ÇÖZÜMLENMEMİŞ LÂTİN HARFLİ METİNLER
SYNAG
Ol gün Oraz üçin iň şatlykly günleriň biri boldy. Kakasy ony
özi bilen awa alyp gitdi.
Olar çaýyrly ýoldan ýöräp gelişlerine, köne
jaryň guran gamyşlaryny basgylap, Jeýhunyň kenaryna
ýetdiler. Amyderýa düwme ýasap, däli-porhan bolup
oýnaýar. Gyşyň aňzagyna boýun bolup, onuň
doňjak gümany ýok. Oraz aňyrsy çaňap görünýän
derýany mähir bilen synlap, göwnündäkini dile getirdi:
- Kaka, heý, Jeýhun derýamyz ýaly owadan
hem oýunçy derýa barmyka?
Halmyrat aga ädiginiň palçygyny suwa ýuwup bolup, uçup
giden iki ýaşylbaşa garady.
- Jeýhunyň owadan däl zady bolmaz, oglum! Üstesine-de
çörekli, bereketli derýadyr bu. Gör, Garagumy nädiberdi ol.
Awçylar Jeýhunyň kenaryny synlap, kän ýörediler.
Indi çep tarapynda jeňňellik başlanýardy. Gije ýagan
gar ýeri, agaçlary kümüş dona büräpdi. Jeňňel ümsümdi,
parahatdy. Ne tilki görünýärdi, ne-de şagal, käte bolsa keýpi
joşýan ala gargalar duşýardy. Diňe şahalary burjy baglan
igdeler, ýylgynlar, toraňňylar irkilişip, dymyşyp otyrdylar.
Bir açyklyga ýetdiler welin, Halmyrat aga garyň üstündäki guş
yzlaryna siňe garap, tüpeňine ok saldy. Sülgüniň
yzy. Şu töwerekdedir olar. Gözüme kaklyşdygy, sypdyrman.
Oraz güne ýaldyraýan kümüşleç töweregi synlady. Hiç zat ýok. Diňe gün düşýän pudaklardan gar tokgajyklary ýere gaýyp düşýärdi. Halmyrat aga awuny yzarlap ugrady.
Orazam kakasynyň yzy bilen barýardy.
Tüpeňli awçy birden ullakan toraňňa
ýaplanyp, tüpeňiň gulagyny gaýtardy. Hol aňyrda
iki sany sülgün gary dörüp, iým çöpleýärdi. Oraz olary göreninden,
ýüregi gürsüldäp urmaga başlady. Kakasy bir gözüni ýumup, sülgünleri
nyşana alanda bolsa, Oraz onuň synyndan ýapyşyp, ýalbarmaga
durdy:
- Atmasana, kaka...
- Näme üçin?!
- Atsaň, senden örän gaty öýkelärin, kaka!
- Weý, munuň aýdýanyny! Uçmankalar,
tüwdüreýin ahyryn...
Halmyrat aga şeýle diýdi-de, ýene çemelendi. Emma
Oraz ony bar güýji bilen silkeledi.
- Sen ýaňy Jeýhunyň ähli zady gözel
diýmediňmi näme?! Indi näme şol gözel zatlary atjak
bolýaň?!
Halmyrat aga oglunyň goýmajagyny bilenden soň,
tüpeňiň mäşesini öňki ýerine eltdi-de, oňy omrup,
nilindäki oklary çykardy. Orazyň egnine elini goýdy:
- Oglum, menem-ä tokaýy, derýa kenaryny, sülgünleri,
gumrulary gowy görýärmikäm diýýärdim welin, sen mendenem
ozdurjak. Men seni synadym, oglum. Tebigatymyza nähili
garaýanyňy duýjak boldum. Sülgün meýdan-larymyzyň
gelşigi. Olary goramagymyz gerek - diýdi.
Ç.
Çaryýew
TÜWELEÝ
Pyrlanyp-pyrlanyp ik ýaly
Gelýär gözleri ýok ýaly.
Gelýär, gelýär basgylap
Ýol ugrunda bar zady,
Urup-ýykyp gelýär ol.
Ol bezzadyň bezzady.
