Ak-Muhammed Velsapar

 

TÜRKMENNAMA

Makalalar

 

 

MAZMUNΙ

 

1. Onuñ alıhezretleri govaça ve Respublikamızda çaga ölümi…….2

2. Türkmen binası…………………………………………………11

3. Türkmennama…………………………………………………..18

4. Arşak patışanıñ şäheri nirede?………………………………….30

5. Ak acdarhanıñ yörişi……………………………………………39

 

 

ONUÑ ALΙHEZRETLERİ GOVAÇA

ve RESPUBLİKAMΙZDA ÇAGA ÖLÜMİ

                       

                                                                                                                                  

   Şu yıl, yagnı 1989-ncı yılda biziñ respublikamızda yaşına yetmedik 6200-den artyk bäbek yogalmalı. Olar özleriniñ haysı yurtda, haysı cemgıetde doglandıklarını, adınıñ nämedigini, köçelerimizi neneñsi yalkımlı şıgarlarıñ bezeyänligini, gazetlermizde nämeleriñ cedeliniñ gidyänligini, türkmen radiosınıñ ve televideniyesiniñ güniñ güni nämeleri coşgun bilen habar beryänligini görüp, okap, eşidip bilmezler. Biz türkmenlerde şeyle ınanç bar: “Yaş çaga ecesini tanap ugranda, ecesiniñ saçı düşyär“ diyyäris.. Bu yıl Türkmenistanda dogulmalı çagalarıñ köpüsi ecesiniñ saçınıñ düşmegine däl-de, eysem bivagt agarmagına sebäp bolarlar.

   Respublikanıñ yolbaşçılarınıñ biriniñ çıkışında men respublikan metbugatda käte sensaöiya kovalaşıp yazılyan makalalarıñ peyda bolyanlıgı hakındakı tassıklamanı eşitdim. Belki, meniñ çıkışımı-da şeyle makalalarıñ hatarına goşarlar? Emma nähili-de bolsa, bu çakdanaşa yiti problemanı hut öz bolşı yalı yitilikde keserdip goymagı gracdanlık borcum hasaplayarın. Biziñ hemmämiz yaşamak üçin doglan adamlar. Dövrümiz - parahatlık dövür: şatlanmaga-da, gussa çekmäge-de, yalñışmaga-da, yalñışımızı düzetmäge-de hakımız bar. Elbetde, bu durmuşda üstünligimiz-de bolup biler, kemçiligimiz-de. Emma bir zat velin aydıñ: eger-de bu günki gün respublikamızda şeyle kän çaga ölyän bolsa, onda, diymek, biziñ göz yumardan has çökder yalñışlıklarımız bardır. Meniñ pikirimçe, çagalarıñ canı edil barometr yalı, biziñ yaşayış şertlerimiziñ häzirki gussalı yagdayını görkezyär. Bu gün çaganıñ canınıñ tap getirmedik yaşayış şertlerine ertir, megerem, ulular hem çıdamaz. Belki, biziñ respublikamız bu günki gün görlüp-eşidilmedik ullakan ekologiki krizisiñ öñ yanında durandır?

   1986-ncı yılda Türkmenistanda yaşına yetmedik çagalarıñ 7009-sı, 1987-nci yılda 7115-si yogalıpdır. 1988-nci yılıñ diñe başkı yedi ayınıñ içinde yogalan çagalarıñ sanı 3753-e yetyär. Şeylelikde, iki yarım yılıñ içinde türkmen ilinde doglan çagalarıñ 17916-sı yagtı cahan bilen entek bir yaşına-da yetmänkäler  hoşlaşmalı bolupdırlar. 1986-ncı yıla çenli, belki, yagday has-da agır bolandır? Emma bu hakında diñe çak edäymek galyar, çünki durgunlık yıllarında ölen çagalar ibalı hasaba-da alınmandır. Ölüp giden yüzlerçe çagalarıñ asla doglanında hasaba alnıp, registrasiya edilmedikleri-de bar. Şonuñ üçinem ölen güni oları hasapdan öçürmek hem gerek bolmandır. Olar, hamana, dogulmandır hem!

   Eger-de 1984-nci, 1985-nci yıllarda yogalan yaş çagalarıñ sanını /azda-kände anık hasaba alnan/ soñkı yıllardakıdan çen tutup, ortaça yedi müñden diyip alsañ, onda dört yarım yılıñ içinde biziñ yitgimiz 32 müñ töveregi çaga bolyar. Deñeşdirmek üçin şeyle bir sanı yatladasım gelyär: 1941-45-nci yıllarıñ Beyik Vatançılık urşı dövründe türkmenistanlı esgerleriñ 50 müñden govragı vepat bolupdır... İne-de, “parahatlık dövür“ diyilyän dövür...

   Diymek, biziñ respublikamızıñ depesinden parahatlık yıllarında cuda agır problema inipdir. Yitgilerimiz munı subut edyär. Bu yagdayı inkär etcek bolmaklık ahlaksızlıkdan başga zat däldir.

   TSSR Saglıgı saklayış ministrliginiñ cayında çagalara ve enelere profilaktiki beceriş kömegi upravleniyesiniñ naçalnigi Tatyana Nikolaevna Nikolenko bilen gürrüñleşip otırıs.

  - Näme üçin biziñ respublikamızda çaga beyle köp ölyär? Munuñ sebäbi näme? – diyip, men Tatyana Nikolaevnadan sorayarın:

   - Respublikamızda ekologiki yagday bicay yaramaz.

   - Muña nähili düşünmeli?

   - Kolhoz meydanlarında himiki dökünleriñ, pestisidleriñ aşa köp ulanılmagı yerleri zäherledi. Zäherli yerden, elbetde, zäherli hasıl, gök önüm, gavun-garpız önyär.

   - Yene näme?

   - Uzak yıllarıñ dovamında govaçanıñ yapragını düşürmek üçin butifos ulanılıp gelindi. Butifos bolsa, bicay zäherli, adamınıñ saglıgı üçin cuda hovplı zat. Butifos ulanılan mahalı ätiyaçlık kadalarını yüz prosent yerine yetiräeniñde-de, onuñ zıyanından gaçıp gutulcak gümanıñ yok. Kolhozlarda ol kadanıñ saklanılışına bil baglamagıñ özi-de gülkünç.

   /Men öz pagta yıgan dövürlerimizi yatlayarın. Govaçanı dermanlayan samolyot käte butifosı şabradıp süyr depämizden eñterer giderdi. Yadıma düşyär: şonda töverek-daşı nähilidir bir yakımsız, demligiñi daraldyan ıs gaplardı/.

   - Govı yeri, indi butifosı ulanmak gadagan edildi. Şeyle dälmi, Tatyana Nikolaevna?

   - Şeyle. Onı geçen yıldan bäri ulanmak düybünden gadagan. Bu hakda SSSR baş sanitar vraçınıñ butifosı öndürmegi ve govaçanıñ yapragını düşürmek üçin ulanmagı gadagan edyän Nr1/87-nci buyrugı bar.

   Bu buyrugıñ yerine yetirilişine şahsı cogapkärçilik Bütinsoyuz “Obahocalıkhimiya“ birleşiginiñ başlıgı A.Gulenkonıñ üstüne yüklenilipdir. Emma hut A.Gulenkonıñ öz buyrugı bilen 1988-nci yılıñ 10-ncı avgustında govaça ekyän respublikalara /Özbegistana ibermekden saklanılıpdır./ aşakdakı tekstli telegramma iberilipdir:

   “V svyazi s bolşim nedostatkom defoliantov hlopçatnika sçitaem vozmocnım ispolzovat v poryadke islyuçeniya i po soglasovaniyu s mestnımi sanitarnımi organami ostatki butifosa...“

   A.Gulenkonıñ özüne ınanılan cogapkärli işe çemeleşişi şeyle. Butifosıñ onuñ hut özüniñ ve yakınlarınıñ saglıgına hovp salmayanlıgına bu vezipeli adamınıñ ınamı güyçli bolmaga çemeli. Tatyana Nikolaevna Nikolenkonıñ sözlerine görä, bir yıldan bäri ulanılmasa-da, Türkmenistanda geçirilen barlaglarıñ neticesinde şu yıl hem türkmen gelinleriniñ ene süydünden butifosıñ komponentleri tapılıpdır. Bu barlagı Aşgabadıñ “Eneleriñ ve çagalarıñ saglıgını goramak baradakı institutı“ geçiripdir. Butifos kınlık bilen, uzak vagtıñ dovamında dargayan himikat. Ol kän vagtlap toprakda, suvda, hovada saklanyar, iymite geçyär. Butifosıñ sarı getirme /gepatit/ ve beyleki agır yokanç keselleri döredyänligini vraçlar bireyyäm subut etdiler. Orta Aziyanıñ govaça ekyän respublikalarında sarı getirme /gepatit/ ve gayrı agır yokanç keselleriñ ençeme yıllardan bäri mövç urmagınıñ düyp sebäbiniñ köp mukdarda pagta yetişdircek bolnup ulanılyan pestiöidleriñ ve butifos kimin defoliantıñ sebäpkärdigini bu gün bilmeyän yok. “Literaturnaya gazeta“ 1987-nci yılda “Ιnsabıñ aşsayı“ /“Toksikoz sovesti“/ atlı makalasında ve soñkı çıkışlarında bu inöidenti ilik-düvme ızarladı. Köp zat çöp dövlen yalı aydıñlaşdırıldı. Emma A.Gulenko yalı çinovnikleriñ o zatlar piñine-de däl. Olar şol öñki yörelgelerini gıpınçsız dovam edyärler.

   Soñkı dövürde Türkmenistanda çaga ölüminiñ çakdanaşa yokarı galmagınıñ sebäplerini övrenenleriñ birnäçesi kähalatda şeyleräk neticä gelmän-de durmadılar. Olarıñ pikiriçe, “Çaga aşa köp ölyän bolsa, diymek, aşa köp-de dogulyandır.“ /Men bu yerde käbir mediöina işgärleriniñ iniöiativa görkezip, obalara öyme-öy aylanıp: “Üç çagadan artık dogurmacak boluñ!“ diyip, ayal-ebtatlara vagız geçişini agzap hem oturmayın. Şeyle faktlarıñ

bolanlıgı hak. Belki, bu hakda gazete yerlerden yazarlar?/ Meniñ cedeli öz ılımlı-bilimli opponentlerim bilen edesim gelyär. Meniñ garşımda duran argumentler şunuñ yalı: 1. “Çaga köp ölyän bolsa, diymek, köp-de dogulyandır.“ 2. “Yıgı doguryan ayallar govşak çaga doguryarlar. Şeyle ayallar anemiyadan /az ganlılıkdan/ ecir çekyärler. Bu bolsa, çaganıñ näsag dogulmagına getiryär. Ol çagalar soñra dürli kesellere durumsız bolyarlar.“

   Şu argumentleriñ cemine seretseñ, asıl belanıñ körügi türkmen ayallarınıñ özi bolup çıkyar. Bu yerde butifos-da, pestisidler-de ikinci ya-da üçünci dereceli zada övrülyär. Eger meselä şeyle çemeleşmeli bolsa, onda Türkmenistanda geçen asırlarda ölen çagalarıñ ölümine-de türkmen ayalları sebäpkärdirler. Sebäbi olar çaga dogrupdırlar! Onsoñ olara: “Garakları aksın. Köp çaga dogrupmı, köp çaga-da caylarlar...“ diyseñ bolar durubiyr. Emma munuñ özi ahlaksızlıkdır. Çünki bäbekleriñ köpüsiniñ yokanç kesellerden yogalyan yerinde bu betbagtçılıgıñ başga sebäbini gözlemek diñe esası yagıdan ünsi sovcak bolmakdır. Eger-de bir yerde gözboyagçılık bar bolsa, onda munuñ özi barıpyatan gözboyagçılıkdır!

   XX asırıñ soñkı çäryeginde, sosialistik cemgıetde yaşap, köpçagalı enelere zerur kömegi berip bilmän, özümizi aklamaga sınanışyan bolsak, onda biziñ öz halımızdan-da habar alıbermelidir.

   Öñde agzalan ve agzalmadık problemalarıñ hemmesi goşulışıp, bir ullakan meselä sırıgyar. Geliñ, açıkdan açık gürleşeliñ. Şu 1989-nci yılda ölümi planlaşdırılan 6200 bigünä çaganıñ dadı bizi şoña mecbur edenokmı eysem? Nämüçin planlaşdırılan? Hey, şeyle elhençligi-de planlaşdırıp bolarmı? Belki, men öte geçyändirin? Yok, hormatlı okıcılar, bu hasabı biz TSSR Saglıgı saklayış ministrliginiñ hut şu ugurdan cogapkär işgäri T.N.Nikolenko bilen bile hasaplap çıkardık. Bu yıl ortaça hasapdan şonça bäbegiñ yogalmagı gutulgısız! Çünki mediöinanıñ güyci bilen respublikamızda çaga ölümini 50 promilliden aşak düşürip bolmacagını meniñ gürrüñdeşim nıgtayar. 1988-nci yılıñ 17-nci aprelinde “Trud“ gazetinde çap edilen “Suvuñ tagamı“ atlı makalasında munı Türkmenistan SSR Saglıgı saklayış ministri K.Çagılov hem canından sızdırıp tekrarlayar. Bu ortaça sanı nähili çıkaranımızı okıcılara düşündiresim gelyär. Yönekey hasap-hesip: 1988-nci yılıñ ilkinci yedi ayınıñ içinde respublikamızda 72748 çaga doglupdır. Şonuñ 50 promillesi takmınan 3625 bolyar. Ol sanı 7-ä bölüp, ortaça 517-ni alyarıs. Soñra onı yılıñ 12 ayına köpeldyäris velin, şonda şu yıl /eger dogluş häzirki hörpünden cuda düypli üytgemese/ Türkmenistan SSR-inde yogalmalı çagalarıñ /takıklayarın: diñe 1 yaşına yetmedik çagalarıñ gürrüñi gidyär!/ ortaça sanı çıkyar. Ol san, görşümiz yalı, 6200-den govrak bolyar! Bu san şundan aşak gaçar diyen umıt bolmasa-da, onuñ yokarı galmagı, yagnı iş yüzünde onı tä 7 müñe çenli galdırıp bilcek sebäpler entek aradan ayrılanok.

   Bu betbagtçılıgıñ sebäbi nämede? Onuñ esası sebäbi: pagtanıñ monokulturası biziñ bokurdagımızdan alyar. Hökmürovan pagta ıssı klimatda adamlarıñ mañlayından diremeli, öyünde bol-elin tapdırmalı gök, bakca ekinleriñ, kösüklileriñ pirini gözümiziñ alnında kädä gabadı! Gavun-garpız nirededir bir yerlerde diñe desert hökmünde iyilse-de, Türkmenistanıñ şertlerinde ol hut canıñı saklamak üçin gerek. Hovanıñ gızgını 50 gradusa golaylan vagtı içen suvuñ özüñe ganım. Onda-da Türkmenistanıñ ilatınıñ agramlı böleginiñ içyän suvı! Bu dogruda agzap geçen “Suvuñ tagamı“ atlı makalamızda şeyle diyilyär: “Adamlar esasan Garagum kanalınıñ suvunı içyärler, ol suv bolsa, Amıderyadan gelyär. Gadımetde birgiden halklarıñ yaşayış çeşmesi bolan Aziyanıñ beyik deryası häzirki vagtda hapa suv akdırılyan ganava döndi. Özbek hem türkmen ekin meydanlarından oña her yılda avulı himikatlardan gerk-gäbe bolan zey suvlarınıñ ve arassalanmadık senagat-durmuş galındı suvlarınıñ üç milliard kubometri akdırılyar. Kanalıñ häli-häzire çenli-de sanitar-gorag zonası yok... Neticede kanalıñ suvundan içilyän yerlerde geçirilen barlaglarıñ 60 prosentinden govragı bakterileriñ yokarı mukdarını görkezyär. Aşgabat oblastında bu san 95 prosente barabar - yagnı, suv bütinleyin diyen yalı agza yaramsız. Obalarıñ köpüsi yap suvunı içmeli bolyarlar. Onsoñ neneñ kesel yayramasın, agır garın-içege keselleriniñ ençemesi hut içilyän suvuñ üsti bilen yokaşyar ahırın. Şonuñ üçinem, soñkı 10 yılıñ içinde, aydalı, garın-içege /bryuşnoy/ tifiniñ biziñ respublikamızda Bütinsoyuz görkeziciden sekiz esse köpdügine geñ galıp oturmak gerekmikä?“

   Govaça tabı kın ekin. Ol topragı intensiv dökünlemegi talap edyär. Onça dersi nireden alcak? Ol dersi gözläp yörenem yok, ekin çalşıgı-da yabıgorlı. Her kolhozıñ yokardan gelen barlagça görkezmek üçin 5-10 gektar yeriñ ekinini çalşanı bilen ol ekin çalşıgı bolanok. Şonuñ üçinem uçdantutma himiki döküne geçildi. Topragımız himiki dökünlere neşä övrenen yalı övrendi, neşebent boldı. Öñler türkmenler sähelçe kem tapınana, ya yakmaz zat iyene garpız gırıp, suvunı içirerdiler. Garpız suvı adamınıñ aşgazanını, bagrını, bövregini arassalap geçyär. Emma, hanı, häzirki garpızlardan hassa ızıgiderli berip gör, edil iki-üç günde bellisini edäymezmikä? Garpızıñ özi indi adam zäherleyär. Tomus ayları “pılanı garpızdan otravleniye bolupdır“ diyen gürrüñiñ häli-şindi eşidilip durulmagı, elbetde, yönelige däl. Bu hakda TSSR saglıgı saklayış ministri K.Çagılov agzalan makalasında şeyle diyyär: “Garpız kesersiñ velin, ol köz yalı bolsa-da, edil örkücinde yogın ak damar şaha-şaha bolup yatandır - bu şol /zäherli/ nitratlarıñ ve nitritleriñ toplanmasıdır“.

