilip vatandaşlıktan çıkarılmış, daha sonra da 1942 yılında rejimin kurbanı olmuştur.

Eli kalem tutan kıymetli insanların sindirilmeye çalışılması ve bir kısmının yok edilmesiyle, Türkmen kültürüne büyük darbe indirilmiştir.

Bu kargaşa ortamında B. Kerbabayev, Hakııkat adlı denemelerini ve Ayğıtlı Äädim "Kararlı Adım" romanının birinci kitabını; A. Nıyazov, İñ Soñkı Giice "En Son Gece" adlı hikâye kitabını; A. Durdıyev Meret, Bağtlı Yiğit "Bahtlı Yiğit"; A. Govşudov Vatan Oğlı, Cuma; G. Burunov'la B. Amanov Keymir Kör; T. Esenova ise Şemşat adlı eserlerini yazmışlardır.

Bu dönemde Rus ve Batılı sanatçılardan A. S. Puşkin'in, L. Tolstoy'un, M. Gorki'nin, V. Mayakovski'nin, Shakespeare'in, Cervantes'in eserleri Türkmenceye tercüme edilmiştir.

Bazı eserler yayımlanmış olsa bile otuzlu yıllar, Türkmen edebiyatının durgunluk dönemi olarak nitelendirilmektedir.

İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkmen Edebiyatı

Türkmen şair ve yazarlarının birçoğu İkinci Dünya Savaşı'na katılır. Bunlardan Nurmırat Sarıhanov, Şalı Kekilov, Ata Nıyazov ve Ahundov Gürgenli hayatlarının en verimli çağlarındayken savaş sırasında ölürler.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında yazılan ilk şiirlerde, düşmanların savaşa yönelik faaliyetleri ve onların kötü niyetleri işlenirken; savaş sırasında yazılanlarda düşmanların nasıl yenilgiye uğratıldıkları ve savaşanların ne gibi yiğitlikler gösterdikleri dile getirilmiştir.

Savaşın getirdiği hareketlilik, daha önceki şiirlerde görülen durgunluğu, didaktikliği az da olsa gidermiş ve bu yıllarda Türkmen edebiyatı akıcı şiirler kazanmıştır. Öte yandan Moskova'nın bütün dikkatleri İkinci Dünya Sava-şı'nda yoğunlaştığı için şairler, biraz serbest düşünme fırsatı bulmuşlar; bunun neticesinde şiir, kaybettiği izi tekrar bularak kendi tabiî seyrine yönel-meye başlamıştır.

Şiirde görülen bu gelişmelere nesirde de rastlamak mümkündür. B. Kerbabayev'in Atasınıñ Oğlı "Babasının Oğlu"; H. Ismayılov'un Bääsdeşler "Yarışçılar", İki Ataanıñ Bir Oğlı "İki Babanın Bir Oğlu" gibi hikâyelerinde savaşın izleri belirgindir. Bu eserler, devrin en iyi hikâyeleri olarak kabul edilmektedirler.

İkinci Dünya Savaşı yıllarında edebî tenkit güçlenmiş, edebiyat öğretimine daha çok önem verilmiş, tercüme çalışmaları da artmıştır. R. Alıyev, A. Kekilov, B. Garrıyev, M. Köseyev ve G. Ahundov gibi kimselerin edebiyat öğretimiyle ilgili makâleleri yayımlanmış; Mollanepes'in Zöhre-Tahır’ının yanı sıra Türkmen edebiyatının önemli iki romanı olan Ayğıtlı Äädim ve Mähri-Vepaa Rusçaya tercüme edilmiştir.

İkinci Dünya Savaşından Sonra Türkmen Edebiyatı

Savaştan hemen sonraki dönemin şairleri olarak Beki Seytekov, Çarı Aşırov, Aman Kekilov, Gara Seyitliyev, Haldurdı Durdıyev, Gurbandurdı Gurbansähedov ve Tovşan Esenova'nın adlarını anmak gerekir. Bunların bazısı aynı zamanda nesir türünde eserler de vermişlerdir.