Köp pyrlanyp-pyrlanyp,
Aýlanandyr kellesi.
Belki şonuň üçindir
Urup-ýykyp gelmesi?!
Gelýär-gelýär tüweleý,
Tiz öňünden sowul-eý!
K.
Nurbadow
PAGTA
ÇIGIDI
Gyşyň sowuk günleridi. Çal serçe hem açlykdan
ýaňa ganatlaryny zordan ýaýyp, iým
gözleýärdi. Birden kesekleriň arasynda ýatan nohut
ýaly gara zady gördi. Ol pagta çigididi. Serçe çokjak bolup
çüňküni uzatdy welin, birden çigit dillendi:
- Eý, guşjagaz, sen meni çokma! Ýeke çigitden
aňryňa zat düşmez. Wagty gelende meniňem saňa
ýagşylyk eden ýerim bolar.
- Şeýlemi?
- Gowusy, meni hiç
kim görmez ýaly, ýylyjak ýerde ýygşyr. Serçe onuň
diýşi ýaly etdi. “Özümiň sowukdan doňup barýan
halyma ony gizlän bol-ýan-a. Ýogsa-da, ol maňa näme
ýagşylyk edip biler?” diýip pikirlendi. Çigit ýene-de seslendi:
- Bahar paslynda
ýanyma gel, şonda görersiň. Ahyry bahar hem gelip ýetdi.
Çal serçäniň hälki çigit ýadyna düşdi. “Habar alaýyn, ol
şindizem şol ýerde ýatyrmyka? ” diýip, ýygşyryp
goýan ýerine geldi. Görse iki gulaklyja gämik ösüp otyr.
- Çal serçe, näme,
meni tanamadyňmy? Men şol çigitden çykan gämik-dä! - Serçe geň
galyp, onuň gapdalyna gondy.
- Be, sen kiçijik garaja
zatdyň-la?
- Serçe, hany
ýadyňa sal, sen birwagtlar meniň saňa ýagşylyk
edip biljekdigime ynanmandyň. Indi men seni tomusda jokrama yssydan
halas ederin. Güýzde bolsa saňa sowgat bererin.
Serçe gämigi özüne
dost tutunyp, şol ýerde höwürtge ýasanyp çağajyklaryny
ösdürip ugrady. Güýzde gündizlerine howa yssy bolsa-da, gijelerine
sowaýardy. Pagta çigidinden ösüp çykan gowaça ulalyp, tas adam boýy
boldy. Onuň şahalarynda goçak-goçak gozalar düzüm-düzümdi. Soňra olar
patrak ýaly açyldylar. Çal serçe bu ýagdaýa örän
geň galýardy. Şahalaryndaky gozalar biri-biriniň yzyndan
açylyp, ýylgyryşyp, ýüzüňe bakyşyp durdy. Körekleri
ýaryp çykan pagta süýümleri şeýle bir mylaýym hem
ýeňildi.
- Eý, serçe,
şu süýümleri ýygnap, öýüňe daşa, hökman gerek bolar
-diýip, gowaça dillendi.
Çal serçe pagtalary
ýygnady. Ol çigidi aýrylan pamykdan ýüplük egrip, mata
dokady. Çagalarına geýim-gejim tikdi. Çigitleri bolsa, gyşda üşemez
ýaly, ýyly ýerde ýygşyrdy. Indi olara gyş gorkuly
däldi.
A.
Çopanow
MEN
AŞGABATLY
Gije ýene
gerdi gara perdesin,
Sansyz harabany
gizledi gözden.
Binaçy motorlar bes
etdi sesin,
Binaçylar syldy
çaňyny ýüzden.
Çaňly
çadyrymyň ygyna geçip,
Otyryn bir özüm
oduň başynda.
Göwün guşum
ýene ganatyn açyp,
Pelpelleýär
höwürtgäniň daşynda.
Otyryn armanly,
eşit, Aşgabat,
Seniň
hesretiňden ýüregim otly.
Gözel günleriňi
ýene edip ýat,
Otyryn umytly men
Aşgabatly.
Otyryn. Kä
ýerde ýanan yşyklaň
Ýaraly
göwnüme berýär teselli.