   Biziñ respublikamızda öndürilyän pagta Türkmenistanıñ ilatınıñ can sanına bölseñ /iññä bäbeklerdir pensionerler-de bu sana giryärler/, adam başına 400 kilogramdan-da artıkdan düşyär /takmınan 430 kg./, goñşı Özbegistanda bu görkezici 300 kilogram çemesi. Özbegistan iñ köp pagta öndüryän respublika bolsa-da, ilatıñ can sanına görä alanıñda, biz her adam başına yüz kilogram töveregi artıkmaç pagta öndüryän bolup çıkyarıs.

   Eysem biz nämäniñ hasabına şeyle neticäni gazandık? Elbetde, birinci nobatda öz ilatımızıñ can saglıgınıñ hasabına. Onuñ zerur azık önümleri bilen üpcünçiligini yolberilmesiz aşaklatmanıñ hasabına. İñ govı ekin yerlerini govaça eyeledi, künci, mäş, noyba, türkmeniñ ak bugdayı gözden uçdı. Ιmgır giden düme ekinler diñe ertekidir rovayatlarıñ yadında galdı. Öri meydanlarımız çenden aşa gısıldı. Obalarıñ tövereginde mal bakara yer galmadı. Şonuñ üçinem obalarda sıgır, düe saklayanları barmak basıp sanaymalı. Bakara öri meydanı bolmasa, adamlar nädip mal edinsin? Gadımetden bäri gılyalçılıgı, düedarçılıgı, dovardarçılıgı bilen şöhratlanıp gelen türkmen ili bu gün öz iycek etini-de goñşı respublikalardan satın almalı bolyar. Onsoñ bu meselede, elbetde, iliñ yerlikli igencini-de çekyär. /Seret: Y.Çerniçenko “Kalım“, “Ogonek“, Nr31, iyul, 1988/.

   TSSR-iñ halk yazıcısı, merhum, Tovşan Esenova 1985-nci yılıñ tomsunda türkmen televideniyesi üçin ol barada gepleşik tayyarlayan vagtım özüniñ türkmeniñ ak bugdayı hakında makala yazasınıñ gelyändigini, ol bugdaydan bişirilen çöregiñ tagamını häzirki iyilyän çöregiñ tagamı bilen deñär yalı däldigini gürrüñ beripdi. Hatarıñ añrı başında biri tamdıra çörek yapsa, beyle başında onuñ yakımlı ısını alsa bolardı diyeni-de yadımda. Soñra ol: “Arman ol bugdayıñ tohumı hemişelik yitirildimikä öydüp gorkyarın. Yöne birki yıllıkda Kaka rayonınıñ kolhozlarınıñ birinde, daga golay yerde ol bugdayıñ tohumını pähimli başlıklarıñ biri yitirmän, ekip yörmüş diyip eşitdim. Ssaglıgımıñ govurak mahalı, elim degse, gidip, şonuñ anıgına yetesim gelyär“ diyipdi. T.Esenovanıñ şol vagtam saglıgınıñ ugrı yokdı, şonuñ üçinem men onuñ öz arzuvını amala aşıranını-aşırmanını bilemok. Bu sovalı, meger, merhum yazıcınıñ edebi mirasını övreniciler aydıñlaşdırarlar.

   Yöne bir zat velin belli, bu günki gün bize öz respublikamızda bir sovalı gös-göni goymak dervayıs: biz pagta öndürmek üçin yaşayarısmı ya-da yaşamak üçin pagta öndüryärismi? Häzirlikçe bu sovalıñ cogabı gümürtik. Asıl gümürtigem däl-de, eysem biz pagta öndürmek üçin yaşayan yalı. Çünki pagtanıñ garşısına geplemäge-de çekinyäris. Biz ondan beyik kult yasadık. Hudaya övrülen pagtanıñ gazaplı-gazaplı “pıgamberleri-di“ yeterlik. Olarıñ öz hudaylarını goramak üçin elinden gelenini etcekdiklerine şübhe bolup bilmez. Meniñ pikirimçe, biziñ üstümize diñe pagta öndüryän agrar regiona övrülmek hovpı göz-görtele abandı. Bu yagdaya nädip düşenimizi biz duyman galdık. Her yıl yetilen sepgitden ep-esli ösdürilip, täze yılkı plan kesgitlenyär. Optimal görkezicide saklanmak ya-da durgunlık yıllarında goyberilen yalñışı düzedip, respublikanıñ pagta planını payhaslı azaltmak hakında hiç hili gürrüñem yok. “Hökman bu gün düynküden, ertir bu günküden köp pagta bermeli“ diyen düşüncä gulluk edilyär. Öz ıkdısadı sıyasatıñı şeyle derecä çenli yöntemleşdirmek gülkünç dälmidir näme? Bu yagday türkmen topragınıñ başına agır gussa getirdi. Şeyle ıkdısadı sıyasatıñ bu gün hem üytgevsiz dovam etdirilmegi oylandırman durup bilmez. Bu dörän yagdaydan çıkalga gözlemek biziñ her birimiziñ gracdanlık borcumızdır.

   SSKP Merkezi Komiteti tarapından nädogrı diylip baha berlen oba hocalıgınıñ ekstensiv ösüşi biziñ respublikamızda öñküsi yalı dovam edyän-ä däldir-dä?

   Häzirlikçe respublikanıñ ilatı diñe näçe pagta öndürmelidigini bilyär. Emma olar bu ekiniñ beryän girdecisini, kolhozlarıñ sap girdecisiniñ näçedigini-de bilmelidirler. /Näme sebäpden biziñ kolhozlarımızıñ köpüsi dövlet öñünde bergidar?/ Adamlarıñ dürli oba hocalık ekinlerini deñeşderip görmek mümkinçiligi bolmalıdır. Ol ekinleriñ haysılarınıñ topraga zelel bermezden /ya-da cuda az zelel berip/, has köp düşevünt getircegini bilmelidirler. Şonda olar yalñışmazlar. Şu yıldan yerli sovetleriñ elinde cemlencek kesgitleyci hem çözüci güyce men ulı umıt bilen garaşyarın. Belki, oba Sovetleri öz territoriyasında bu meseläni sese goyaga-da, bir demde oñın çözerler. Haysı obada yaş bäbekleriñ ölüminiñ üzül-kesil azalcagı bolsa, esasan, şol Sovetlerde cemlencek adamlarıñ payhasına baglı bolar! Belki, şonda respublikamızda häzire çenli dovam edyän yaramaz yagday düypgöter üytgär?

   Meniñ pikirimçe, biziñ respublikamıza 1 million tonnadan agdık pagta bercek bolmaklık şu günem /belki, yakın gelcekde-de/ talaba layık däl. Başgaça aydanıñda, bu hut şol birgapdallayın ösüş diyilyäniñ üstünden eltyär. Oba hocalıgınıñ birgapdallayın ösüşi bolsa, hemişe ençeme soöial problemaları döredyär. Respublikamızda bäbekleriñ köpçülikleyin ölmegi bu problemalarıñ iñ elhencidir, bu hakıkı betbagtçılıkdır.

   Spesialistler bu hakda öz sözlerini aytsalar, öz çıkışlarını halkıñ fiziki hem-de ruhı sagdınlık bähbidini arap, şol nukday-nazardan gurasalar kem bolmazdı. Respublikanıñ pagta planı azaldılıp/ elbetde, iñ gımmat bahalı sortları ekmegiñ hasabına/, govaçanıñ elinden gañrılıp alnan yerlerde gök, bakca ekinleriniñ, kösüklileriñ, miveli baglarıñ yetişdirilmegi höveslendirilse, hiç kese peydadan başga zelel gelmezmikä diyyärin. Adamlarıñ yaşayşı govulansa, olarıñ saglıgı berkese, respublikamızda çaga ölümi yedi esse dagı azalaysa, Vatan zıyan çekäesi yog-a?!

   Eger-de şu mesele iru-giç respublikan möçberde çınlakay geñeşilcek bolsa, onda yıgnanışıgı iyul ayınıñ orta gürpünde pagtaçılarıñ adatı iş “kabinetinde“, yagnı pagta meydanında günüñ aşagında /akar suvuñ üstünde, kölegede gurlan sekiniñ üstünde däl!/ geçirmegi teklip edyärin. Munuñ özi oval-ahır realistik kararı kabul etmäge yıgnanışıga gatnaşıcılara ulı kömek berer. Yogsam, Türkmenistan Agrosenagat komitetiniñ garamatkeşlerine yüz ekiniñ aladasını edenden ellisiniñ aladası bilen yaşamagıñ, ol ellini-de gapdalda goyup, pagtanıñ hay-hayını yetirip yörmegiñ añsatdıgına men düşünyärin. Hut şeyle poziöiyada duryanlarıñ diñe olar däldigine-de aklım çatyar. Emma iñ soñkı müddete yetildi diyip hasaplayanlıgım üçin, respublikada ähli zadıñ diyen yalı hut şu ekiniñ /dogrusı-ha, onuñ tabını, çakını bilmezligiñ!/ gurbanı edilyänligini, türkmeniñ tarıhınıñ, medeniyetiniñ, ılmınıñ, biliminiñ hut şu ekinden cebir çekyänligini göryänligim üçin men mundan beyläk dımıp gezmegi mümkin däl diyip hasapladım. Bu günki gün gezek biziñ saglıgımıza, başımızıñ täci - gelcekki nesillerimize barıp yetdi.

   Biz XX1 asırıñ bosagasında durus, köp zadı öñden görmäge, özümizi gelcege tayyarlamaga borçlı. Eger-de kütümañlaylık edip, uçar ganatımızı gırsak, halkımızı öz başını çaramaz yalı yagdaya salsak, erteki gün bize yalkanmak yokdur, günämiz ötülmez. Düynki gün, durgunlık yıllarında elyetmez bolup gezen kişileriñ bu gün biz günäsini ötemzog-a! Eger şovakör ıkdısadı sıyasat yöretmegimizi mundan beyläk-de dovam edip, öz topragımıza kast etsek, onı govaçadan özge ekine, soñabaka hiç ekine-de yaramacak zäherlenen giñişlige övürsek, onda erte hökman kimdir birine elgarama bolmalı, minnetli çörek çeynemeli bolarıs, kimdir biri biziñ keşigimizi çekmeli bolar. Doganlık, dostluk govı zat, biziñ daşımızı doganlık halklar gurşayar, biz olar bilen bileleşip, dünyäde ilkinci sosialistik dövleti gurduk. Onı agır-agır sınaglardan egin-egne berip, geçirip gelyäris, gan-derimiz bile dökülyär. Emma ata-babalarımız: “Dost - dost, mamla - rast! “ diyipdirler. Doganıñam bolanda, labırıñı bütinley onuñ üstüne ataymak bolmaz-a! Beytmek nalacedeyinlik bolmazmı?!

   Türkmenistan SSR-i çaga ölüminiñ derecesi boyunça SSSR-de birinci orunda duryar. Bu yagdayıñ düyp sebäbini agtarıp gidip otursañ, ol seni hökmanı suratda yokardakı yalı soöial, ıkdısadı ve sıyası problemalara çıkaryar. Çaga ölümi boyunça birinci yerde duryan respublikanıñ ıkdısadıetde ve soöial üpcünçilikde öñdebarıcı bolmacakdıgını, tersine, onuñ iñ ızdakı orunlarıñ birinde bolup çıkcakdıgını, hiç hili ıkdısadı görkezicilere salgılanmazdan-da çekinmän aytsa bolar. Çünki ölüm-yitim diyilyän zat, onuñ drecesini yokarı göteryän yokanç keseller ve gayrı hadısalar ilatıñ yaşayış derecesi bilen gönüden-göni baglanışıklıdır. Diymek, bu yerden Türkmenistanıñ ilatınıñ yaşayış derecesiniñ Soyuzımızda iñ soñkı orunlardadıgını yalñışsız kesgitlese bolar. Yaşayış derecesiniñ diñe dört tigirli ulag edinmek ya-da sovulmadık puluñ summası däldigini bilmek üçin yokarı bilimli ıkdısadıetçi ya-da soöiolog bolmak hökman däl.

   Türkmenistanda yaş çagalarıñ ölüminiñ hayıkdırıcı derecelere yetmeginiñ sebäpleri bilen gızıklanıp, men geçen tomus respublikamızıñ pediatorlarına kömege gelen latviyalı vraç Tatyana Vladimirovna Slukina, medsestra Lilita Viktorovna Vanaga, yene-de şol respublikadan indi ikinci yıl biziñ vraçlarımıza kömege gelen Yan Karloviç Mayers bilen söhbetdeş boldum. Umumılaşdırıp beyan etseñ, olarıñ pikiri şeyle: soöial sebäpler aradan ayrılmasa, çaga ölümini üzül-kesil azaltmak mümkin däl. Yogsam, entek mediöina kömegi babatında-da bu yerde edere iş kän. Keselhanalarıñ cayı yaramaz, tomus günleri olarıñ içi cuda ıssı, kondiöionerler yetenok, mediöina encamları ve zerur preparatlar ızıgiderli yetmezçilik edyär. İlatıñ arasında sanitar-gigiyena şertleriniñ bercay ediliş derecesi-de cuda pes. Gürrüñdeşlerimiñ her haysına ayrı-ayrılıkda şeyle bir sovalı berip gördüm: hova şertleri boyunça Türkmenistanı yurdumızıñ iñ gazaplı hova-klimat şertli regionları bilen deñemek mümkinmi? Belki, Türkmenistanda enelere yaş bäbegini idetmek üçin berilyän tölegli rugsadı uzaltmak zerurdır?

   Y.K. Mayers muña şeyle cogap berdi:

   - Munı Türkmenistanıñ hökümeti iş edinmeli. Çünki bu yerde birnäçe anıklamalı zatlar bar. Gınansam-da, men bu hakda öñ oylanıp görmändirin. Şertleriñiziñ agırlıgına velin söz yok.

   T. V. Slukina:

   - Meniñ pikirimçe, bu mümkin. Onsoñam, vraçlarıñızıñ tayyarlıgı hakında-da gürrüñ etse bolar veli, yöne esası mesele mediöina encamlarınıñ, gövnecay sırkavhanalarıñ, dermanlarıñ gereginden has azlıgındamıka diyyärin. Ummasız serişdeleri daşarı respublikalardan pediatorları çagırmaga, olarıñ komandirovkasını üpcün etmäge sarp edenden, şol pullara zerur mediöina encamlarını, däri-dermanları almak peydalı bolaymasa?