Bu dönemde şairler; savaşın ürkütücü atmosferini, barış ve huzurun önemini şiirlerinde dile getirmişlerdir.

Savaştan sonra Rehmet Seyidov, lirik şiirler yazmayı sürdürür. Aman Kekilov ve Çarı Aşırov epik şiire yönelirler. Pomma Nurberdiyev ve Ata Atacanov, Türkmen toprağı ile onun gayretli insanlarını canlandırırlar. Ruhı Alıyev, gezip gördüğü yerlerle ilgili şiirler yazar.

1950 yılı başlarında tanınmaya başlayan şairlerden Mämmet Seyidov, epik şiire; Allaberdi Hayıdov ise, lirik şiire yönelir. Kerim Gurbannepesov, daha çok asker hayatını şiirleştirmiştir.

1956-1966 yılları arası, çağdaş Türkmen şiirinin çok parlak bir dönemidir. Siyasî imajı ve çizgileri birinci plânda tutan, sadece şekilde millîliğe dokunmayan ve özde millî renkleri solduran rejim, bu yıllarda biraz yumuşamıştır. Dönemin şairleri, rejim veya rejimin tepesindeki adamın anlatıldığı kuru şiirlerden kısmen kurtulup; yaşadıkları ülkenin dokularını, halkın gönlündeki zenginliği ve inceliği duyarlı bir sembolizmle şiirleştirme fırsatı bulmuşlardır. Bu kalem sahipleri, bir taraftan da Türkmencenin değişik imkânlarına şiirlerinde yer vermişlerdir. Örnek olarak ustaca yapılmış söz tekrarlarına, kelimelerin asıl anlamının dışındaki değişik manalarına, deyimlere ve ata sözlerine şiirlerinde yer vererek sanatlarını zenginleştirmişlerdir (Gel-diyev 1992: 11, 18).

Şairler, daha önceki dönemlerde kısa şiirler yazıyorlardı. Artık "poema" denilen uzun şiirler de görülmeye başlar. Aman Kekilov'un Söyği "Sevgi" adlı romanı manzumdur. Ata Atacanov, Guşğı Galası "Guşğı Kalesi" adlı uzun şiirini kaleme alır. Bazı şairler, içinde yaşadıkları toplulukların hayatlarıyla ilgili şiirler yazarlar. Bu eserlerde hayatın acı ve tatlı yanları gözler önüne serilir ve canlandırılan kişiler, ruh dünyalarıyla birlikte okuyuculara verilmeye çalışılır.

Türkmen şairleri, bu dönemde gezip gördükleri ülkelerle ilgili şiirler de yazarlar. Bu konuda yazılmış eserlerden Ruhı Alıyev'in Türkiye, Fransa ve İtalya'yla ilgili şiirlerini içine alan Dünyää Ayağa Galyaar "Dünya Ayağa Kalkıyor" (1962) adlı kitabıyla Gara Seyitliyev'in Hindistanıñ Gülleri (1960) adlı kitabını anmak gerekir.

Klâsik Türkmen şairlerinin çok işlediği sevgi teması, bu dönemin şiirinde de yaygındır.

Artık Türkmen şiirinin teması çoğalmış, duygu yönü zenginleşmiş ve okuyucunun hafızasından silinmeyecek özelliğe sahip örneklerin sayısı artmaya başlamıştır. Şairler, devir insanının olumlu-olumsuz bütün duygularını en güzel bir şekilde ifade etmeye çalışmışlardır. Eski şairler, canlandırdıkları tiplerin daha çok dış görünüşlerini ele alırken yeni şairler, onların iç dünyalarına yönelmişler ve iç [M1] zenginliklerini verebilmişlerdir.

Şairlerin iç diyalogları, duyguları ve düşünceleriyle yoğrulmuş lirik şiirlere artık bu dönemde çok rastlanır. Bunlarda devir hakkındaki duygu ve düşünceler dile getirilmiş; bu değerlendirmeler lirik şiirde düşünce ahenginin güçlenmesine katkıda bulunmuştur. Artık Türkmen şiiri, yavaş yavaş çok sözlülükten ve tatsız ifadelerden kurtulmaya başlamıştır.