Hany seniň hoş
sapaly köşükleň?
Dert azaby derdi
çekene belli.
Adalatsyz apy-tupan
belasy
Seni bir deminde
eýledi weýran.
Ülkämiziň
göwher-täji-galasy,
Seniň
mertligiňe uly il haýran...
Damsa damsyn oda
gözümiň ýaşy,
Aýyp däl
aglamak iliň derdine.
Bu gije
ýassanyp ýatsam-da daşy,
Bilýärin, otaga
salarsyň ýene.
Öýden
aýrylsam-da, ojagym sönüp,
Sendedir
ýüregmiň örki, Aşgabat.
Men neneň
derdimi diýmäýin ýanyp,
Gözümiň
guwanjy, görki, Aşgabat!
Bu halyňda
ýaramasam derdiňe,
Haram bolsun
maňa çeşmeleň suwy.
Zehinim, zähmetim
seňkidir diňe,
Aşyklar şäheri,
şahyr arzuwy.
Ölsem-de
adyňdan aýrylmaz ýürek,
Men seniň
baryňda bagtly, batly.
Söýýärdim,
söýýärin, söýerin jan dek,
Men seniň öz
ogluň, men Aşgabatly.
A. Atajanow
BOÝUNY BEÝAN
EDER
Oguz illerinde Döwhe
goja ogly Däli Dumrul diýen bir är bardy. Ol bir gury çaýyň
üstünden köpri ýasap, kim şondan geçse, otuz pul alyp, geçmedikden
bolsa ura-ura kyrk pul alardy.
Beýle
etmeginiň sebäbi, onuň özüne göwni ýetýändigindendi. Ol
"Dünýäde meniň
bilen söweşer ýaly menden däli, menden güýçli är barmyka, bir
meniň bilen söweşse, meniň adym Ruma, Şama ýaýrasa!" diýip öwünerdi we
yrsarardy.
Bir gün şol
köprüniň ýamajyna bir oba göçüp geldi. Şol obada bir ýagşy
ýigit ölýär. Kim ogul diýu, kim gardaş diýu,
aglaşarlar. Ol ýigit üçin uly ýas baglandy.
Nägehandan Däli
Dumrul şol oba çapar etdi. Aýdar:
- Meniň
köprümiň ýanynda näme üçin aglarsyňyz, bu ýas, bu gowga
näme? - diýip olaryň üstüne gygyrdy.
Olar:
- Hanym, biziň
bir ýagşy ýigidimiz bardy, şol öldi, şonuň üçin aglaşarys
- diýip jogap berdiler.
Däli Dumrul:
- Siziň ol
ýigidiňizi kim öldürdi? - diýdi.
Olar:
- Allatagaladan
buýruk boldy, al ganatly Ezraýyl onuň janyny aldy... -
diýdiler.
Däli Dumrul:
- Ol adamyň
janyny alýan Ezraýyl diýýäniňiz kimdir? -
diýip sorady. -Eý, kadyr
Alla, barlygyň haky üçin Ezraýyly bir meniň gözüme görkez, onuň
bilen bir söweşeýin, çekişeýin, bu ýagşy
ýigidiň janyny gutaraýyn hem indikide ýagşy
ýigitleriň janyny almaz ýaly edeýin! - diýip
dolanyp, öz öýüne bardy.
Hak tagalaga
Dumrulyň sözi ýaramady. - Serediň-le, ol däli meniň birligimi
bilmez, şükür kylmaz, meniň uly dergahymda men-menlik eýlär -
diýdi, Ezraýyla buýruk berdi:
- Eý,
Ezraýyl! Bar, ol Däliniň gözüne görün, meňzini sarardyp, harladyp
janyny algyn! - diýdi.
Däli Dumrul
ýigitleri bilen öz öýünde iýip-içip oturardy. Şol wagt Ezraýyl
onuň ýanyna geldi, onuň girenini gapy saklaýanlar hem
görmediler. Birden-de Däli Dumrulyň görer gözi görmez boldy, tutar
elleri tutmaz boldy, dünýä-älem onuň gözüne garaňkyrap
göründi.