   T. N. Nikolenko:

   - Biziñ respublikamızıñ hova-klimat şertleriniñ agırlıgı hemmä mälim. Tomus aşa ıssı, gışımız yakımsız sovuk, yılıñ ep-esli böleginde gündiz hova gızgın bolyar, gice-de, duyarlıklı sovayar. Şeylelikde gice-gündiziñ dovamında temperaturanıñ üzül-kesil üytgemesi yüze çıkyar. Respublikanıñ ilatınıñ içyän suvı yılıñ dört paslında-da yaramaz. Oba ilatınıñ diñe 25% suv kranlarından peydalanyar. Yokanç keselleriñ örç alıp yayramagı üçin ähli şertler bar, olar yayraryaram. Şu yagdayları göz öñünde tutsañ, meniñ pikirimçe, biziñ respublikamıza yurdumızıñ gazaplı hova-klimat şertli regionlarıñ biri hökmünde seretmek mümkin. Onsoñam, biziñ ıkdısadı sıyasatımızı adama yaramlı edip gurmaga birçak vagt yetdi. Häzirlikçe adama däl-de, diñe onuñ öndryän önümine sarp goyulyanlıgı göze dürtülip dur. Haysı kolhoza barsañ bar, kolhoz başlıgı saña geçen yıl ya-da bu yıl kolhozında näçe sıgrıñ ölendigini, olarıñ näme keselden ölendigini sakınman aydıp berer. Emma ondan kolhozında näçe çaganıñ ölenligini, olarıñ haysı keseliñ gurbanı bolanlıgını sorabam oturma! Ol onı bilmez. Çünki ol sıgırlar üçin başı bilen cogap beryär. Adam üçin ondan hasap soramak henize çenli hiç kesiñ kellesine-de gelenok!

   T.N.Nikolenkonıñ getiryän mısalı SSKP MK-nıñ XXV11 gurultayında ve soñkı Plenumlarında üytgedip gurmalı edilen ıkdısadı sıyasatdan habar beryär. Partiyamızıñ X1X Bütinsoyuz konferenöiyasınıñ ruhı bizi şoña gönükdirmeyärmi eysem? Biziñ respublikamızda üytgedip gurmakda görnetin hayal-yagallıga yol berilyän-ä däldir-dä? Respublikamızıñ ilatınıñ saglıgınıñ oba hocalık ıkdısadıetiniñ üytgedilip gurulmagı bilen ayrılmaz baglanışıklıdıgını, pagtanıñ monokulturasınıñ soñuna çıkmagıñ bu babatda esası mesele bolup duryanlıgını häzirlikçe şu yılda entek yaşına-da yetmedik 6 müñ iki yüzden govrak çaganıñ canınıñ agır hovp astındadıgını cogapkär adamlara yene-de bir gezek yatladyarın.

   Türkmenistanlı enelere bolsa, ata-babalarımızıñ: Hudaya-da ınansañ ınan velin, eşecigiñem berkce duşa! diyen parasadını yatlamak artıkmaçlık etmezmikä diyyärin.

”Edebiyat ve sungat” gazeti, 9-ncı mart 1989 yıl.

TÜRKMEN BİNASΙ

 

1. GARAŞSΙZLΙK

  Biziñ halkımızıñ orta asırlarda başlanan ecirli dagınıklık eyyamı töveregimizdäki halklarıñ aglabasınıñkıdan uzaga çekdi. Yöne herki zadıñ başlangacınıñ bolşı yalı, soñı-da bolyar. Dagınıklık zamanıñ-da geçen asırıñ ahırlarında soñı görnüp ugrapdır. Biziñ halkımızıñ bütevi bir dövlet gurmak hövesi, ımtılışı belli-külli güyçlenipdir. Emma, hayp, bu ımtılış bişişip, öz yetmeli derecesine yetmäge, has beteri-de, durmuşa geçmäge yetişmändir. Munuñ diñe bir obyektiv däl-de, eysem subyektiv sebäpleri-de aydıp-diyerden uludır. Eger-de şol dövürde doymaz-dolmaz patışa Russiyası türkmen topragına öz ganlı azılarını urmadık bolsa, onda emele gelen ve gitdigiçe güyçlenip baryan tebigı prosesiñ oñaylı netice berip, türkmenleriñ şu asırıñ başlarına deñiç bütevi bir dövlete birigäymegi-de bolup bilcek zat eken. Hanı yöne geçmişi gaytadan tertibe salıp bolyarmı? Ol entek hiç kese başardanok, geçmişe dolanıp “bolsadı“ ekeniñ bilen gögercek hasıl-da yok. Şonuñ üçinem, geçeni geçdi bilip, diñe ondan degerli sapak almagı başarmalı. Türkmenistanıñ basılıp alınmagı barada gürrüñ çıkıbercek bolsa, onda haydan-hay onuñ diñe progressiv taraplarını doga sanan yalı sanap gövünlerini hoş etdiler. Emma, dogrımdan gelsem, özümiñ-ä şol sanavaca övrülen tassıklamalardan gövnüm suv içenok.

   Eysem Gökdepäni gorap başını goyan gahrımanlarıñ yasını tutmagıñ, olara guvanmagıñ gadagançılıga düşeninden dälmi biziñ bu günki yataşärikligimiz?! Hernä Yetişgiciñ özi yetişäydi, yogsam bizden-ä: “Bu bolşumız näteñet, gutardık-la!“ diyip, öz arassa gözbaşlarımıza dızan ya bolardı, ya bolmazdı. Yeñsämizden itilen yoldan öñürdikläp barşımız gurbanlıga aydılan maldan enayı däldi.

   Eysem Orsyede birikmegimiziñ bize beren peydası näme? Bu hakında dil yarmazlık, birinciden-ä, adalatsızlık bolardı, ikincidenem, millet hökmünde biziñ peydamızı, zıyanımızı bilmeyänligimizi añladardı. Durmuşıñ, tebigatıñ özünde nähilidir bir göze görünmeyän adalat bar, dindarlar oña: Allanıñ gudratı diyyärler. Tapavudı yok, nähili gudrat bolanda-da, şonuñ barlıgı hak. Käte yaman niyet bilen kastıña çıkanlarında-da, seni hatda basıp alanlarında-da, bu işiñ bähbitli yeriniñ bolaydıgı bar. İne, mısal üçin, ors patışası bizi koloniya etmek üçin basıp aldı, hut şonuñ başlan işi rovaçlanıp, biz tas yüz yıllap diyen yalı Orsyediñ arzan pagta öndüryän koloniyasına övrüldik. Yerimizi, suvumızı sandan çıkardık. Soyuzıñ beyleki yerlerinde her gektar ekin meydanına 2 kg pestiöid düşse, Türkmenistanda her gektara 64 kg-dan köpräk avulı himikat düşyär. Emma şonda-da biziñ halkımızıñ göz-görtele utan yerleri bar. Meselem, biz güyçli duşmana duçar bolup, birek-biregiñ gadırını bilmäni övrendik. Bu näme utuş dälmi? Onsoñam Orsyediñ patışasınıñ dövleti dolandırıcı çinovnikleriniñ, harbılarınıñ, candarmlarınıñ bize yagı bolanı bilen, ors halkı bize yagı bolmadı. Gayta elinden gelen kömegini etdi. Hayp, birehim patışa düzgüni, soñra-da diydimzor komanda bericilik administrativ, totalitar dolandırış oña beyle mümkinçiligi kän eçilmedi. Şonuñ üçinem bu kömek esasan aydımda, goşguda, dabaralı çıkışlarda, umumı yagınıñ garşısına dertdeşlikde, ruhı goldavda özüni görkezdi. Yene-de bi zat: edil gul eyesiniñ öz gullarını başga gul eyelerinden gorayşı yalı, Orsyedem öz vagtında Türkmenistanı Eyranıñ, Hıvanıñ, Buharanıñ talañçılıgından, ırsaramalarından goradı.

   Yöne biziñ Orsyede birikmekden gazanan iñ ulı utuşımız - häzirki ıglan edilen garaşsız Türkmen dövletiniñ çäklerini kesgitläp, onı goñşı halklarıñ ıkrar etmegini gazanmagımızdır. Eger-de bolşevikler 1917-nci yılıñ oktyabrında dövlet agdarılışıgını geçirmedik bolsalar, türkmenleriñ arasından-da şol dövürde Gaygısız Atabaev atlı edenli, gucurlı, öz milletini, öz topragını can-dilden söyyän bolşevik çıkıp, tüys vagtında türkmenleriñ hakını alıp bermedik bolanlıgında, bu günki gün Türkmenistanıñ territoriyasınıñ giñliginiñ nähili bolcagını-da, onuñ garaşsız dövlete övrülip bilmegi üçin zerur şertleriñ yeterlik bolcagını-bolmacagını-da aytmak kın. Asla onuñ şol bulaşık yıllarda avtonom respublika edilip goyberilmecekdigine-de kepil geçmek kın.

   Türkmen halkı şu çaka çenli topragınıñ baylıklarını, gazını-nebtini mugtuna taladanam bolsa, garaköli baganasını, mineral duzlarını, kükürdini, buyan köküni, ähli beyleki yerastı ve yerüsti baylıklarını gara şayıdan yerlänem bolsa, bu gün ahırsoñı ol baylıkları halkara bazar nırhından satmalıdıgına akıl yetirdi. Eysem bu utuş dälmi? Eysem munuñ özi ertirki gün bizi topragımızıñ hakıkı eyelerine övürcek ägirt ulı oyanış dälmidir?!

   Türkmen entek millet bolup yetişenok diyip, kemini bilmän gaytalap yören ıñdarmalara bolsa meniñ bir diycek zadım bar: stalinçilik “Gısga kursuñ“ beynimize salan yoylan düşüncelerinden näçe çalt aranı açsak, bu şonça-da dövletliligiñ nışanıdır! Türkmeniñ millet kemi yok. Yöne her milletiñ öz yasalışı bar. Her milletiñ öz yetmezçilikleri, artıkmaçlıkları bolyar. Bu zatlar uzak tarıhı, soöial, geografiki şertlerde emele gelyär.

   Şol sebäpli-de türkmenler tire-taypalara bölünyär, şol yitmese, millet bolup bilenok diyyänler meniñ pikirimçe, cuda bärden gaydyarlar. Ola-ha birnäçe tire-taypalardan ekeni, yer yüzünde häzir birnäçe halkıetlerden, halklardan emele gelen milletlerem bar. Tire-taypa bölünmegi biziñ milletimiziñ struktura taydan gurluşını görkezyär, ol onuñ millet däldigini añladanok. Biziñ milli edebi dilimiz bolsa, barıp-ha Nesiminiñ dövründen bäri işlenip gelipdir, ol biziñ hemmämiz üçin düşnükli hem mährem. Eger kimde-kim edebi diliñ mövç urup akıp yatan deryadıgına, türkmen şive dilleriniñ-de oña dumlı-duşdan akıp gelip goşulyan sovuk suvlı çeşmelerdigine düşünmeyän bolsa, onda ol bu meselede hiç bir zada düşünyän däldir. Eger-de kimde-kim dürli tire-taypalarımızıñ, şive dilleriniñ gadırını bilmeyän bolsa, onda ol adam türkmen edebi diliniñ-de gadırını bilyän däldir!

 

 

2. DOSTLUK HEM DOGANLΙK HAKΙ

  Meniñ pikirimçe, biz halklarıñ arasındakı dostluk-doganlıga cuda yüzley, yeñles garayarıs. Eger-de, munı men Sumgait, Fergana, Baku, Täze Üzen, Oş vakalarından öñ aydan bolsam, onda üstüme neneñsi birehim hücümleriñ bolcakdıgını göz öñüne getiryärin. Meni iñ bärkisi şol elhençlikleri guracak bolmakda ayıplardılar. Emma nätcek, ol elhençlikler eyyäm bolup geçdi. Goy indi hiç yerde adamlarıñ gahar-gazabı olarıñ payhasından üstün çıkmasın...

  Yöne diñe dileg edenimiz bilen ol bitermikä? Elbetde, bitmez. Onuñ üçin çınlakay iş etmeli.

  Meniñ ınancıma görä, dostluk diylen zat ıkdısadıetden başlanyar! Eger ıkdısadı gatnaşıklar deñhukuklı bolsa, onda halklar hem deñhukulıdırlar. Bardı-geldi ıkdısadı gatnaşıklarda deñsizlik bar bolsa, ol iru-giç halklarıñ arasındakı gövne degişmä, düşünişmezlige, dava-cencele, yakatutda, gandöküşlige elter. Dünyä adamzat tarıhı ozal munı müñlerçe gezek subut edipdi. Emma ol SSSR-i guranlar hem edara edenler üçin duydurış, sapak bolmadı. Sumgaitde, Ferganada, Täze Üzende, Oşda ve birnäçe beyleki yerlerde gan dökülmegi eysem şonuñ subutnaması dälmidir? İndi beri buları sapak edinmegimiz, dostluk-doganlıga, halklarıñ arasındakı gatnaşıklara yeñil-elpay seretmegi goymagımız gerek. Hasaplı dost uzaga gider diyip, halk bilmän aydan däldir. Bihasap dostlugıñ ızı bulaşar. Şonuñ üçinem yersiz-ere deprek kakmagımızı, tans bilen halkara gatnaşıklarını yola goycak bolmagımızı vagt barka goymagımız gerek. Bu gün tans edilen yerde ertesi ya-da birigüni dava-cencel tutaşsa, hemmämize utanç bolar. Govusı elimizdäki vagtdan receli peydalanalıñ. Yokarı Sovetimiz hayal etmän bu ugurda işini güyçlendirmelidir, ähli respublikalar bilen diñe hakıkı özıgtıyarlı, ikitaraplayın amatlı, deñhukuklı şertnamalarıñ esasında gatnaşıkları täzeçe guramalı. Nırhları gövnegeldik kesgitlecek bolman, dünyä halklarınıñ sınagdan geçen tecribesine dayanıp kesgitlemeli, olar dünyä bazarınıñ göteryän bahasına näçe golay bolsa, şonça-da ıgtıbarlılıgı artar, şonça-da olarıñ bozulmak hovpı pes bolar.

  Gatnaşık edyän halklarımızıñ hemmesine deñ göz bilen garadıgımızça-da biziñ özümize govı. Milletleriñ içinden haysıdır birini saylap, şonı aga edinip yörmek, meniñ pikirimçe, yasamalıgıñ üstünden eltyär, mecburı dostlugıñ barlıgını äşgär edyär.

  Öz ene dilini harlan başga diliñ gadırını bilermi? Bu hakında X1X asırıñ belli rus tankıtçısı Vissarion Belinskiy şeyle diyipdir: öz halkına vepa bermedik kişi adamzada-da vepa bermez.

  Gurbannazar Ezizov bu dogruda şeyle diyipdi:

                                            Öz ilini söyüp bilmedik kişi

                                            Söyebilmez materikleñ barını...

 

 

3. TÜRKMEN BİNASΙ

  Garaşsız türkmen dövleti nähili dövlet bolar? Bu soval gatı köpleri gızıklandıryan bolsa gerek. Azerbaycanıñ ähli zatda kovumdaş Türkiyeden nusga alyanı kem däl. Çünki Türkiye dünyevi dövlet, diymek, Azerbaycanam şoña görä bolar. Türkiyede din bilen dövletiñ arasındakı gatnaşıklar ikitaraplayın hormat esasında yola goylan. Bu meselede, elbetde, problemalar bar, emma her halda ähli Gündogar yurtlarınıñ içinde diñe Türkiyede din bilen dövletiñ arasındakı gatnaşık biz üçin nusga alarlık derecede çözlen. Din dövletiñ işine gatışanok, dövletem - diniñ. Her kim öz işi bilen meşgul. Demokratik dövlet dindarlarıñ işine hemmetaraplayın kömek bermeli, dindarlarıñ Konstituöion hukuklarını berk goramalı. Dindarlarıñ öz hudayhalar işlerini yokarı hilli alıp barmakları üçin dövlet hazınasından pul serişdelerini-de goyberse bolar. Dindarlar-da öz gezeginde cemgıetçilik yaşayşına diñe govı täsir yetirmäge çalışmalıdırlar. Eciz düşen bendelere yardam, entäne hemayat, garıba-gasara, yetim-esire goldav, say-sebäp bilen hak yolundan azaşana delalat, bir söz bilen aydanıñda, ınsan ahlagınıñ arassalıgı ve adam ruhı, ınsap terbiyesi - bular diniñ ve dindarlarıñ bekı sferasıdır. Dövlet işlerini sıyasatçılar alıp barmalıdırlar, sıyasat sıayasatçılarıñ işidir. Diniñ ve dindarlarıñ vezipesi hiç haçan könelmecek bakıet işleridir. Sıyasat ve dövleti dolandırmak yalı bu dünyäniñ panı işlerine dindarlara goşulmak müvessa däldir.