1970'li yılların önde gelen şairleri; Kerim Gurbannepesov, Ata Atacanov, Berdinazar Hudaynazarov, Mämmet Seyidov, Allaberdi Hayıdov ve Aman Kekilov'dur. Genç şairlerden ise Gurbannazar Ezizov, Annaberdi Ağabayev, H. Kulıyev, Kakabay Ilyasov, A. Gurbannepesov ve Bayram Cütdiyev'in iyi şiirler yazdıkları; edebiyat eleştirmenlerince ifade edilmiştir.

Kerim Gurbannepesov, Kırk (1967), Ayaal Bağşı "Kadın Ozan" (1972), Bahar Poeması "Bahar Manzumesi" (1973), Ömür (1975), Toprak (1978), Menzil (1979); Berdinazar Hudaynazarov, Dövrüñ Depesindääki Aadam "Devrin Tepesindeki Adam" (1967), Buysançlı Baş "Gururlu Baş" (1975), Ene Süydi "Ana Sütü" (1978), Buu Dünye "Bu Dünya" (1990); Ata Atacanov, Aaylı Ağşam "Aylı Akşam" (1972), Men Size Baryaan "Ben Size Gitmekteyim" (1978); Mämmet Seyidov, Çöl Rovaayatı "Çöl Rivayeti" (1967), Durun Mukaamı "Durun Makamı" (1970), Bahar Gündeliği (1973), Bahar Bilen Duuşuşık "Baharla Karşılaşma" (1976), Bääşinci Okean "Beşinci Okyanus" (1979), Arzığüliñ Hiññildiği "Arzıgül'ün Salıncağı" (1989), İki Desse Gül "İki Demet Çiçek" (1990); Allaberdi Hayıdov, Söhbet "Sohbet" (1967); Tovşan Esenova, Saylanan Eserler "Seçme Şiirler" (1979); Gözel Şağulıyeva, Men Garağumlı "Ben Karakumluyum" (1978), Uzaklarda Nazarım (1985); Sapar Öräyev, Gıız Yüreği "Kız Yüreği" (1981), Gözlerim Seni Gözler (1984); Gurbandurdı Geldiyev, Mart Geler "Mart Gelir" (1987); Nurı Bayramov, Maña Garaşıñ "Beni Bekleyin" (1974), Vatan Serhedi "Vatan Sınırı" (1976), Belentlik "Yücelik" (1978); H. Kulıyev, Dañ Aağaryaar "Şafak Söküyor" (1967); Annaberdi Ağabayev, Epğek "Kavurucu Sıcak" (1969), Günleriñ Bir Güni "Günlerden Bir Gün" (1977), Çalsana Bağşı "Çalsana Ozan" (1980); Kakabay Ilyasov, Dayhaan Hääsiyeti "Çiftçi Tabiatı" (1966), Gözbaş "Kaynak" (1978); Gurbannazar Ezizov, Inam "Güven" (1971), Serpaay "Elbise" (1978), Güyz "Güz" (1978); Bayram Cütdiyev, Bağışlanyaar "Bağışlanıyor" (1979) gibi eserleriyle Türkmen şiirine çeşitlilik kazandırırlar.

Yayımlanan kitapların sayısının bu kadar çok olması birkaç sebebe bağlanabilir. Her şeyden önce 1960'lı yıllarda beliren hürriyet ortamıyla birlikte şiirde görülen gelişme ve zenginleşme sonraki yıllarda kitaba dönüşmüştür. İkinci olarak altmışlı yıllardaki kadar olmasa bile, Türkmen şiiri gelişmesini sürdürmüş ve şairler yeni eserler yazmışlardır. Üçüncü olarak ölen şairlerin eserlerinin bir yandan yeni baskısı yapılırken, bir yandan da genç sanatçılar, şiirlerini kitap hâline getirme fırsatı bulmuşlardır.

1990'lı yıllardan sonra dünyada meydana gelen değişiklikler, Türkmen şairlerini de etkilemiş; artık Türkmen edebiyatı için yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemin edebiyatı, bağımsızlık ve millî uyanış devri edebiyatı olarak adlandırılmaktadır.