Däli Dumrul
Ezraýyla garap gygyrdy:
- Sen ne
haýbatly goja sen, gapyçylar seni görmedi, çawuşlar seni duýmady,
meniň görer gözüm görmez boldy, ellerim ysmaz boldy, meniň janym
joşa geldi, altyn käsäm elimden gaçdy, agzymyň içi buz kibi boldy,
süňklerim toz kibi boldy. Eý sakgaljygy akja goja, gözjagazy
çöňňe goja, ne haýbatly goja sen, diýgil maňa! -
diýdi, - Gadam belam tokunar bu
gün saňa - diýdi.
Muňa
Ezraýylyň gahary gelip:
- Eý, Däli,
gözümiň çöňňeligini ne halamaz sen. Men gözi owadan gyzlaryň,
gelinleriň janyny köp aldym. Sakgalymyň aklygyny ne halamaz sen, ak
sakgally, gara sakgally ýigitleriň janyny köp aldym. Ine, sakgalymyň
aklygynyň manysy budur - diýdi. - Hä, ýeri, sen: "Ezraýyl bir elime düşse,
ony öldürüp ýagşy ýigitleriň janyny onuň elinden
gutararyn" diýerdiň.
Ynha, men seniň janyňy almaga geldim. Janyňy berermiň
ýa-da meniň bilen jeň edermiň? - diýdi.
Däli Dumrul:
- Şol al ganatly
Ezraýyl senmi? - diýdi.
Ezraýyl:
- Hawa, men - diýdi.
- Şu ýagşy
ýigitleriň janyny alýan hem senmi?
- Hawa, men.
Däli Dumrul:
- Aý
saklawlar, gapylary ýapyşdyryň! - diýip gygyrdy. Soňra
Ezraýyla garap:
- Men seniň
bilen giň ýerde duşuşmagy arzuw ederdim. Emma dar ýerde elime
düşdüň, indi men seni öldürip, ýagşy ýigitleriň janyny
gutararyn! - diýdi.
Ol gara gylyjyny
syryp, Ezraýyly çapmak üçin hemle kyldy.
Ezraýyl
kepderi sypatyna öwrülip, penjireden çykyp uçup gitdi.
Däli Dumrul el
çarpyp loh-loh güldi.
- Ýigitler,
görüň Ezraýyly, men ony gaty gorkuzdym, ol gyssanjyna giň gapyny
taşlap, dar penjireden guş bolup uçup gitdi, her ýere gitse-de men ony sypdyrmaryn - diýdi.
Ol ýaraglanyp
atlandy, kowup gitdi, meýdanda bir-iki sany gögerçini öldürip,
öýüne gaýtdy.
Ýolda
Ezraýyl onuň atynyň gözüne göründi - at ürkdi. Däli Dumruly göterip,
ýere çaldy. Ezraýyl onuň üstüne münüp, bogup başlady.
Däliniň bogazy harlamaga başlady.
Däli Dumrul:
- Aý
Ezraýyl, aman!
Taňrynyň
birligine ýokdur güman,
Men seni
beýle bilmez idim,
Ogryn jan
aldygyň duýmaz idim,
Ne sözledim,
bilmedim,
Janym alma,
Ezraýyl, medet -
diýdi.
Onda Ezraýyl
aýtdy:
- Aý, Däli,
maňa näme ýalbarar sen? Allatagala ýalbar. Men hem bir
ýumuş oglany, başga bir elimden gelýän zat ýok.
Däli Dumrul:
- Ýa-da jan
berip, jan alýan Allatagalamy? - diýdi.
- Hawa, şonuň
özüdir.
- Onda sen bu
ýerde näme işlär sen? Sen aradan aýryl, men Allanyň özi bilen
habarlaşjak.
Soňra ol Alla
ýüzlenip:
- Sen hemmelerden
belentsen, sen musulmanlar dilinde hemişe ýatlanar sen. Eger meniň
janym almakçy bolsaň, özüň al, meniň janymy Ezraýyla
aldyrma - diýdi.