  Garaşsız türkmen dövletiniñ yene-de bir çeniñden-çakıñdan möhüm vezipesi - türkmen topragını, türkmen halkını mümkin bolan keseki gatışmalardan şol sanda yaraglı zor salmalardan goramak vezipesidir. Bu iş hiç haçanam añsat iş bolmandı, bu günem añsat bolmaz. Onı has kınlaşdırcak zadam, biziñ öz ata-babalarımızıñ yurdı özbaşdak goramak ukıbını bütinley yitirenligimizdir. Emma indi biz islesek-islemesegem, öz topragımızı özümiziñ goramalı bolcakdıgımız barada çınlakay oylanmalı bolyarıs. Munı yokuş görmegiñem, ”Dat-bidat, biz özümizi gorap bilmeris!” diyip, iki egniñden gum sovrup, öz mertebäñi ayak astına salmagıñam geregi yok.. Özüñçe bar-yoga gülki bolmak, ”iyen nanına degmezler!” diydirmek nämä gerek? Onsoñam, yagdayı bolşundan beter hovplı edip görkezcek bolmagıñam, onı aşa pacıgalaşdırmagıñam dervayıslıgı yok.

  Bir zadı belläp goymalı. Häzirki zaman dünyäsinde hiç bir dövlet, hiç bir millet yekebara gorananok. Amerikanıñ Birleşen Ştatları yalı iñ güyçli dövletlerem hökman bileleşip goranyarlar, ulı harbı meseleleri soyuzdaş dövletleri bilen bileleşip çözyärler. Garaşsızlık ıglan edeni bilen Türkmenistan hökman yekebara goranmalı, bir özi başını çaramalı diyen zat yok. Bu-ha birinciden. İkincidenem, özbaşdaklık ıglan edeniñ bilen düynki soyuzdaşlarıñ bilen duşman bolmalı diyen zat yok ahırın! Hanı, biziñ şunça yıllap vasp edip gelen doganlık-dostlugımız niräk gürüm-cürüm bolanmışın? Düynki doganlık respublikalar, halklar bilen bu gün islendik harbı hovpdan bileleşip goranmak barada uzak möhletleyin şertnama baglaşmagı bize gadagan edyän barmı näme? Diymek, global hovpsuzlık meselelerini biz öñki SSSR-e giren respublikalar bilen bilelikde çözeris.

  Bu meselede iñ bir üns bererlikli zadam - häzirki zaman dünyäsinde bir dövletiñ başga bir dövleti basıp alıp, onuñ territoriyasını özüniñkä giden-gitdi goşup goybermek mümkinçiligi yok. Ol dövür geçdi. Geçen yıl Kuveyt dövletini basıp almaga sınanışan Ιragıñ düşen güni munı aydıñ subut edyär.

  Dünyäniñ häzirki sıyası yagdayından govı baş çıkaryan analitik akıl-payhas yöretmäge ukıplı adamlarıñ çözmeli meselelerini muşakgat yagdırmaga görin hovsalaçılar çözüp bilmezler.

  Dövleti dolandırmaga dahıllılar akıl zähmeti bilen iş salışyan adamlardır, sıyasatçılar şolarıñ arasından çıkyarlar. Bir dayhan, bir çopan, bir işçi, bir kövüşçi diyen yalı düzümde saylanan parlamente, düzlen hökümede töverek ınamsız garar, olara garaşsız dövletiñ sıyasatını ınanıp bolmaz. Munuñ özi ”pılan obadan ministr yok, şol obadanam birini belläliñ” diyen yalı bir zatdır ve adamları sandan çıkarıcı galp sıyasatıñ gös-göni dovamıdır. Ola-ha bir obadan ekeni, goy, şol ministrleriñ ählisi bir köçedenem bolaysın. Esası zat olar külli türkmeniñ bähbidini akıllı-başlı gorap bilcek zannı päk adamlarmı ya-da dälmi? Mesele şonda. İçimizden uryan yuvaş-bimaza sıyasat bolan, her velayatdan bir ministr ya-da bir yazıcı diyen yörelgeden näçe çalt aranı açsak, şonça-da dövletlilikdir. Kimde kim meniñ sözlerimi kesä çekcek bolsa, ol yalñışar. Men işçiden, dayhandan sıyasatçı yetişip bilmez diyemok. Yetişip biler. Yöne olar hilegär sıyasatçılarıñ elindäki tov berilyän oyuncak bolup däl-de, eysem garaşsız, çınlakay sıyasatçı hökmünde halka özüni tanadıp orta çıkmalıdırlar!

  Eger-de geçmişe ser salsañ, onda garaşsız Türkmen dövletini döretmek dogrudakı pikiriñ batırgay türkmen yolbaşçılarınıñ serinden hiç haçan-da yitirim bolup gitmändigine göz yetirse bolyar. Bu elyetmez arzuv türkmen halkınıñ yüreginde-de ençeme asırdan bäri yaşap gelipdir. Şu günler bu hövesiñ ayratın güyceyändigini görmek kın däl. ”Türkmeni göçürcek bolsañ, gapdalından göç geçir!” diyenler çın aydıpdır. Tövereginde garaşsız dövletler döräberdi velin, türkmenler-de azda-kände gozgalañ tapıp ugradı. Özbaşdak Özbegistan, özbaşdak Azerbaycan dövletleri dörän bolsa, nämüçin özbaşdak Türkmen dövleti döremeli däl? Türkmen näme kem atanıñ oglumı! İne, pikirleriñ ugrı bu gün şeyleräk. Yeterlik düşündiriş işleri geçirilse, türkmen halkınıñ emele gelen amatlı sıyası yagdayda millet hökmünde öz dogrı yolunı añlı-düşünceli saylap bilcekdigine ınam güyçli. Diymek, söz sıyasatçılardan! Halk bilen yolbaşçılarıñ pikiri bu ugurda golaylaşyar.

  Öz halkınıñ garaşsızlıgını başa bardırmacak bolup iñ soñkı pursada çenli diş-dırnak gidişen Burokyaviçus, Rubiks yalı hayınlarıñ Litva, Latviya ve Estoniya yalı respublikalarda tapılışı yalı, biziñem içimizden bu yol bilen gitmäge meyillileriñ çıkmagı ahmal. Yöne olar burokyaviçuslarıñ soñunıñ puçdugını öñünden bilip goymalıdırlar. Türkmen halkı bu gün bolmasa, ertir hökman öz dolı milli garaşsızlıgını alar. Şonuñ üçinem yeriñ giñinde payhas övürmeli ve öz halkıñ asırlar boyı edip gelen halal arzuvına badak atmalı däl. Käbir adamlar bu ulı meseleleriñ cedeline goşulanlarında gagallık, muşakatçılık edibem yalñışanlarını duyman galyarlar.

  Goñşı dövletler bilen arada belli-belli yerlerde niyeti düzüv adamlar üçin dokumendiñi görkezip geçip gidibermeli gözegçilik geçiş punktları bolar. Araçägi häzirki zaman tehniki gorayış serişdeleri saklar. Araçäk gorkı däl-de, eysem bilim, başarnık hem gayrat bilen goralyar.

   İslän vagtıñ islän goñşı yurduña resmi yol bilen ap-añsat geçip bolyan vagtı gadagan edilen yerlerden gizlin geçcek bolup, kim öz başını kel-kelä sokar? Diñe niyeti yamanlar. Eysem bus-bus keseline yolugıp, sandırar oturar yalı olar biziñ töveregimizde şeyle känmikä? Daş-töveregiñi duşman sayıp, gözüñi tegeläp, muşakgat yagdırıp otursañ, onda, dogrusını aytsañ, hut köçä çıkmagam hovplı. Adamınıñ gorkusam adam şekilli bolmalıdır. Özbaşdak yaşayan dövletleriñ hemmesem, kiçisi-ulusı öz hovpsuzlıkları üçin alada edyändirler, şonuñ üçinem olar özbaşdak dövran sürüp bilyärler. Eger-de olar aladanıñ yerine diñe gorkı edyän bolsadılar, onda, megerem, uzak yaşap bilmezdiler.

  Hernäme-de bolsa, ”Gorkana goşa görner” etmäliñ, asudalık, dınçlık diñe biziñ bir özümize gerekdir öytmäliñ. Bize gerek asudalık, parahatlık ile-de gerekdir. Yogsam, bu meseläni käyarım şeyle bir çişiryäris velin, hovp yok yerinden hovp döräp gidibermese yagşıdır diydiryär.

 İslendik dövleti dövlet etcek onuñ milletidir. Milletiñ ahlak sıpatları dövlete geçmän niräk gitsin? Mert, zähmetsöyer, edep-terbiyeli, ınsanperver, ınsaplı milletiñ döreden milli dövletiniñ halkara arenasında tiz rovaçlancakdıgına kim şübhelenip biler? Ya-da Türkmenistanıñ yerastı hem yerüsti baylıklarınıñ hümmetine şübhelenyän barmı? Ähli baylıgımız yele sovrulyança ikirciñlenişip yörsek, ana, şondan soñ näme bolcagını göz öñüne getirmek kın. Topragıñ aşagı baylıkdan dolı yurt özbaşdaklık ıglan edende, ol bir yagday, ähli baylıgı tozdurılan, garıplaşan yurt özbaşdaklık ıglan edende, ol, gınansagam, eyyäm ikinci bir yagday. Bularıñ haysı govı diyen sovalı türkmen mekdepleriniñ başlangıç klas okuvçılarına hasap-hesipden mesele hökmünde yakın vagtda hödürlemek gerek. Yöne şol okuvçılara topragıñ aşagı boşansoñ, garıp galañsoñ, özbaşdaklıgı boynuña iru-giç zor bilen dakcakdıklarını-da aydıp goymalı. Çaga halkınıñ zehini durı bolyandır, olar bu meseläni, belki, dürs çözerler?..

  Men yakın vagtda dünyäniñ sıyası kartasında emele geläymegi ahmal garaşsız Türkmenistan Respublikasını ya-da Türkmenistan dövletini nähili göz öñüne getiryärin? Meniñ pikirimçe, ol ıkdısadı taydan bay, halkı bol-elinlikde yaşayan, öz daşınıñ gündelik goragını özi üpcün edip bilyän, global hovpsuzlık meselelerini bolsa, özi yalı hoşniyetli goñşuları bilen bileleşip çözyän, cemgıetçilik durmuşında diniñ ornunı dogrı kesgitlän, adam hukuklarını hemme zatdan ileri tutyan dövlet bolar. Onda saylavlar köppartiyalılık sisteması esasında demokratik usulda geçiriler, ähli milletler agzıbir yaşar, yer dayhanlarıñkı bolar, hususı eyeçiligiñ hukugı beylekileriñki bilen deñleşdiriler. Onda Kanun çıkarıcı, Yerine yetirici ve Sud häkimiyetleriniñ işleri ayrıbaşgalanar. Bu yurtda halk dövlet üçin däl-de, eysem dövlet halk ve adamlar üçin yaşar. Hıyalbentlikmi? Ahmal...

                                                                 ”Yaşkom gazeti”. 22-nci oktyabr 1991 yıl

TÜRKMENNAMA

                      Alım Ahmet Bekmıradıñ yagtı yadıgärligine

 

                                                                                       Türkmeniñ öñem Vasdır, soñam...

                                                                                               Aksakgallarıñ gürrüñinden                                                                                    Kozan dagından neslimiz,

                                                                                       Arı türkmendir aslımız.

                                                                                              Garacoglan, XV11 asır.

 

  1. ”TÜRKMEN” SÖZİ NÄMÄNİ AÑLADYAR?

  Näme üçin Garacaoglan türkmenlere ”arı türkmen” diyyärkä? ”Türkmenlerdendir aslımız” ya-da ”türki kovumdır aslımız” diyende bolmadımıka? ”Arı” sözi ”türkmen” sözüniñ yanında näme işleyärkä? Gepem, ine, şunda. Öz aslına cuda belet Garacaoglan, meniñ pikirimçe, ol iki sözi oynamaga bile bir yerde getirenok. Asla şol iki sözüñ biri-birinden daşlaşmagı zerarlı ençeme asırlap ”türkmen” etnoniminiñ manısı açılman galıpdır. Oguzlara ve selcuklara ”türkmen” diyip at dakan halk, meniñ pikirimçe, gadımı ariyler bolmalı. Ariy dilinden biziñ häzirki zaman dilimize tercime etseñ, onda ”türkmen” diymek - ”türk adamsı” diymekdir...

  Çünki ”türk” sözüniñ ızına goşulyan ”men” sözi bogun singarmonizmi kadasına görä üytgän ”man” sözi bolup, ol hem ariy dilinde ”adam” diyen manını añladyar. ”Man” sözüniñ ”adam” diymegi añladyandıgı baradakı çaklamanı ilkinci bolup, gazak yazıcısı Olcas Suleymenov özüniñ ”Az i Ya” diyen kitabında 1975-nci yılda orta atıpdı. Emma bu sözüñ haysı dile degişlidigini anıklaşdırmandı ve munuñ özi yüzugra öñe sürlen, subut edilmegine mätäç gipotezadı. Belki şonuñ üçindir, ol biziñ dilçi alımlarımızıñ ünsüni özüne çekip bilmedi.

  Bu etnonimiñ emele gelmegi dogrusında oylanılanda: ”Köpsanlı tire-taypalara bölünen türkmen halkınıñ diñe şu territoriyada, yagnı häzirki zaman Türkmenistanıñ territoriyasında ornaşanlarına ”türkmen” adınıñ dakılmagı meseläni aydıñlaşdırmaga kömek edip bilmezmikä?” diyip, özüñden soranıñı duyman galyarsıñ. Eysem, nämüçin bu giñişliklerde birnäçe asır yaşanlarından soñra dürli sebäplere görä Kavkaza, Ruma göçüp giden türkmenlere vagtıñ geçmegi bilen yene-de oguz-selcuklar ya-da ”türkler” diyip ugrapdırlar? Meselem, azerbaycanlarıñ ata-babalarına yañı-yakınlara deñiç-de azer türkleri diyyän ekenler. Rum türkmenleri bolsa, ”türk” adını gutarnıklı alıpdırlar.

  Şu faktları nazardan sıpdırmasañ, onda şolarıñ üsti bilen yene-de iki sanı kın sovala cogap berse bolar. Olarıñ birincisi: näme sebäpden ”türkmen” sözi oguz-selcuklarıñ häzirki Türkmenistanıñ territoriyasına gelmezinden hem has öñ, barıp-ha V111 asırda, akademik V.Bartoldıñ sözlerine görä bolsa, ondanam ir -  asırda-da gabat gelyär? İkincisi, ”türkmen” etnoniminiñ, hamana, täcikleriñ ”türk manend”, yagnı türkmene meñzeş diyen sözlerinden gelip çıkanlıgı hakındakı çaklama nämä esaslanyar?

  Birinci sovalıñ cogabı, megerem, köpsanlı tarıhçılarıñ eserlerinde häzire-bu güne çenli gizlenip yatan, emma degerli düşündirişe eye bolmadık hadısadır. Eger-de ”türkmen” sözi oguz-selcuklarıñ häzirki Türkmenistana gelmezinden has irki dövürde hat-da gadımı hıtay çeşmelerinde-de duşyan bolsa, onda bu hiç bir cähtden türkmenleriñ Altaydan bu yere gelenligini añladyan däldir. Tersine, ol ”türkmen” adını alan halkıñ gündogardan tä Altaya, Hıtaya çenli öz täsirini yetirip bilen asırlarınıñ bolanlıgından habar beryändir. Mahmıt Kaşgarlınıñ ”Divanu logat attork” kitabında ”türkmen” etnoniminiñ döreyşi hakında getiryän rovayatında ayratın üns bererlikli bir yeri bar, ol hem şu etraplara gelende, Aleksandr Makedonskiniñ türki kovumlara duşanlıgı baradakı maglumatdır. Diymek, bu etraplarda biziñ eramızdan öñki dördünci asırda-da türki kovumlar yaşapdırlar diyen çaklamanı öne sürse bolcak.

  İkinci sovalıñ cogabı. Täcikler hiç haçan türkmenlere ”türkmanend” diyen däl bolsalar gerek. Olara munı diymek zerur bolandır hem öydemok. Çünki olar ariy medeniyetinden, ariy atlarından belli bir derecede habarlı halklarıñ biri hökmünde diñe tayyar ”türkmen” etnoniminden peydalanandırlar diyip çaklamaga esas bar. Bu etnonimi edil ariy dilindäki yalı däl-de, eysem öz dillerine yakın görnüşde birneme üytgedibräk ulanmakları, ol ayrı mesele. Ariy dilindäki asıl manısına düşünmänsoñlar, oña öz ene dillerinden düşündiriş agtarmakları ve ”man” sözüni ”manend” sözi bilen degşirmekleri, biri-birine baglanışdırcak bolmakları üytgeşik bir geñ hadısa däldir. Mısal üçin, türkmenleriñ özleri-de häzirki Türkiyäniñ, ozalkı Vizantiyanıñ territoriyasına baranlarında, şoña meñzeş hereket edipdirler. Olar İkoniya atlı gadımı Vizantiya şäheriniñ adını Koniya diyip tutup başlapdırlar, bu adı öz dillerindäki ”köne” sözüne golaylaşdırıpdırlar. Şuña meñzeş hadısalar tarıhda näçe diyseñ tapılyar.