Bu yeni döneme ait şiirlerde bağımsızlık ve millî gurur ifadesini bulur. Berdinazar Hudaynazarov, bu yılların en güçlü şairidir ve çok değişik temada şiirler yazmaktadır. Eserleri, insan sevgisinden derin izler taşır. Bu sevgi, şiirlerinin içinden bir damar gibi geçip gider. Şairler Allaberdi Hayıdov, Atamırat Atabayev, Sapar Öräyev, Yılğay Durdıyev, Nurı Bayramov, Nobatğulı Recebov, Annaberdi Ağabayev, Ağağeldi Allanazarov, Amanmırat Buğayev, Gözel Şağulıyeva, Kakabay Ilyasov, Atacan Annaberdiyev, Tirkiş Sadıkov, Orazğulı Annayev ve Bayram Cütdiyev şiir yazmayı sürdürmüş-lerdir.

Yeni yetişmeye başlayan Şähribossan Geldimämmedova, Orazğılıç Çarıyev, Dövlet Garkı gibi genç şairler, Garağum "Karakum" ve Yaaşlık "Gençlik" dergilerinde; Edebiyaat ve Sunğat "Edebiyat ve Sanat", Vatan gazetelerinde şiirlerini yayımlarlar. Artık Türkmen şiiri, belirli bir gelişme göstermiştir.

İkinci dünya savaşından sonra nesir tarzında da önemli eserler verilmiştir.

1956'ya kadar sadece üç roman yazılmıştı. Bunlar, B. Kerbabayev'in Ayğıtlı Äädim "Kararlı Adım"; A. Govşudov'un Köpetdağıñ Eteğinde, Mähri-Vepaa "Aşk ve Vefa" adlı romanlarıydı. 1956'dan sonra yazılan romanların sayısı yirmiyi bulmuştur. Bu romanlara B. Kerbabayev'in Nebitdağı, Gayğısız Atabay; B. Seytekov'un Doğanlar "Kardeşler", Şaahıır "Şair", Çölüñ Yüreği; H. Durdıyev’in Ikbaal; G. Kulıyev'in Yovuz Günler "Kötü Günler"; N. Pomma'nın Gatakar; B. Soltannıyazov'un Sumbar Akyaar "Sumbar Akıyor"; Ya. Memmediyev'in Ene Toprağı; N. Cumayev'in Ceyhun; B. Hudaynazarov'un Gumlular "Kumlular"; G. Gurbansähedov'un Toylı Merğen "Toylu Nişancı"; G. Kulıyev'in Yanbermez Aljirli "Yılmaz Cezayirli", Gara Kerven "Kara Kervan" adlı eserleri örnek olarak verilebilir.

Romanda, sayıdan çok nitelik yönünden gelişme olmuştur. Devrin romanları incelenip daha önce yazılanlarla karşılaştırıldığında, bu durum daha iyi anlaşılmaktadır. Romanlardaki kişilerle çeşitli insan tipleri canlandırılmıştır.

Ancak bazı tarihî romanlarda vakalar gereğinden fazla uzatılmıştır. H. Deryayev'in Ikbal romanıyla B. Seytekov'un Doğanlar adlı romanında bu durum özellikle belirgindir.

Uzun hikâyede de romandakine benzer gelişmeler olmuştur. Bu sahada B. Seytekov'un Gıız Salğıdı "Başlık Parası", İlkinci Gün "İlk Gün"; G. Gurbansähedov'un Çaakılık "Davetiye"; B. Pürliyev'in Söyği Mukaamı "Sevgi Makamı"; N. Cumayev'in Urış Oodı "Savaş Ateşi", Yeñiş Yılınıñ Hekaayatı "Galibiyet Yılı Hikâyeleri", Akmayaanıñ Yoolı "Akmaya'nın Yolu"; B. Hudaynazarov'un Göreş Meydaanı "Savaş Meydanı"; S. Atayev'in Kasam "Yemin" gibi eserleri önemlidir.