Däli Dumrulyň
bu sözleri Hudaýa hoş geldi:
- Eý,
Ezraýyl, Däli meniň birligime şükür kyldy. Eý
Ezraýyl, Däli Dumrula sözle, eger Däli Dumrul jan ýerine jan
tapyp berse, onuň öz jany azat bolsun! - diýdi.
Ezraýyl
Hudaýyň buýrugyny Däli Dumrula habar berdi:
- Eý, Däli
Dumrul, Allanyň emri - sen jan ýerine jan tapmaly, seniň janyň
azat bolsun!
Däli Dumrul
aýdar:
- Men nähili jan
tapaýyn? Ýöne meniň bir garry atam bilen garry enem bar. Gel
şolaryň ýanyna gideli, belki, ikisinden biri janyny berer.
Däli Dumrul sürdi,
atasynyň ýanyna geldi, onuň ellerinden ogşap, söýlemiş,
göreliň, ne söýlemiş:
- Ak sakgally, eziz, yzzatly, janym atam, eşider bolsaň, şeýle bir waka boldy. Küpür söz sözledim, bu sözler hem Hudaýa ýaraman, Ezraýyla buýruk beripdir. Ezraýyl uçup gelip, garnyma basyp mündi, hyrryldadyp meniň süýji janymy alar boldy. Men indi senden jan diler men. Sen janyňy berermi sen, ýogsa "Ogul, Däli Dumrul" diýu aglarmy sen?
Onda atasy
aýdar:
- Ogul-ogul,
aý ogul, janymyň parasy ogul, dogdugynda dokuz bugra öldürdigim,
arslan ogul, tüýnügi altyn bowun ak öýümiň gabsasy ogul, gaza
meňzär gyzymyň, gelnimiň bezegi ogul. Eger garşyda
ýatan gara dagym gerek bolsa, söýle Ezraýyla, gelsin
onuň ýaýlasy bolsun. Sowuk-sowuk suwlarym gerek bolsa,
oňa içit bolsun. Telbe-telbe şabaz atlarym gerek bolsa, oňa minit
bolsun. Hatar-hatar düýelerim gerek bolsa, oňa ýüklet bolsun.
Agyldaky akja goýnum gerek bolsa, oňa iýmit bolsun.
Altyn-kümüş pul gerek bolsa, oňa harçlyk bolsun. Emma meniň üçin
dünýä we şirin jan süýjüdir, men janymy gyýa bilmen. Sen
şony belli bilgil. Ýöne söýgüli
eneň ýanyna bar, belki, ol janyny berer.
Däli Dumrul
atasyndan ýüz tapman, sürüp enesiniň ýanyna bardy. Ol
aýdar:
- Ene, bilermi sen
näler boldy? Gök ýüzünden al ganatly Ezraýyl uçup geldi, meniň
göwsüme basyp mündi, harladyp janymy alar boldy. Atamyň ýanyna jan
diläp bardym - bermedi. Sen näder sen, janyňy berermi sen, ýogsa
saçyňy ýolup, ýüzüňi ýyrtyp: "Ogul, Däli Dumrul" diýu aglarmy sen? Ajy
dyrnak ak ýüzüňe çalarmy sen? Garga kibi gara saçyň
ýolarmy sen? Ene!
Bu ýerde
enesi söýlemiş, göreliň ne söýlemiş.
Enesi aýdar:
- Ogul-ogul,
aý ogul!
- Dokuz ýyl
dar garnymda göterdigim ogul,
On aý
diýende, dünýä ýüzüne getirdigim ogul,
Dolap-dolap ak
süýdümi emdirdigim ogul,
Akja burçly
hysarlarda tutulaýdyň, ogul,
Sasi dinli gäwür
elinde tutulaýdyň, ogul,
Altyn akja
güýjüňe sygyban, seni gutaraýdym, ogul,
Ýaman
ýere barmyş sen - bara bilmen.
Dünýä şirin,
jan eziz, janymy gyýa bilmen,
Belli bilgil.
Enesi hem janyny
bermedi. Ezraýyl Däli Dumrulyň janyny almaga geldi.
Däli Dumrul
aýdar:
- Eý,
Ezraýyl, aman!
Taňrynyň
birligine ýokdur güman.