  XV11 asırıñ Hıva tarıhçısı Abulgazınıñ edil şeyle gözlegleri etmegi-de, diñe yoñ bolan ımtılışdan habar beryär. Galıberse-de, eyyäm XV11 asırda Abulgazınıñ ariy sözleriniñ manısına düşünmek, oları açık bilmek mümkinçiligi häzirki vagtda biziñ elimizdäki mümkinçiliklerden artık hem däldir. Dövür aylanıp, dovran dolanıpdı, tarıh çalşıpdı... Abulgazınıñ özüne bolsa, ariy dili däl-de, eysem türki hem täcik-pars dilleri düşnüklidi, yakındı. Onuñ arap dilini-de suvara bilen bolmagı ahmaldır, emma arap dili oña bu etnonimiñ manısını açıp berip bilcek däldi. Çünki arap dili ariy diliniñ täsirine düşen dillere girenok.

 

2. TÜRKMENLERİÑ ATA VATANΙ NİREDE?

  ”Eger ariyler Tecen deryasınıñ orta ve aşak akımlarında, Saragt tövereklerinde biziñ eramızdan öñki eyyamda oturan bolsalar, oguzlardır selcuklar-da bu yere biziñ eramızıñ 1X, X asırlarından gelen bolsalar, onda ariyler olara nädip at dakıp yetişsinler?” diyen soragıñ yüze çıkmagı kanunı yagdaydır.

  Birinciden-ä, ençeme vagtlardan bäri ürç edilip yazılıp gelinyän-de bolsa, biziñ türki kovumlardan bolan ata-babalarımızıñ Horasana aralaşmagını 1X, X asırlar bilen gutarnıklı baglap goyardan ve munı cedelsiz fakt hasaplardan entek ir, türki kovumlarıñ, şol sanda oguzlarıñ hem bu territoriyalara ondan has irki dövürlerde-de aralaşandıklarını eyyäm agzap geçdik. Olarıñ gündogardan günbatara kovçum-kovçum bolup göçmegi gunnalarıñ dövründe, belki, ondan hem öñ başlanıpdır. Arap sıyahatçılarınıñ yazmagına görä, ”guzlar” ya-da ”oguzlar” diylip atlandırılyan halk eyyäm 5 asırıñ ortalarında Kaspi deñzine golay sähralıklarda yaşapdır.

  İkincidenem, türkmenleriñ ata-babalarını häzirki yurtlarına niredendir bir yerden gelen edip görkezcek bolmaklık o diyen bir dogrı däl bolsa gerek. Çünki biziñ eramızdan ozalkı 3-1 münyıllıklarda Messopotamiyada, Tigr hem Yevfrat cülgelerinde yaşan şumerleriñ (sumerleriñ) galdıran yazuv yadıgärliklerinde häzirki zaman türkmen dilinde şu günem ulanılıp yörlen sözler gabat gelyär. Mundan bäş müñ yıl çemesi ozal Mesopatamiyada kuvvatlı dövlet guran şumerleriñ dili bilen biziñ dilimiziñ meñzeşligi akılıñı hayran edyän hadısadır. Mısal üçin, aşakdakı şumer sözlerine ve olarıñ türkmen dilinde şöhlelenişine üns berip görüñ:

1. Tiñr - tañrı.

2. Ga - süyt, gaymak.

3. Mu - yıl (Bizdäki ”müçe” sözüniñ şondan gelip çıkan bolmagı ahmaldır?)

4. Gal - yokarı, belent. Bu söz häzirkizaman türkmen dilinde başkı durkunda diyen yalı saklanıp galıpdır. ”Gala” diyen türkmen sözi bar. Meselem, ”Hörpüñ yaman gala (yokarı, belent) görünyär-le?”

5. Barak - yındam. Ol ”öñbarak” diyen goşma sözüñ düzüminde şol manısında saklanıp galıpdır.

6. Bar - görmek, barlamak.

7. İkaru (ekeru) - ekerançı, dayhan.

8. Gapu, gipu - gep, geplemek.

9. Del - yeke. Bu söz häzirki zaman türkmen dilinde manısını birneme üytgedip, yat, bigäne manısında saklanıp galıpdır: del adam...

10. Kir - kir, hapa. Görşüñiz yalı, bu söz üstünden çen bilen bäş müñ yıl geçenligine garamazdan, türkmen dilinde manısını bircik-de üytgetmändir!

11. Gü - yüp, tanap. Göräymäge, yerine başga sözler gelenem bolsa, bu söz ”güylmek” diyen türkmen sözünde asıl manısını saklapdır.

12. Aru - arassalamak, boşatmak. Bu söz ariy dili bilen şumer diliniñ ve agzalan iki halkıñ arasındakı cuda ulı yakınlıgı görkezyän sözdür.

13. Be (bi) - erkek adam. Meniñ pikirimçe, bu söz ”beg” sözünde öz manısını saklapdır.

14. Giru - nayza. Bu yaragıñ yerine yetiryän işinde onuñ başkı adı özüni äşgär edyär: ”giryän”, ”sokyan”...

  Gadımı Şumer dövletinden galan yazuv yadıgärlikleriniñ dilini kavkaz halkları bolan garaçay hem-de balkar dilleri bilen deñeşdirip övrenen Miziyev olarıñ arasındakı cuda içgin yakınlıgıñ üstüni açyar. Ol diller bolsa, ayratınam garaçay dili öz gezeginde türkmen diline diyseñ yakındır. Häzirki zaman garaçay dili belli bir derecede türkmen klassıkı edebiyatımızıñ dilini yatladyar. (Onda ”algay”, ”gelgey”, ”bolgay” diyen yalı işlikler kän duşyar). Eysem, şu zatlarıñ özi nämäniñ alamatı? Meniñ pikirimçe, bu maglumatlardan çen tutsañ, onda türkmenler diñe türki taypalardan emele gelipdir diyen tassıklama örän cedelli düşüncä övrülyär.

  Üçünciden, biziñ halımızıñ ”Suv akar, daş galar” diyen bir çuñ manılı pähimi bar. Türkmen milletiniñ tarıhını övrenenimizde şu pähimi asla yatdan çıkarmalı dälmikä diyyärin. Şonı yatdan çıkarsak ya-da äsgermezlik etsek, onda biz hökman adalatsızlıga yol bereris. Çünki tarıhda türkmen milletiniñ emele gelmegine gatnaşan käbir halkları ve tire-taypaları niredendir bir yerden bu yere göçüp gelen hasaplayanıñ-da, bu hadısa şu territoriyanıñ ilatınıñ başbitin ählisiniñ gelmişekdigini añladanok ve añladıp hem bilmez. Hanı bu yeriniñ avtohton, yagnı ozal-ebedinde oturımlı halkları? Olar göge uçup gidiberen däldir ahırın! Mehinlileri, mänelileri, mürçelileri, sünçelileri, nohurlıları, änevlileri nätcek? Bu etraplarıñ şöhratını arşa çıkaran parfiyalılar, margianalılar, horezmliler niredemiş? Kuvvatlı Parfiya dövletiniñ namıscañ halkları bolan dahlar, saklar, massagetler ve gadımı grek çeşmelerinde skif-sarmat taypaları atlandırılyan beyleki halklar niräk yitirim bolupdırlar? Hanı girkaniyalılar, astauenalılar, parfiyenalılar, apavarktikenalılar? Hanı ariyler?..

  Türkmenleri häzirki territoriyalarına niredendir bir yerden gelen hasaplayan adamlar bu yurdı gadımıetde yöne bir şañlap yatan giñişlik hökmünde göz öñüne getirişlerine hayran galıp, añırsına çıkıp bileñok. Munuñ özi hovlukmaçlıgıñ nışanımıka ya-da ılmı yöntemligiñ? Giden bir halkıñ beynisine: “Siz bu tayık bir yerden gelen gelmişek. Ata Vatanıñız ozal-ebedinde bu yerde däl“ diyen yalı düşüncäni yadavsız guyyanlar munı nämäniñ hatırasına edyärkäler? Ιlmıñmı ya-da özboluşlılıgıñ? Bu tassıklamanıñ (goy, ol yeterlik delillendirilmedik bolayanda-da) halkıñ milli duygusına, onuñ öz oturan topragına ıhlasına zeper yetircegi dogruda oylanmayarmıkalar? Onda geldi-geçerlik psihologiyasınıñ emele gelmeginden ve berkleşmeginden heder etmeyärmikäler? Ya-da bu esası zat dälmikä?

  Dördünciden, atları agzalıp geçilen halklarıñ ve tire-tayplarıñ ählisiniñ dili hakında cikme-cik maglumat yok-da bolsa, tarıhçılarıñ ve alımlarıñ ençemesi ol halklarıñ birenteginiñ dilini eyran dilli taypalara degişli edip goyyarlar. Yöne gadımı grek çeşmelerinde skif-sarmat taypaları diyip atlandırılyan halklarıñ içinde türki dilli taypalarıñ hem bolanlıgına hiç hili şübhe yokdur. Ol halklarıñ käbiriniñ edim-gılımları, däp-dessurları hakında gadımı tarıhçılarıñ galdıryan yazgıları muña güvä geçyär. Diymek, eyran dilli halklar bilen türki dilli taypalarıñ bu etraplarda Nuh eyyämından bäri goñşuçılıkda ve hatda garılıp-gatılıp yaşap gelendikleri dogruda pikir yöretse bolcak. Şunlukda men häzirki zaman türkmen milletini parfiya halkları bilen türki taypalarıñ barabar goşulmagından emele gelen diyip hasaplayarın. Parfiyalılarıñ añırsında bolsa, elbetde, ariyler-de bar. Dil babatında türki esasan üstün çıksa-da, milletiñ daşkı keşbinde yevropeid cınsına degişlilik agdıklık edyär. Milletiñ diñe az prosentinde mongoloid cınsına degişlilik açık özüni duyduryar.

  Bu faktlar biziñ ata-babalarımızıñ hemişe-de, bu etraplarda yaşap gelenligini, eger göçüp-gonsalar-da, esasan öz areallarınıñ giñişliklerinde göçüp-gonandıklarını añladyar. Ol areal bolsa, görnüşine görä, Mesopotamiyadan tä Altaya çenli uzalıp gidyär. Müñlerçe yılıñ dovamında şeyle ımgır giden giñişlikde güzeran aylan ata-babalarımızıñ öz asıl Vatanı bolan häzirki Türkmenistana ıhlaslarınıñ neneñsi güyçli bolanlıgına göz yetirmek üçin “Türkmeniñ öñem Vaasdır, soñam...“ diyen gadımı düşüncesini yatlamak yeterlikdir... “Vaas“ sözüni sanskritden türkmençä geçirseñ, onda ol “Hudaylarıñ mekanı“ diymegi añladyar... Men bu söz gadımı hindi diline ariy dilinden geçendir öydüp güman edyärin.

  Türkmen halkınıñ şayış arealınıñ geçmişde örän giñ bolanlıgı üçinem onuñ diline, medeniyetine, tarıhına degişli elementler, detallar, tutuş gatlaklar bu arealıñ ha o çetinden, ha-da bu çetinden tapılıp dur. Bu-da biziñ ata-babalarımızıñ asıl yurdunı Mesopotamiya-Altay aralıgınıñ haysıdır bir çetine degişli edip goycak bolyan alımları ve tarıhçıları halıs alcıradyar. Oları çaşıñ gözüne sereden yalı edyär. Olarıñ işlerini okan okıcılar bolsa, ondanam beter kın yagdaya düşyärler. Ιnha, mısal üçin, 1947-nci yılda Altayıñ Pazrık depesinden tapılan, ini 89 santimetre, boyı-da 2 metre deñ bolan köne halınıñ gölleri, nagışları häzirki türkmen halılarınıñ göl-nagışları bilen des-deñ gelip dur. Özem ol halınıñ azından 2 müñ 200-den govrak yaşı bar. A. Bekmıradıñ gadımı hıtay çeşmelerine salgılanıp getiryän degerli delillerine görä, oguzlarıñ nesilbaşısı Oguz hanıñ hem ömri Altay etraplarında geçene meñzeyär. Şol bir vagtıñ özünde-de, türkmen milletini millet hökmünde tapavutlandıryan beyleki birnäçe mukaddeslikler bolsa, häzirki Türkmenistanıñ territoriyası bilen berk baglanışıklı. İne, mısal üçin, türkmeniñ gözüniñ göreci yalı göryän atını alıp göreliñ. Häzirki dövürde ahal-teke atları adı bilen bütin dünyäde tanalyan hem-de tohumı yitip baryan arassa atlar gadımıetde “türkmen atları“, “nusay atları“, “parfiya atları“, “asman atları“ adı bilen äleme meşhur bolupdırlar. Şu yerde atlar bilen baglanışıklı yene-de örän geñsi bir hadısa bar, ol hem “Gorkut Atanı“ okap görseñ, onda oguzlar edil beyleki türki kovumlar yalı atıñ etini iymekden gaydanoklar, toyda-tomguda-da yılkı öldürilyär. Emma häzirki zaman türkmen milleti beyleki ähli türki kovumlardan tapavutlılıkda atıñ etini iyenok. Türkmenler bedev ölse, onı edil adam caylan yalı caylayarlar. Mısal üçin, “Göroglı“ eposında türkmenleriñ atıñ etini iyip oturan yerleriniñ üstünden baraymarsıñ. Bu nämäniñ alamatı? Meniñ pikirimçe, bu häzirki zaman türkmen milletiniñ millet hökmünde kemala gelşiniñ cuda çılşırımlıdıgını görkezyär. Oguz taypalarını bütevilikde alandan olarıñ içinden has soñrak selcuklar adı bilen çıkan halkıet häzirki zaman türkmenlerimize bir basgançak yakın görünyär. Olarıñ däp-dessurlaram, edim-gılımlaram, dilem, psihologiyasam türkmen halkınıñ ve milletiniñ gutarnıklı emele gelmeginde has görnükli rol oynana meñzeyär. Emma, näçe gınansak-da, selcuklarıñ tarıhı bizin ılmımızda entek yeterlik övrenilenok, degdim-gaçdım edilyär.

  Türkmende “İt vepa, heley bivepa“ diyen nakıl bar. Bu nakıl megerem, “türkmen ovçarkası“ adını alan goyun iti bilen baglanışıklı dörän bolsa gerek. Çünki kellesi gazan yalı äpet türkmen goyun itleri edil adam yalı akıllı, bu sözi adamdan öññe mahluk hakında aytmak birhilem bolsa, onda-da olara payhaslam diyesiñ gelip dur. İne, şol itleriñ ata-babalarınıñ vatanınıñ nirededigini güman edyäñizmi? Eger-de, Altaydır öydyän bolsañız yalñışyañız. Köne Nusay galasında birnäçe yıl mundan öñ arheologiki gazuv-agtarış işleri geçirilende, gulakları, guyrugı kesilen, häzirki türkmen goyun itlerine ekiztayı yalı meñzeş itiñ toyundan yasalan şekilcigi çıkdı. Şol şekilcigiñ yaşı iki müñ yıldanam geçyär, ol biziñ eramızdan ozalkı dövürde yasalıpdır.

  Bulardan başga-da mısal az däl. Şu topragıñ avtohton halklarınıñ gözellik baradakı düşünceleri kümüş şay-seplerimiziñ geñsi formalarında, nagışlarında gizlenip galıpdır. Biziñ ayal-gızlarımızıñ ey göryän kümüş şay-sepleriniñ gadımı nusgaları Parfiya sungatınıñ çuñluklarına aralaşyar, şondan gözbaş alyar. Gadımı Münendepeden tapılan, biziñ eramızıñ 11-V1 asırlarına degişli edilyän huday ayalıñ heykelinde onuñ lıbasınıñ öñ yüzi tamam apbasıdan bezelipdir. Kümüş apbası bezegini biziñ gelin-gızlarımızıñ niçiksi ey göryänligini il içinde bilmeyäni barmı näme?