Yazarların birçoğu, romana veya uzun hikâyeye yöneldiği için, kısa hikâye bu dönemde pek gelişememiştir. Bunun yanında önceleri Türkmen hikâyeciliğinin gelişmesi için çaba gösteren B. Seytekov, N. Pomma, N. Cumayev, G. Gurbansähedov gibi tanınmış hikâyeciler, değişik konularda hikâyeler yazmaya devam etmişlerdir. B. Seytekov'un Deryaada "Irmakta", Gara Yılaan "Kara Yılan", Goñşı "Komşu"; T. Tağanov'un Saltık Hakında Rovaayat "Saltık Hakkında Rivayet"; N. Pomma'nın Gümmezden Çıkan Gıız "Kümbetten Çıkan Kız", Gıız Nirää Gitti "Kız Nereye Gitti"; N. Cumayev'in Durmuşıñ Kaanuunı "Hayatın Kanunu", Naamıs "Namus", Yürekde Kirşen Çökmesin "Yüreğe Toz Konmasın"; G. Gurbansähedov'un Galkınmak adlı eserleri anılmaya değer.

K. Berdiyev, B. Atayev ve B. Övezov yazdıkları denemelerle nesrin gelişmesine katkıda bulunurlar. Daha önceki döneme göre deneme yazarlarının ve deneme türünde yazılan eserlerin sayısı artmıştır.

Deneme dalında Ata Atacanov'un Meniñ Dövürdeşlerim "Çağdaşlarım"; A. Kovusov'un Altın Depeler "Altın Tepeler"; Ş. Borcakov'un Tolkunlı Yıllar "Dalgalı Yıllar" gibi eserleri vardır.

B. Kerbabayev, B. Seytekov, A. Kekilov, T. Esenova ve A. Kovusov’un Türkiye, İran, Arabistan, Afganistan, Hindistan ve Moğolistan gibi ülkelerin hayatını anlatan gezi yazıları önemlidir.

Tiyatro sahasında yazılan eserler, bu yıllara kadar kaleme alınanların sayısına eşittir. Bunlar, nitelik olarak da daha öncekilerden aşağı kalmazlar. G. Muhtarov'un Otuzuncı Yıllar; O. Akmemmedov'la G. Latfulli'nin Sekizinci Hazıına "Sekizinci Hazine"; T. Tağanov'un Guyruksız Tilki gibi eserleri, güçlü tiyatro eserleri olarak kabul edilmektedir.

Baymuhammed Garrıyev, Aman Kekilov, Oraz Abdalov, Nağım Aşırov ve Ata Kerimov edebiyatın çeşitli meseleleriyle ilgili makâleler yazmışlardır. Bunlardan A. Kerimov, Türkmen edebî tenkidinin gelişmesi için büyük çaba sarf etmiş; ömrünün sonuna doğru (1952-1954) bu konuda birçok makâle yayımlamıştır. Daha sonra makâleleri biraraya getirilerek Türkmen Sovet Edebiyaatı Ösüş Yoolunda "Türkmen Sovyet Edebiyatı Gelişme Yolunda" (1957) adıyla neşredilmiştir. Bu kitap, Türkmen edebî tenkidiyle ilgili ilk eserdir.

1968-1979 yılları arasında nesir gelişmesini sürdürür. B. Kerbabayev, Suv Damcası-Altın Däänesi "Su Damlası-Altın Tanesi" adlı eserinde, Karakum Kanalı'nı konu edinir. B. Hudaynazarov'un Akar Suvuñ Aydımı "Akarsunun Türküsü"; A. Hayıdov'un Million Äädim "Milyon Adım"; T. Cumageldiyev'in Bağrımıñ Badaşanı adlı romanlarında hayatta görülen problemler, bir roman üslûbu içerisinde tahlil edilmeye çalışılır. Bunlarda yer alan yorumlar, zaman zaman faydalı olmuştur.