Onda Ezraýyl
aýdar:
- Ýeri Däli, indi näme aman diler sen? Ak sakgally ataň ýanyna bardyň - jan bermedi. Ak bürenjekli eneň ýanyna bardyň, jan bermedi, dagy kim jan berse gerek!
Däli Dumrul
aýtdy:
- Meniň
aýalym bar, iki çagam bar, meniň olara aýtjak zatlarym,
etjek wesyetlerim bar. Maňa biraz rugsat ber, şondan soň janymy alar
sen.
Ol sürdi,
aýalynyň ýanyna bardy, aýdar:
- Bilermi sen näler
boldy? Gök ýüzünden al ganatly Ezraýyl uçup geldi, meniň
göwsüme basyp gondy, meniň şirin janymy alar boldy. Atamyň ýanyna
bardym - jan bermedi, enemiň ýanyna bardym, jan bermedi, "Dünýä şirin, janymyz
süýji" diýdiler.
Indi:
Ýüksek gara
daglarym saňa ýaýlag bolsun,
Sowuk-sowuk suwlarym
saňa içit bolsun,
Telbe-telbe şabaz
atlarym saňa minit bolsun,
Tüýnügi altyn
bowun öýüm saňa kölge bolsun,
Hatar-hatar
düýelerim saňa ýüklet bolsun;
Gözüň kimi
tutarsa,
Köňlüň
kimi söwerse,
Sen oňa bargyl.
Iki oglanjygym
oňsuz goýmagyl-
diýdi.
Onuň
aýaly söýlemiş, göreliň, ne söýlemiş:
Ne diýer sen,
ne söýlär sen,
Gözüm açyp gördügim,
Köňül berip
söwdügim,
Goç ýigidim,
şa ýigidim,
Garşy ýatan
gara daglary senden soňra men neýlärem,
Ýaýlar
olsam, meniň görüm olsun,
Sowuk-sowuk
suwlaryň içer olsam,
Meniň ganym
olsun,
Altyn akjaň
harçlar olsam,
Meniň kepenim
olsun,
Telbe-telbe şabaz
atyň müner olsam,
Tabytym olsun,
Senden soňra bir ýigidi söwüp barsam, bile ýat-sam,
Ala ýylan
bolup meni soksun,
Seniň ol
muhannes eneň-ataň
Bir janda näme bar,
saňa gyýmandyrlar!
Arş tanyg olsun!
Kürs tanyg olsun,
ýer tanyg olsun,
Gök tanyg olsun,
kadyr taňry tanyg olsun -
Meniň janym,
seniň janyňa gurban bolsun! -
diýip, janyny bermäge
razy boldy.
Ezraýyl ol
aýalyň janyny almaga geldi. Emma adamsynyň ýoldaşyna gözi
gyýmady. Ol Hudaýa ýalbaryp başlady.
- Eý, uly
taňrym! Uly ýollar üstünde seniň üçin ymaratlar
saldyraýyn, aç görsem, doýraýyn - seniň üçin -
ýalaňaç görsem, don edeýin - seniň üçin - alsaň,
ikimiziň janyny bile al, goýsaň hem, ikimiziň janyny
bile goýgul! - diýdi.
Däli Dumrulyň
bu sözleri Hudaýa hoş ýakdy, ol Ezraýyla emr etdi.
- Däli Dumrulyň
atasynyň, enesiniň janyny al, ol iki halala ýüz kyrk
ýyl ömür berdim! - diýdi. Ezraýyl onuň
ata-enesiniň janyny aldy.
Mundan soň Däli
Dumrul öz ýoldaşy bilen ýüz kyrk ýyl ýaşady.
Dädem Gorkut geliben, boý-boýlady, söý söýledi: "Bu boý Däli Dumrulyňky bolsun, muny menden soňraky alp erenler söýlesin, alny açyk jomart erenler diňlesin" diýdi. Ýom bereýin hanym, ýerli gara daglaryň ýykylmasyn, kölegelije gaba agajyň kesilmesin, akgynly görkli suwuň guramasyn.
(Gorkut Ata Eposyndan)
DAGLAR
Garrygala myhman barsaň,
Gujagyny geren daglar.