  Türkmenleriñ arasında musulman dini zorluk bilen ornaşdırılan bolsa-da, biziñ halkımız häzire-bu güne çenli öz otparaz ata-babalarınıñ käbir dini düşüncelerini yitirmän saklap gelipdirler. Aya, Güne, oda çokunmak, yedi yoluñ üstünde ot yakıp, onuñ üstünden tovsup, günäñi yuvmak, “ahır çarşembe“, “agır çarşembe“, “gara çarşembe“, çille, novruz bayramları, akar suva secde etmek, gızlarıñ eliniñ çeper bolmagını diläp, ilkinci tiken tahyasını ya-da başga bir işini il örmänkä garadañdandan suvuñ boyuna barıp,, akar suva akdırmak; ot, suv, yel, yagmır yalı tebigı güyçleriñ özlerine gös-göni yüzlenmek ve başga-da onlarça, belki-de, yüzlerçe ovnuk-uşak elementler munuñ şayadıdır. Musulman dininiñ kada-kanunları bilen garışıp-gatışıp gidenligi üçin käte oları yalñışsız yüze çıkarmak kınlaşyar. Onsoñam ıslam yerli dinleriñ yaşayışa ukıplı elementlerini ussatlık bilen özüne siñdirmegiñ ve oları özüne hızmat etdirmegiñ hötdesinden gelipdir. Bar, bu getirilen delillerem azmış diyeliñ. Eysem, türkmen ayal-gızlarını goñşı halklarıñ ayal-gızlarından, gatı gidiberse, hatda ähli beyleki halklarıñ ayal-gızlarından tapavutlandırıp duran geyim-gecimlere näme diycek?! Biziñ ayal-gızlarımızıñ biçüvinde geyinyän uzın köynekli ve ayratın özboluşlı lıbaslı halkı tapaymak añsat iş däl. Diñe bir yat kovumlar-ha däl, hatda türki kovumlarıñ içinden-de beyle golaylık yok diyerlik.

  Gepiñ gerdişi gelende, men türkmen halk dörediciliginden barı-yogı iki setir goşgını getirmekçi bolyarın:

                                            Gök köynegi dızından,

                                            Atlı yetmez ızından...

  Eysem muña näme diycek? İne, biziñ türki aslımız! Añrık gitdigiçe köynegi yokarık çızgalıp baryan-a däldir-dä? Bu nämäniñ alamatı? Tötänden kapıya üçin düzüläen iki setirmi? Meniñ pikirimçe, megerem, beyle däl bolsa gerek. Çünki dızdan köynek geymek ähli türki halklarıñ ayal-gızlarına mahsus bolan ädehetdir. Bu ve beyleki sanalıp geçilen hem geçilmedik ençeme degerli deliller häzirki zaman türkmen milletiniñ aslını gös-göni gadımı türki kovumlar bilen bir taraplayın baglap goycak bolyan gızgın kelleleri, ganıgızgın dızmaçları az-kem sovaşdırmalıdır, oylandırmalıdır. Türki medeniyetiniñ soñabaka cuda agdıklık eden güycüne, täsirine garamazdan, bu övreleriñ gadımı medeniyeti, geyim-gecimi, antropologiyası ve belli bir derecede hat-da dilidir däp-dessurları-da saklanıp galıpdır. İñ bir yönekeyce gözlegler hem häzirkizaman türkmen dilinde ariy-parfiya sozleriniñ, elementleriniñ udel agramınıñ uludıgınıñ üstüni açyar. Bu mesele diñe alımlar tarapından özüniñ düypli övrenilmegine garaşyar.

                     

                                                                 ***

  Eysem antropologiya ılmı türkmen halkınıñ gelip çıkışı dogruda nämeleri habar beryär? Eger-de bu topragıñ üstünde gadımıetde yaşan adamlar soñsuz uruşlarda gırlıp tükenen ya-da yurt aşıp uzaklara giden bolsalar, bu tayıgam, käbir alımlarıñ tassıklayşı yalı, düybünden başga bir halk göçüp gelen bolsa, onda antropologiya ılmı bu hasıdanıñ hökman üstüni açaymalı. Bu meselede şondan takık ılım yok diyerlikdir. Çünki antropologiya hiç hili şübhä yol goymayan anık derñevleri geçiryär. Antropologlar gadımı mazarları agtarıp görüp, birnäçe müñ yıl mundan öñ caylanan adamlarıñ süñklerini, kelleçanaklarını övrenyärler. Alnan neticeleri bu giñişlikde häzirki dövürde yaşap yören halkıñkı bilen deñeşdirip görmegiñ kın däldigi düşnükli bolsa gerek?

  Antropolog Orazmuhammet Babakov “Türkmen halkınıñ etnogenez problema bilen baglanışıklı antropologiki düzümi“ (Aşgabat, “Ιlım“, 1977) atlı kitabında giñişleyin ılmı barlaglarıñ esasında şeyle neticä gelyär: “Türkmenistanıñ häzirki türkmen ilatı giñiş territoriyada yayravlı oturanlıgına ve geçmiş tire-taypa bölünişiginiñ dürli-dürlüdigine garamazdan, tutuşlılıgına alanıñda, gomogen, yagnı birmeñzeşdir. Bu ilat yevropeid tipine yagnı indoortadeñiz cınsınıñ gündogar variantına ya-da L.O. Oşaninıñ terminologiyasına görä, zakaspiy cınsına degişli edilip bilner. Türkmenler öz kelleçanagınıñ gurluşına görä dolihosefaldırlar (süyri kelleliler) ve diñe az-kem mongoloid garıncaları bardır. (Agzalan kitap, 70-71 sah.)

  Eysem, aydalı, birnäçe müñ yıl yıl mundan oval häzirki Türkmenistanıñ territoriyasında nähiliräk halk yaşadıka? Biziñ eyyamımızdan ozalkı 460-377-nci yıllarda, yagnı mundan iki müñ dört yüz yıl çemesi öñ yaşap geçen grek alımı Gippokrat Türkmenistanıñ häzirki territoriyasında yaşan halkı skifler diyip atlandırıp, şeyle yazyar: “Şu yerde süyri kelleliler (dolihosefallar - A.V.) hakında gürrüñ bereyin. Kelle süñki boyunça olara meñzeyän başga hiç bir halk yokdur. İlkibaşda kelläni süyri görnüşe getirmek däp bolupdır, indi bu däp tebigı häsiyete geçipdir, şonuñ yalı-da, olar kimiñ kellesi süyri bolsa, onı asıllı adam hasaplayarlar. Olarıñ bu däbi şulardan ıbarat: olar çaga dünyä inip, heniz onuñ süñkleri yumşacıkka, gatamaga yetişmedik kelläni elleri bilen dogrı görnüşe getiryärler. Çaganıñ kellesine sargı ya-da şoña meñzeş zat dañıp, onı dik ösmäge mecbur edyärler. Şonuñ neticesinde kelläniñ adatı forması yitip, ol süyrüligine ösüp başlayar“.

  Gadımı skifleriñ geñ-tañ galaymalı bu däbi yañı-yakınlara çenli-de türkmenlerde yörgünli ekeni. Bu hakında A.İ. Yarho ve L.V. Oşanin yazıpdırlar. Hut şu däbe esaslanıp, L.V. Oşanin häzirkizaman türkmenleriñ skif-sarmatlardan gelip çıkandıklarını öñe sürdi. Bu pikiri antropologlar V.V. Ginsburg, G.F. Debeo, tarıhçılar S.İ. Tolstov, K.V. Trever ve A.Y. Yakubovskiy dagılar hem goldayarlar. İ.İ. Yarho yaglıkdan başga-da türkmenleriñ kelläni süyreltmek üçin öz yaş çagalarınıñ kellesine keçe kaporını geydiryändiklerini belleyär. Alımıñ tassıklamagına görä, onı ayallar hem geyipdirler. Keçe kaporı - munuñ özi bagcıklı alkımıñ aşagından dañılyan keçe gulakcındır. Belki, şeyle gulakcını erkek adamlar hem geyendir? “Tapdıñ bärde keçe telpek türkmeni“ diylen gep, belki şondan galandır? Emma her halda adamlar bu däbiñ hemme türkmen taypalarında yörgünli bolmanlıgını hem belleyärler. Meselem, Gazancıklı yomutlarda (atabaylar) beyle däp yok. Emma olarıñ hem kelle süñki edil beyleki türkmenleriñki yalı süyri. Munuñ özi bolsa, häzirki zaman türkmenleriñ tebigı yagdayda dolihosefal cınsına degişlidiginiñ subutnamasıdır. Şonuñ üçinem belli sovet antropologı L.V. Oşanin kırk yıldan govrak vagta çeken barlaglardan soñ: “Häzirki Orta Aziyanıñ togalak kelleli ilatınıñ arasında yeke-täk süyri kelleli (dolihosefal - A.V.) halk bar, olar hem türkmenler“ diyen ılmı neticä gelyär.

 

 

3. ARİYLER, PARFİYALΙLAR, TÜRKMENLER...

  Ariy medeniyeti dünyädäki iñ gadımı, iñ çuñ ve iñ bay medeniyetleriñ biridir, onuñ täsiri-de örän uzaklara yayrapdır. Onuñ bir çeti - Hindistan, beylesi - Beyik Britaniya, demirgazıgı - Finlyandiya, günortası Eyran. Bu ımgır giden territoriyanıñ içinde gadımı ariy medeniyetine degişli dürli-dürli elementleri tapsa bolyar. İñ esası-da dil elementleridir. Türkmen diline, türkmen medeniyetine onuñ yetiren täsiri bolsa, megerem,, hiç biriniñkiden artık bolmasa, kem däldir. Häzirki zaman türkmen milleti bilen gadımı ariy halkınıñ arasında köpri kimin birleşdirici bolup hızmat edenlerem parfiya halklarıdır. Ariyleriñ medeniyeti, dili ilki-ha parfiyalılara siñipdir, ondanam - häzirki türkmen milletine geçipdir. Yeri gelende aytsañ, onda “türkmen“ etnonimini döreden ariy halkınıñ özi bolman, eysem onuñ dili bolmagı-da mümkin. Çünki olarıñ döreden medeniyetiniñ, diliniñ ömri halkıñ öz ömründen uzak bolupdır. Bu diliñ ençeme sözleri häzirkizaman türkmen dilinde aktiv ulanılyar. İñ bärkisi: arassa, arlamak (yuvmak manısında), arlık diyen yalı sözlerde şol gadımı dilden gelip yeten “ar“ düyp sözi saklanıp galıpdır. Garacaoglanıñ “Arı türkmendir aslımız“ diymegine bolsa, meniñ pikirimçe, diñe türkmenler, yagnı ariy medeniyetini gös-göni diyen yalı özüne siñdiren millet beylekilerden tapavutlılıkda has ıgtıbarlı düşünip biler. Milletiñ adını añladyan “arı“ sözüniñ düyp manısı, meniñ pikirimçe, “arassa“ diymekdir. Emma bu temanı köp yıllardan bäri özbaşdak övrenip yören türkmen hudocnigi Suvlı Yaranovıñ ınamına görä, “Ariya“ diymek, “Güneşli yurt“ diymegi añladyar. Ariyleriñ gadımı simvolı bolsa, (şeyle simvollar gadımı Marıda gazuv işleri geçirilende tapıldı), Gün şöhlesiniñ tükeniksizligini añladyan alamatdır.

  Ariyleriñ aslı vatanından aralarınıñ belli-külli açıklıgına garamazdan, nemis ve iñlis dillerinde-de bu diliñ täsiri güyçli duyulyar. Mısal üçin, iñlis dilinde-de edil ariy dilindäki yalı “man“, sözi bar. Onuñ birinci manısı “adam“, ikincisi “erkek adam“. İñlisçe zenana “vuman“ diyilyär. Bu-da türkmenleriñ kähalatda “ayal adam“ diyişleri yalı bir zatdır. Nemis dilinde-de “mann“ sözi “erkek adam“, “adam“ diyen manıları añladyar. Bu yerden türkmen dilindäki “man“, “men“ sözleriniñ nemis ve iñlis dilindäki degişli manını añladyan sözler bilen hayran galdırıcı yakınlıgını ya-da hat-da gös-göni gabat gelip durşunı selcermek kın däldir.

  Bu gabat gelmegi hiç bir cähtden tötänlikdir öytmek bolmaz. Çünki ol bir ya iki söz bilen çäklenmeyär. Mısal üçin, türkmen dilindäki yene bir söze seredip geçeliñ. Bizde “Gurt geldi - gut geldi“ diyen bir nakıl bar. “Gut“ - bagt, hayır diymekdir. Muña göz yetirmek üçin şunuñ yalı sözleri yatlalıñ: “Gutlı bolsun!“, “Gutlı-mübärek bolsun!“ Gutlı diyen adam adı hem şundan gelip çıkan. “Gutlayarın!“ Şu yerde X1 asırda yaşap geçen Orta Aziyalı şahır ve alım Yusup Has Hacıp Balasugınınıñ “Kutadgu bilig“ eserini-de yatlamak artıkmaçlık etmez. Çünki onuñ manısı “Bagt beryän bilim“ diymekdir.

  “Gut“ diyen düyp sözden nemis hem-de iñlis dillerinde emele gelyän sözleri derñemek gızıklıdır. Mısal üçin nemis dilinde “Guten tag“ diyen söz bar. Ol: “Gündiziñiz hayırlı bolsun!“ diymekdir. “Tag“ - gündiz. “Guten“ - govı, yagşı, hayırlı manılarını beryär. Edil şu manıdakı ençeme goşma sözleriñ düzümine girmek bilen “gut“ düyp sözi nemis dilinde “govı“, “yagşı“, “acap“, “govı ahval“, “yagşı hıyal“, yagşı pikir“, “hayır“, “hayırlı“ yalı sözleriñ giden bir hatarını emele getiryär. Yeri gelende aytsañ, biziñ yurdumızda satılyan iñ populyar nemis curnalının adı-da “Guten tagdır“.

  İñlis dilinde bu düyp sözden emele gelyän köpsanlı düşünceleriñ manısı-da, aydılışı-da nemis ve türkmen dilindäki degişli sözlere cuda yakındır. “Guud“ - iñlis dilinde-de “govı“, “яgşı“, “mılayım“, “hayırlı“ manını beryär. Bu dilde-de birek-birege duşulanda yagşı niyet etmek, salamlaşmak, hat-da ayrılışanıñda, sagbollaşmak üçin ulanılyan sözler hem hut şu “guud“, yagnı “gut“ düyp sözüniñ gatnaşmagında emele gelen sözleriñ üsti bilen añladılyar. Mısal üçin: “Guud mooniñ“ - ertiriñiz hayırlı bolsun, “Guud aftenuun“ - gündiziñiz hayırlı bolsun, “Guud ivniñ“ agşamıñız hayırlı bolsun. “Guud bay“ - hoş, sag-salamat boluñ. Bu iki dildäki kovumdaş sozleriñ hatarını entegem artdırsa bolardı. Yöne, megerem, şu mısallaram yeterlik bolsa gerek.

  Emma, ınha, pars dilinde “man“ sözi geñsi mana eye bolupdır. Ol agram ölçeg birligini añladyar. Belki, bu-da yöne yere däldir? Güyci ölçemek üçin ulanılyan “bir at güyci“ diyen düşünce yalı, gadımıetde adam agramı, belki, agram ölçeg birligi bolup hızmat edendir ve şu manıda pars dilinde saklanıp galandır?

  Geliñ, indi dünyä belli gadımı latın dili bilen türkmen diliniñ arasındakı baglanışıga seredip geçeliñ. Bu diliñ üsti bilen ençeme Yevropa ve hat-da köpsanlı dünyä dillerine yayran ve hemmeler tarapından hut latın sözleri hasap edilyän: “akva“, “arka“ yalı sözleri alıp göreniñde, oylananıñı duyman galyarsıñ. Aydalı, “akva“ (latınça “suv“ diymek), bu sözden emele gelen ençeme yörgünli sözler bar: “akvalang“, “akvarium“, “akvatoriya“, “akveduk“ ve başgalar. Emma türkmen dilindäki “akaba“ sözüne cuda yakın yazılyan “akua“ sözüne latın dilinde düşündiriş yok. Türkmen dilinde “akaba“ - munuñ özi “yap“, “akar“ diymekdir, umuman, akyan zat, akmak prosesi bilen baglanışıklı emele gelen düşünce. Diymek, meniñ pikirimçe, “akva“ diyen latın sözi “ak“ diyen ariy düyp sözünden alnan bolmalı. “Arkus“ diyen latın sözüne-de şol diliñ özünde düşündiriş tapmak kın. Oña derek häzirkizaman türkmen dilinde velin, onuñ asıl manısına düşünmek o diyen kın däl. “Adamınıñ arkası“, “arkalı“, “eşegarka“ (tamkepbäniñ üsti köplenç eşegarka edilyär) yalı sozleri yatlasañ, onda “arkus“ diyen latın sözüniñ hem ozal-ebedinde ariy sözi bolanlıgını güman etmek mümkin. Ariyleriñ dili-de, medeniyeti-de, görşümiz yalı, büs-bütin yok bolup gitmän, häzirkizaman türkmen diline, medeniyetine kem-käsleyin geçipdir. Şonuñ üçinem ol sözleriñ manısı bize düşnükli.