Devrin Türkmen romanında birbirine benzer vakalar yerine, her romanda farklılık gösteren psikolojik tahlillere yer verilmiştir. B. Hudaynazarov'un Akar Suvuñ Aydımı adlı romanıyla N. Hocageldiyev'in Gülle Değen Sünbüller "Gülle Değen Sümbüller" adlı romanı bunun en güzel örneğidir.

Bu devirde, nesirde adlarını yeni yeni duyuranlar şunlardır: A. Garayev, A. Allanazarov, Ş. Geldiyev, A. Orazmıradov, N. Atdayev.

Türkmen tiyatrosu, yeni ve orijinal eserlerle repertuarını zenginleştirmiştir. Tanınmış tiyatro yazarı G. Muhtarov, Kim Cenaayatkäär "Kim Cani", Soñkı Ok "Son Kurşun", Ovadan "Güzel" gibi eserlerini kaleme alır. T. Esenova, Gelin Gelyäär "Gelin Geliyor"; G. Gurbansähedov, Dökülmedik Gaan, Taavus, Meñli "Benli", Hocanepes gibi eserlerini yazarlar.

Daha önceki dönemlerde şair olarak tanınan Çarı Aşırov, bu dönemde Iızçı "İzci" ve Garrı Serdar "Yaşlı Serdar" adlarıyla nesir tarzında iki eser verir. Şairlerin birçoğu da nesirle şiiri birlikte yürütürler. B. Hudaynazarov'un her iki türde de başarılı eserleri vardır. Şair A. Kekilov, Sıırılan Bulut "Sıyrılan Bulut" adlı romanını yazar. Bu roman, yazarın ölümünden sonra kısaltılarak basılır. Şair olarak tanınan Ç. Aşırov, Ata Atacanov, B. Hudaynazarov, A. Hayıdov gibi kimseler de nesir tarzında eserler verirler.

Bu dönemde şair ve yazarların sanat yaşantılarından söz eden monografik eserler de yazılır. Nesrin, şiirin ve tiyatronun gelişim çizgileri gözden geçirilir. Bunların problemli yanları ortaya konulur ve çözüm yolları araştırılır. Türkmen edebiyatının tarihi etraflıca öğrenilmeye çalışılır. İlim adamları ve bu konuyla ilgilenenler, değişik makâle ve kitaplar neşrederler. Bütün bunların neticesinde edebî tenkit türü büyük gelişme gösterir.

1990’lı yıllarda nesir tarzında kaleme alınmış eserlerde ahlâkî meseleler ideolojik kuşatmaya alınmadan işlenmeye çalışılmıştır. Övezdurdı Nepesov'un Zıyaarat "Ziyaret" ve Kıyaamata Çenli "Kıyamete Kadar" adlı romanları bu yaklaşımın elle tutulur bir neticesidir. Söz konusu romanlarda ahlakî meseleler geniş dairelerde değerlendirilir. Bu dönemde millî tarihe yönelme güçlenir. Kakacan Aşırov'un Däli Dumrul, Oğuz Oynı "Oğuz Oyunu" ve Oğuz Han adlı piyesleri bu konuda önemli eserlerdir.

Daha önce isimleri anılan tiyatro yazarlarından başka Muhammetnur Gurbanğılıcov, Oraz Akmämmedov, Aşır Mämiliyev, Beği Suhanov, Annaberdi Ağabayev, Ahmet Gurbannepesov, Berdi Bäşimov ve Çarı Gullayev gibi kimseler yetişir.

Çocuk edebiyatı da gelişmesini sürdürür. Kayum Tañrığulıyev, Nurı Bayramov, Arı Baymıradov, Recepmırat Durdıyev, Ağağeldi Allanazarov, Kasım Nurbadov ve Hemra Şirov gibi şahsiyetler çocuk psikolojisinden faydalanarak yazdıkları eserleriyle tanınırlar.

Türkmen edebiyatı, elbette bundan sonra da gelişmesini sürdürecektir. Dünyada meydana gelen değişmelerin de etkisiyle şair ve yazarlar daha fazla kültürle tanışma imkânını bulacaklar; edebiyat ve sanatta devamlılık sağlanacaktır. Yeni hayat, yeni eserleri gerektirir.

---

[M1]