Soňudagy, Çendir, Hasar
Müň hasraty gören daglar.
Kellesine duman geýip,
Arkasyna gök don geýip,
"Salam!" diýsem, "Salam!" diýip,
Jogabymy beren daglar.
Her kemeriň her bir ýoly,
Müň asyryň ömür ýoly.
Magtymgulyň şygry ýaly
Kökün ýere uran daglar.
Gatbar-gatbar daşyňyz bar,
Galkan-galkan döşüňiz bar.
Bilmen nije ýaşyňyz bar,
Dünýe döräp duran daglar.
Daşyňyzdan aýlanaýyn,
Daşyňyzdan aýlanaýyn,
Başyňyzdan aýlanaýyn,
Pyragyny gören daglar.
Kerim Gurbannepesow
TÜRKMENLERIŇ
DAŞ KEŞBI
Türkmenleriň daş keşbi Orta
Aziýanyň beýleki Türk halklarynyňkydan mazaly
tapawutlanýar. Türkmenleriň boýlarynyň uzynlygy we
bedenleriniň berkligi mese-mälim göze ilýär we göýdük
ýa-da keselbent adamlar olaryň arasynda selçeň duş gelýär.
Munuň olaryň durmuşynyň agyrlygy, ýarym çarwa halk bolandyklary
we elpe-şelpelikde aýnadylmandyklary bilen düşündirilmegi mümkin, onsoňam
keselbent çagalar wahly çykmankalar ölüp gidýän ekenler.
(M. Saraý)
TÜRKMENLERDE MAŞGALA
WE ÖÝ DURMUŞY
Türkmenler öz maşgalalaryny örän oňat görýärler. Aýallary oňat ekläp-saklaýarlar, olara ärleri hormat goýýarlar. Türkmenleriň arasynda birden köp aýal almak hemmelere mahsus däl, bu meselede olar Orta Aziýanyň beýleki musulman Türk halklaryna meňzeş däl. Diňe atly-derejeli hanlar ýa-da begler iki ýa-da üç aýal alýarlar. Adatça, olar öz çagalaryny dost-ýarlarynyň çagalaryna öýerenlerini gowy görýärler. Dostlukly gatnaşykdaky maşgalalaryň käbir çagalary örän ýaş wagtlary adagly edilýär. Olary ýaş ýetginjekkäler hem nikalap bilýärler. Emma olar birnäçe ýylyň dowamynda ata-eneleriniň garamagynda ýaşaýarlar. Soň olara öz maşgalalaryny gurmaga rugsat berilýär. Adat-düzgün boýunça, oglanyň ata-enesi ýaş gelniň ýaşaýyş zeruriýetini üpjün eder ýaly, gyzyň ata-enesine başlyk (belli mukdarda pul we geýim-gejim, ýagny häzirki manysynda aýdanyňda "galyň") berýär. Türkmen jemgyýetinde aýallar öz maşgalalarynyň içinde örän täsirli bolýar we öz kowumlarynyň umumy işlerinde edil erkek kişiler ýaly sözüni geçirip bilýär. Olar öz öý işleriniň köpüsini edýärler we öz maşgalalarynyň pullarynyň hasabyny ýöredýärler. Olar şeýle hem örän oňat urşujydyrlar. Umuman aýdanymyzda, ýarym çarwaçylyk jemgyýetde Türkmen erkek kişileri Türkmen aýal-gyzlaryna garanyňda az öndüriji agzalar bolup durýarlar. Erkek kişiler öz wagtlaryny atlaryna seredip we sürülerini bakyp geçirýärler, emma oturymly ýerlerde erkek kişileriň tutýan orny örän tapawutly, olar hojalyk ýöretmek we senetçilik bilen meşgul bolýarlar. Türkmenleriň ykdysady durmuşyndan belli bolşy ýaly, olar diňe bir ýer işleýän ekerançylar däl-de, eýsem gaty ussat senetçiler hökmünde-de tanalýar. Olaryň ýasaýan kümüş şaýlary bütin Orta Aziýada meşhurlyk gazanypdyr.
(M. Saraý)