  İñlis dilindäki bütin dünyä meşhur “centelmen“, “supermen“, “biznesmen“ yalı sözler bilen türkmen dilindäki “edermen“, “gahrıman“, “atarman“, “çaparman“ sözlerini deñeşdirip görüñ. Eysem, olar tötänden biri-birine çalım edyärlermikä? Meniñ pikirimçe, beyle däl, bu yerde hiç hili tötänlik yok. Bu sözleri iñlis dilinde-de, türkmen dilinde-de “adam“, “erkek adam“ manısını añladyan “man“ (“män“ sözleri haysıdır bir sözüñ ızına goşulmak bilen emele getiryär. “Edermen“ - edenli adam, “atarman“ - atıcı, mergen adam“, “çaparman“ - çapıcı, uruşgan adam.

  Eysem, “gahrıman“ sözüni alıp göreliñ, ol nämäni añladyarka? Görnüşine görä, “gaharlı adam“ diyen iki sözden emele gelip, ol soñra govı häsiyeti añladyan üçünci bir düşüncäni döredipdir. Beyle hadısa dilde kän duşyar. “Gahar“ sözüniñ özi-de mıdama yaramaz manını anladıp duranok. Mısal üçin: “Gaharı bolmadıgıñ gayratı bolmaz“ diyen türkmen nakılında ol govı manıda gelyär. “Gahar“ sözüniñ “gahr“ görnüşinde yazılışına, aydılışına biz klassıkı edebiyatımızda kän duşyarıs:

                      Agladar men, güldürer men,

                      Mertligimi bildirer men,

                      GAHRΙM gelse, öldürer men,

                      Aglama, Övez, aglama!

  Şeylelikde, “gahr“ sözi ızına “man“ sözüniñ goşulmagı bilen ayratın govı adam sıpatını añladyan “gahrıman“ sözüni emele getiryär.

  Umuman, ızına “adam“ diyen manıda “man“, “men“ sözleriniñ goşulmagından emele gelen sözler türkmen dilinde sanap çıkardan has köpdür. Ol goşma söz emele getirişiñ iñ bir öndümli görnüşi diysegem yalñış bolmasa gerek. Mısal üçin: “harazman“ - harazçı adam, “gulman“ - hızmatkär adam, “danışmen“ - gürrüñçi adam, “padıman“ - sıgır bakan adam, “şadıman“ - şadıyan, väşi adam, “görman“ - gör gazyan adam, “türkmen“ - türk adam...

  Bu sözüñ gatnaşmagında emele gelen aşakdakı yalı düşünceleriñ asla-da hetdi-hasabı yokdur: “bararman“, “urarman“, “taparman“, “satarman“, “yaparman“, “utarman“, “yatarman“, “yıkarman“ ve beylekiler. Eger-de, öñünden gelyän bogunda inçe çekimli bar bolsa, onda şeyle halatlarda “man“ sözi-de türkmen dilindäki bogun singarmonizmi kadasına boyun egip, “men“ görnüşini alyar: “ekermen“, “görermen“, “düzermen“, “iyermen“, “diyermen“, sürermen“, “kesermen“, “türkmen“, garasay “sanasañ sogabı bar“ diyleni-dä.

  İne, şeylelikde, yadu-yakın dilleriñ içinden gözlenen “türkmen“ sözüniñ manısı gelip-gelip, öz ene dilimiziñ içinden çıkyar. Eysem biziñ ene dilimiz, gör, yene niçe sırları, açışları, baylıkları özünde gizläp yatırka? Eysem ol Gündogar bilen Günbatarıñ aralıgındakı täsin dil köprüsi dälmikä? Türkmen diliniñ yitmegi, megerem, dünyä medeniyetine hiç haçan övezini dolup bolmacak urgı bolardı. Çünki bu diliñ, bu medeniyetiñ içinde gelcekde edilmeli halkara ähmiyetli açışlarıñ, belki, onlarçası, belki-de, yüzlerçesi gizlenip yatandır?..

  Men bu makalanı diñe hoşniyetli okıcılar üçin pikir alışmak maksadı bilen yazdım. Gadımı topragımızda Güne cızırdap yatan Nusayıñ, Maşadı Misserianıñ, Altındepäniñ, Marguşıñ ve beyleki onlarça antiki yadıgärlikleriñ sessiz hem gussalı soraglarına özümçe cogap agtardım. Oları bina eden adamlarıñ ganı biziñ damarlarımızda aylanyarmı ya-da yok? Biz kim?

  Bu meselede entekler soñkı nokadıñ goylup bilinmezligi ayıp däldir, çünki türkmeniñ tarıhı indi yazılmalı. “Soñkı nokadı goyandırıs“ öydüp yörenleriñkem häli görseñ ılmı däl-de, eysem administrativ pikire has golay bolaymasa? Mesele-de açıklıgına galyar.

                                                                 “Yaşkom“, 1-nci avgust 1991 yıl

ARŞAK PATΙŞANΙÑ ŞÄHERİ NİREDE?

                                            Aşgabat şäheriniñ adı - Arşakabad.

                                            Aşgabat şäheriniñ yaşı 100 govrakmı ya-da 2240? 

                                            Bu asır tamamlananda, Aşgabadıñ yaşı 2250 yıl bolyar.                                      Meger, biz onı ulı bayram ederis? Alımları cedele çagıryarıs!

 

 

  Türkmenistanıñ paytagtı Aşgabadıñ adınıñ gelip çıkışı dogruda öñem birnäçe çaklama orta atılıpdı. Aşgabadıñ adı ozal “Aşık abat“ bolupdır, ol hem “Aşıklarıñ şäheri“ diymekdir diyen ovadanca toslama ayratın-da yörgünli boldı. Hiç hili tarıhı faktlara dayanmayan bu pikiri öz vagtında resmi taydan hem gövünceñ goldadılar. Çünki şeyle edilmegi: “Öz ilinden gaçıp gaydan iki sanı aşıgıñ mekan tutan yerinde ilki oba döräpdir, soñra geçen asırıñ ahırında rus goşunlarınıñ bu yere gelmegi bilen şäher döredi ve ol-da paytagta övrüldi“ diyen çaklamanı öñe sürmäge ve 80-nci yıllarıñ başında onuñ hamana, 100 yaşınıñ dolmagını dabaralı belläp geçmäge esas berdi...

  Emma indi ol ovadanca toslamalardan yüz dönderip, hakıkı gözleglere başlamalı dövür geldi. Munuñ üçin ilki bilen Aşgabadıñ adınıñ gelip çıkışını anıklamalı. Şonı aydıñlaşdırmasañ, onuñ yaşını kesgitlemek mümkin däl. Bu iki düşünce özara berk baglanışıklı.

  Tarıhçı alım Marat Durdıev geçen yılıñ 15-nci dekabrında “Veçerniy Aşhabad“ gazetinde çıkardan: “Eziz şäher, seslen!“ atlı makalasında paytagtamızıñ gadımı adınıñ “Asgarad“, “Аştoret“ ya-da “Aşerat“ bolmagınıñ mümkindigini yazyar. Elbetde, bu bolup biler, yöne M.Durdıeviñ çaklamasında bövrüñi diñledyän yeri, alımıñ “Aşgabat“ adını göyä yekece yerde duşyan at hökmünde derñemegidir. Emma “Aşgabat“ adı başga yerlerde-de bar. Aşakdakı aydılyanlara dıkgat edip görüñ: “...orta asır Horasanıñ teritoriyasında ve Gündogar Türkmenistanda Aşgabat diyen yerler köp bolupdır. Meselem, doktor L.M.Payan tarapından neşir edilen “Eyran obalarınıñ ve şäherleriniñ sözlügi“ (Maşat, 1960) diyen kitapda cemi 16 sanı Aşgabat obasınıñ adı tutulyar. Ol obalar Eyrandakı Maşat, Nışapur, Amul, Tähran, Maku, Behbehan Ferdövsi, Bircent, Kerman velayatlarında yerleşyärler. (Ferheng, 312 sah.). Nışapurıñ yanındakı Aşgabadıñ adı barıp Temirleñiñ tarıhında-da duş gelyär.“ (S.Atanıyazov, Türkmenistanıñ geografik atlarınıñ düşündirişli sözlügi. Aşgabat, “Ιlım“, 1980).

  Bu maglumatları nazarda tutsañ, agtarışıñ çägini giñeltmekden gayrı çäre galmayar. Emma hernäçe agtrasañ-da, paytagtımızıñ adını häzirki görnüşinde gadımıetden tapıp bolanok. Añsat bolanlıgında, bu açış bireyyäm edilerdi. Meniñ pikirimçe, gadımı tarıhçılarıñ beryän maglumatlarını, getiryän oba, şäher atlarını dilde söz emele geliş ve ösüş kadaları bilen berk baglanışıkda övrenmeli. Dilimiziñ pars dili bilen içgin gatnaşıkda bolan asırlarına yüzlenmeli. Yöne yatda saklamalı zat: täsiriñ hergiz garşılıklı bolyanlıgıdır. Munı göz öñünde tutmasañ, onda häzirki Eyranıñ çäklerinde “Aşgabad“ adınıñ onlarça yerde duşmagınıñ sebäbine düşünmek kın. Belki-de, bu sözi bir dövür, bir bütevi tarıh öñe çıkarandır? Eger şeyle bolsa, onda ol haysı dövürkä? Görnüşine görä, ol bu etraplarda Parfiya dövletiniñ agalık eden asırları bolmalı ve “Aşgabad“ adı-da pars topragına ve pars diline biziñ topragımızdan, biziñ parfiyalı ata-babalarımızıñ dilinden geçen bolmalı. Parfiya patışalıgı b.e.o. 111 asırdan b.e. 111 asırına deñiç, yagnı 470 yıl çemesi yaşapdır.

  Biziñ eramızıñ 1 asırında Parfiya sıyahat eden, has dogrusı, onuñ içinden kerven yolı bilen geçip giden gadımı tarıhçı İsidor Harakskiniñ belli “Yol yazgısında“ şeyle maglumat bar: “Soñra Astauena, 60 shoyn, onda 12 oba bar, hersinde-de duralga. Soñra Arsak 1 patışa diyip ıglan edilen Asaak şäheri, bu tayda bakı ot yanıp dur.“

  Diymek, gadımı Parfiya dövletiniñ ilkinci patışası Arsak 1 tagta çıkıp, Asaak şäherinde başına täç geyyär. Gızıklı fakt. Eysem bu atlarıñ haysı haysısından döredikä?..

  Biz Aleksandr Makedonskiniñ öz basıp alan yurtlarında yüzläp “Aleksandriya“ şäherlerini gurduranlıgını bilyäris. Eysem, grek-makedon şalarınıñ täsiri astında kemala gelip, şol dövürde tagta çıkan adamınıñ, yagnı Arsak 1 şeyle göreldä eyermegi bolup bilcek zat dälmidir? Bardı-geldi ol eyermäyin diyende, dövrüñ halıs yoñ bolan düzgüni oña sıpalga goyaydımıka? Goyarından goymazı yakın. Şunlukda Arsak 1 özbaşdak şa hökmünde ilkinci gezek başına täç geyen şäheriniñ şondan soñra onuñ adını götrecekdigi geñlik däldir. Tas bäş asırlap diyen yalı dovam eden arşakidler dinastiyasınıñ başını başlan Arşak patışanıñ adını göteren yekece-de şäheriñ bolmazlıgı, hey, akıla sıgcak zatmı? Onda-da patışalıgıñ dörän yerinde - günorta Türkmenistanda? Häzirki Aşgabat töveregi beyik Parfiya dövletiniñ sallançagı ahırın! Diymek, görnüşine görä, çet yurtlı gadımı tarıhçılarıñmı ya-da soñkı göçüricileriñ sävligi bilen bu şäheriñ adı yoylandır diyen pikir döreyär. Megerem, “Arsak“ diymegiñ yerine “Asaak“ yazılandır...

  Bu etraplarıñ atları, şäherdir obalarıñ atları biziñ eramızdan öñki birinci müñyıllıgıñ ikinci yarımında ve biziñ eramızıñ 1-müñyıllıgınıñ birinci yarımında yaşap geçen antiki avtorlarıñ hemmesiniñ yazgılarında getirilyär. Emma diñe İsidor Harakskiniñ “Yol yazgısında“ yurtlarıñ, halklarıñ ve oba-şäherleriñ atları nähili ızıgiderlikde duşan bolsa, şol tertipde-de yazılıpdır. Şonuñ üçinem Parfiya eyyamınıñ oba-şäherleriniñ yerleşişini, halklarıñ yaşan territoriyalarını övrenmek üçin İsidor Harakskiniñ “Yol yazgısı“ bahasına yetip bolmacak gımmatlı çeşmedir. Munı “Orta Aziyanıñ Günorta oblastlarınıñ tarıhı geografiyası“ diyen kitabında İ.N.Hlopin hem belleyär. Emma ol ız yanından öz ıkrar eden gımmatlı ızıgiderliligini gözden düşürip, şeyle yazyar: “Kartada özümize belli yoluñ böleklerini nähili tertipde yerleşdireniñ parhı yok. Şonuñ üçinem biz şertli başlangıç punkt hökmünde Parfiyena bilen Nusayı alalıñ, şundan başlabam ilki günbatar ugurda tä Kaspi Dervezesine çenli, soñra bolsa gündogar ugurda marşrutı yerleşdireliñ“. (İ.N.Hlopin “Orta Aziyanıñ Günorta oblastlarınıñ tarıhı geografiyası“, Aşgabat, “Ιlım“, 1983, 68 sah.)

  Meniñ pikirimçe, hut şu yerden hem bulaşıklık başlanyar. Onuñ nähili neticä getiryänligini görüp geçeliñ. “...antiki Astauenanı Nusaydan günorta gapdalda yerleşdirmek bolmaz; megerem, bu oblast Köpetdagıñ demirgazık eteklerinde, emma Apavarktikenanıñ gabat garşısında, Parfiyenadan demirgazık-günbatarda, häzirkizaman Krasnovodsk gapdalda yerleşen bolsa gerek“.

  İne, hut şu sebäpli-de, İ.Hlopin T.Gofmanıñ nämüçin: “Nusay Aşgabatdan gündogarrakda bolmalı“ (sturm, 1936. 711-712s.) diymeginiñ manısına onçaklı üns bermändir. Yogsam, bu meselede iki alımıñ goyberyän sävligi-de biri birine örän golay. Ol Astauenanıñ Parfiyadan haysı gapdalda yerleşenligi bilen baglı. Munı dogrı kesgitlemeseñ, onda Asaak (Arsak) şäheriniñ geçmişde nirede yerleşendigini anıklamak mümkin däl. Asaak şäheriniñ arheologlar tarapından häzire-bu güne çenli tapılman gelmegi-de şu sebäplidir. Bu şäheriñ tarıhda adı bar-da, özi yok!

  Eysem-de bolsa, näme üçin Astauena Parfiyenadan ya-ha günbatarda, ya-da hökman gündogarda yerleşmeli? Munı cedelsiz kabul ederlik derecede ınandırıcı faktlar ya-da karta barmı? Gepem şonuñ yoklugında. Beyik Parfiya dövletiniñ düzümine giren öñki erkin patışalıklarıñ biri bolan Astauenanıñ-da, Arsak 1 tagta çıkıp, başına täç geyen şäheri Asaak (Arsak) şäheriniñ-de yerleşen yeriniñ nirededigini diñe köneki avtorlarıñ yazgılarını övrenip kesgitlemeli bolyar. Olarıñ içinde iñ gımmatlısınıñ-da İsidor Harakskiniñ “Yol yazgısıdıgını“ biz eyyäm belledik. Tarıhçı alımlarıñ aglabasınıñ öz ılmı derñevlerinde hut bu yazgıları tutarık edinmegi, elbetde, yöne yerden däl. Başda belleyşimiz yalı, bu yazgılarıñ ızıgiderliligi her bir beyleki tarıhı çeşmeden ıgtıbarlı görünyär. Emma İsidor Harakskiniñ “Yol yazgısınıñ“ızıgiderliligine biz nähili düşünmeli? Ol ızıgiderlilik biziñ şu günki düşünişimiz yalımıka ya-da tapavutlımıka? İ.Hlopin, meniñ pikirimçe, ine, hut şunı ünsden düşüripdir. Onuñ agzalan kitabınıñ 62-nci sahıpasında teklip edyän 4-nci çızgısı munuñ şeyledigini tassıklayar. Ol İsidor Harakskiniñ geçen yolunı häzirki dövrüñ adamlarına mahsus psihologiyadan ugur alıp çızıpdır. Şonuñ üçinem gadımı kerven yolı Parfiyanıñ çäklerinde günbatardan gündogara şol dag etegini sırıp gidip otır. Diñe Apavarktikenadan Margiana yönelende, demirgazık gündogara garşı sovulyar. Meniñ pikirimçe, beyle yönekey, yöntemleşdirilen ızıgiderlilik gadımı kerven yolunıñ psihologiyasını, onuñ tebigı şertlere, tarıhı, durmuşı zerurlıklara görä emele gelen ugrunı düybünden diyen yalı göz öñünde tutmayar.

  Emma kerven yolı tarıhdan belli bolşuna görä hemişe ol ilden beyleki ile, bir patışalıkdan beyleki patışalıga, bir şäherden beyleki şähere maksatlı ugrayar. Başgaça bolup hem bilmez. Eger başgaça bolsa, onda ol kervensaraylardan, guyulardan bazarlardan sova düşer. Gadımı täcirler yol boyı, gidişin-gaydışın sövda edipdirler, yanlarına göteryän ätiyaçlık azık-suvluklarınıñ üstüni yetirip durupdırlar. Şulardan ugur alsañ, onda kerven yolunıñ häzirki adamlara o diyen düşnükli bolmadık birneme geñsi marşrutınıñ emele gelcekdigini añsa bolar. Gadımı oba-şäherleriñ, patışalıkların käbiriniñ ızsız-sorsuz yitip gitmegi, köne yazgılarda atları galsa-da, nirede yerleşyänligi belli bolmazlıgı bu geñ-tañlıgı has-da artdıryar. Astauena patışalıgıdır Asaak (Arsak) şäheri-de muña mısal bolup biler.

  İlki bilen bellemeli zat Asaak (Arsak) şäherini İ. Hlopin ve beylekiler gös-göni Astauenanıñ çäklerinde yerleşdiryärler. Eger-de İsidor Harakskiniñ ızıgiderliligi umumı ıkrar edilen belli “Yol yazgısına“ üns berseñ, munuñ sebäbi görnüp dur: “Soñra Astauena, 60 shoyn, onda 12 oba bar, hersinde-de duralga. Soñra Arsak 1 şa diylip ıglan edilen Asaak şäheri, bu tayda bakı ot yanıp dur“. Diymek, Asaak şäheri Astauenadan soñra gelyär. Ol Astauena patışalıgına girmän hem biler. Belki, giren hem däldir? Munı nädip bilmeli? İsidor Harakskiniñ beryän maglumatına yetne bolup bilcek bizde yene nähili maglumat bar?

  Şu yerde men gadımı tarıhçı Strabonıñ Astauenanıñ tebigatına degişli yazgısını getirmekçi: “Oh deryasınıñ golayından yer gazıcılar yagcımak cisimiñ çeşmesini tapıpdırlar diyyärler. Dogrudanam, edil käbir aşgarlı, süygeşikli berkidici ve asfaltdır kükürt düzümli suvuklıklarıñ yeriñ aşagından çogup çıkışı dek, yagcımak suvuklıgıñ-da yeriñ aşagından çıkmagı ahmaldır“ (X1, 11, 5).

  İndi antiki dövrüñ tarıhçısı Plininiñ bu baradakı yazgısını okalıñ: “...nebit ergin yag görnüşinde Vavilonıñ ve Parfiyadakı astakenleriñ yerinden akıp çıkyar“ (11, 109).

  Şeylelikde, antiki dövürde Astuenanıñ territoriyasında nebit alınyan çeşmeleriñ bolanlıgı yüze çıkyar. Köne dövürde Türkmenistanıñ territoriyasında nebit alınyan guyularıñ bolanlıgı dogrudakı maglumatlara türkmenleriñ ata-babalarınıñ musulman dininden ozalkı uyan otparazlık dininiñ pıgamberi Zoroastrıñ (Zaratuştranıñ) doglup-döreyşi baradakı yazgılarda-da duşsa bolyar. Eger-de, ilkinci nebitli yerleriñ ve nebitli guyularıñ Türkmenistanıñ çöllüginde tapılanlıgını göz öñünde tutsañ, onda Astauenanıñ çöllükde yerleşenligini güman etse bolar.

  Munuñ üstüne gadımı avtorlardan biri Ptolomeyiñ: “Nusaylılar ve astauenalılar Ariyanıñ demirgazık gapdallarında yaşayarlar...“ (V1, 17, 3) diyen maglumatını-da goşsañ, onda Astauenanıñ İ.Hlopiniñ ve eyyäm adı agzalıp geçilen T.Gofmanıñ göz öñüne getiryän yerinde yerleşmän hem bilcekdigini añsa bolyar. Ariyanıñ Tecen deryasınıñ Saragt golunda yerleşenligini bilyänler meniñ Astauenanıñ çöllük yurtdugı baradakı çaklamam bilen ılalaşsalar gerek. Strabonıñ Oh deryası diyäniniñ gadımı Amıderyadıgını (häzirki Uzboyıñ ugrı) bilip durkañ, munuñ bilen ılalaşmazlık kındır. İsidor Harakskiniñ: “Soñra Astauena, 60 shoyn (320 km. çemesi), onda 12 oba bar...“ diymesi meniñ üçin yene-de bir möhüm tutarıga övrülyär. Ol näme üçin 12 oba bar diyse-de, yekece şäheriñ-de adını tutanok? Bu tötänlikmikä? Meniñ pikirimçe, asla tötänlik däl! Tarıhçılarıñ yazgısından çen tutsañ, onda bu yerde esasan çöllükde yaşayan, aslı käri-de çarvaçılık bolan ilatdan emele gelen bir yurt hakda gürrüñ gidyär! Belki, bu tarıhçılarıñ huşsuzlıgınıñ neticesi däldir-de, eysem dogrudan-da Astauenada şol dövürde asla şäher bolan däldir? Şeyle yagdayda kervene näme etmek galyar? Elbetde, Kaspi deñzinden daşlaşıp, Girkaniya patışalıgınıñ çäginden çıkansoñ, barha demirgazık gündogara tutdurıp, çarvalarıñ patışalıgı Astauenanıñ çöl içinde yerleşen obalarına aylanmak, guyudan guya sürübermek galyar! Uzak yola baryan kerven dürli harıtları höves bilen satın alcak, kervençilere zerur azıklık maldarçılık önümlerini diyseñ amatlı bahadan alış-etcek çarva obalarınıñ duşundan geçip gidäermikä? Gitmese gerek. Onsoñam olar düelerini, gatırdır eşeklerini, atlarını suva yakman, uzakdan uzak yol geçip bilmezler ahırın!

  Şeylelikde, gumuñ içinde ep-esli mahal aylanan gadımı kerven yolı ahırında Asaak (Arsak) şäheriniñ, yagnı häzirki zaman Aşgabat şäheriniñ gayralarından bir yerden çıkyar! Asaak şäheriniñ Astauena degişli bolup bilmecegini-de İ.Hlopin ünsden düşüripdir. Yogsam, Arşak 1 Parfiyena patışalıgından gelip çıkanlıgını ol tarıhdan  bilmän duran däldir. Onda näme üçin parfiyenalı patışa tagta çıkanda, täci Astauenada geymelimiş? Hanı onuñ vatançılıgı? Hanı, bu yerde logika? Ya-da alımıñ elinde Arsak 1 aslınıñ parfiyenalı däldigini tassıklayan faktlar barmıka? Yok, beyle delilleriñ yüze tutulan yeri gabat gelenok.

  Onsoñam, eger-de Arsak 1 Astauenada başına garaşsızlık täcini geyen bolsa, onda biz soñra beyik Parfiyanıñ däl-de, eysem beyik Astauenanıñ döremeginiñ şayadı bolardık! Bu kiçi-girim delil däldir.

  Yene-de bir zat. İsidor Harakskiniñ yazuv stiline üns beren adamlar onuñ “soñra“ diyen sözi esasan yurtlarıñ arasını bölyän söz hökmünde getiryänligini görüp bilerler. Parfiya patışalıgına birigen Astauena-da, Girkaniya-da, Apavarktikena-da, Margiana-da, Ariya-da ve beylekiler hem şeyle yurtlardır, olarıñ her haysı öz vagtında özbaşdak patışalık hökmünde yaşap görüpdirler. Gadımı grek tarıhçısı Plininiñ: “Tutuşlıgına alanıñda, 18 sanı Parfiya patışalıgı bar“ diymesi-de muña şayatdır.

  Gum içinden obalara aylanıp gelen kerven yolunıñ ilki bilen Asaak şäheriniñ gayrasından çıkıp, şol yerde düşläp, suvlap, soñra Parfiyanıñ ilkinci paytagtı bolan Nusaya garşı ızına yöremegi cuda bolup bilcek zat. Dogrı, bu çaklama. Yöne bu çaklamanı goldayan faktlarıñ hemmecesini saldarlap göreniñden soñ, ur-tut: “beyle bolmaga hakı yok“ diyäymek kınlaşyar. Munuñ özi iñ bärkisi gadımı kerven yollarınıñ bize nämälim psihologiyasınıñ bolanlıgını, olarıñ marşrutını durmuşı zerurlıklarıñ döredendigini inkär etmek bolardı.

  Asaak şäheriniñ adınıñ dogrı yazılışınıñ “Arsak“ bolmalıdıgı dogruda men başda aydıpdım. Gadımı Parfiya şalarınıñ atlarınıñ tarıhda hemişe diyen yalı iki hili yazılışınıñ duşyanlıgını hem şu yerde nıgtamakçı: Arsak hem-de Arşak... Yene bir cuda geñsi hadısa, ol hem Aşgabadıñ adınıñ-da tarıhda iki hili yazılışınıñ ve aydılışıgınıñ duşyanlıgıdır! Okıcılarıñ köpüsi Aşgabadıñ adınıñ Asgabat adını-da, belki, eşidip görendirler? Eger şeyle bolsa, onda ol hiç haçan sizde “näme üçin beylekä?“ diyen sovalı oyarmanmıdı?..

  Türkmeniñ cedelinde Magtımguludan ulı tutarıgı yok. Şonuñ üçin menem gürrüñ şu yere gelende, onuñ birki sanı goşgusına yüzlenmekçi...

                      Galam alıp, namanı gönderdigim bilmezmiñ?

                      Efsun urup, hüthütni inderdigim bilmezmiñ?

                      ARŞ üstüne galdırıp, mündürdigim bilmezmiñ?..

  “Arş“ diyip, Magtumgulınıñ asmana diyyänligini türkmeniñ, megerem, yedi yaşardan yetmiş yaşara çenli hemmesi bilyän bolsa gerek! İkirciñlenyänler üçin, ınha, akıldarıñ “Arşı aglaya“ goşgusından yene-de iki setir:

                      Ya Ahmet şa, yerde yayılıp çavıñ

                      Adıñ asman gider ARŞΙ AGLAYA...

  Megerem, beyik söz ussadı “asman“ sözi bilen “arş“ sözüni bir setirde tötänden getirmedik bolsa gerek. (Yeri gelende aytsak, “arşı aglaya“ sözleriniñ arasında kese çızık gerek. Çünki ol bir söz). Ιnha, beyik şahırdan yene-de mısal:

                      Kadır alla, dökgün nusrat baranı,

                      Ekiniñ hemdesti, yeriñ yaranı,

                      Yeriñ, gögüñ, ARŞΙÑ, KÜRSÜÑ subhanı,

                      Rehm eyleyip, yagmır yagdır, soltanım!

  “Aşgabat“, “Asgabat“ diyen sözler bilen bu zatlarıñ dahılı barmıka diyen sovalıñ döremegi ahmal. Emma “Arş“ hem-de “Arşak“ sözlerinde düyp sözüñ birdigini görmezlik mümkin däl. Men tutuşlıgına diyen yalı söz añlayış intuiöiyasına dayanıp, Magtımgulınıñ “arş“, “kürs“ sözlerini antonim hökmünde ulanmasınıñ bir emmasınıñ manılarınıñ gapma-garşılıgı bolsa, ikinci bir sebäbiniñ içki rifma golay ovazlılıgı bolaymasın diyen pikiri orta atcak bolyarın. A eger-de “arş“ sözüni “ars“ diyip ulanıp görseñ nädyär? Geliñ, indi şol setiri gaytadan okap göreliñ: “Yeriñ, gögüñ, arsıñ, kürsüñ subhanı...“

  “Asgabat“ bilen “Aşgabatda, “Arsak“ bilen “Arşakda“ “s“ ve “ş“ sesleriniñ biri birini çalşıp durması nämedenkö? Eger-de “arş“ sözünde-de meniñ çak edişim yalı şeyle özgeriş bolup geçeni çın bolsa, onda, munuñ bir giden kanunalayıklıkdıgını ıkrar edäymek galcak. Eysem, Arsak-Arşak patışanıñ adında bu düyp söz edil şeyle çalşıp durka, meniñ çaklamam hakıkatdan beyle bir sovaşık düşäyyärmikän? Belki-de, düşyän däldir.

  Onda indiki yüzugra belläp geçmeli zadımız, ol hem “As“ “Ars“ düyp formanıñ “Aş“, “Arş“ formadan könekiligidir. Tersine bolanlıgında, biz onda häzir paytagtımıza “Asgabat“ diyerdik...

  “Ars“, “Arş“ sözleriniñ gadımı hudaylarıñ biriniñ adılıgına ınansa bolar. Belki, yedi gat asmanıñ iñ yokarkı gatınıñ adı hökmünde saklanıp galmagı-da şonuñ üçindir. Tarıh ılımlarınıñ kandidatı M.Durdıeviñ moskvalı alım M.Murzaeviñ işlerine salgılanıp getiryän çaklaması ınandırman duranok. Dogrudanam, M.Murzaeviñ belleyşi yalı “Aş“, “As“ düyp sözüniñ gadımı Gündogarda söygi hudayı hasap edilen Aştoret (Aşerat) ya-da Astarteniñ adı bilen baglanışıklı bolmagı ahmaldır. Türkmen dilinde häzire bu güne çenli ulanılıp yörlen “eşret“, “ayşı eşret“ sözlerini ve olarıñ añladyan manısını yatlap görüñ.

  Aşgabat şäheriniñ yaşı hakındakı çaklamamı orta atmazdan ozal meniñ bu sözüñ ikinci bölümi bolup duryan “abat“ sözi dogruda-da durup geçesim gelyär. Soltanşa Atanıyazov bu sözüñ (parsçası “abad“) “şikessiz“, “becerilen“, “oturımlı yer“, “oba, şäher“ diyen manıları beryänligini aydyar. Belki, şonuñ üçindir häzirki vagtda goñşı Eyranda ve Täcigistanda hut “abad“ goşulması bilen hasıl bolan oba-şäher atları kän. Olarıñ diñe käbirleriniñ adını sanamagıñ özi-de ilkinci Parfiya şası Arsak 1 (Arşak 1) tagta çıkıp, täç geyen şäheriniñ ızına soñra “abad“ sözüniñ tebigı yagdayda goşulanlıgını subut etse gerek. İne, ol şäherleriñ ve obalarıñ atları. Eyranda: Nasrabad, Teyabad, Sultanabad, Aşabad, Hosrovabad ve beylekiler. Täcigistanda: Kolhozabad, Ordconikidzeabad, Kalininabad... Diymek, ilkibaşda “Arsak“ a-da “Arşak“ bolayanda-da, soñkı asırlarda bu şäheriñ adınıñ ızına “abad“ sözüniñ goşulmagına ve “Arşakabad“ adınıñ emele gelmegine geñ galıp oturmagıñ düybünden geregi yok.

  Häzirki vagtda paytagtımızıñ ilkibaşdakı Arşak adınıñ ızına “abad“ goşulmasınıñ haysı asırda goşulanlıgını anık aytmak kın, belki, bu gelcekde belli bolar. Emma ol haçan goşulan bolsa-da, bu sözdäki şondan soñkı üytgeşmeleriñ has çaltlaşanlıgını çaklasa bolar. Çünki soñrakı üytgeşmeler eyyäm diliñ öz içki kanunlarına görä bolup geçipdir. Arşakabad adınıñ kem-kemden “Aşgabat“ adına övrülmegi, meniñ pikirimçe, ayratınam, Türkmenistanıñ territoriyasına türki dilli taypalarıñ aralaşmagı bilen tizleşen bolsa gerek. Emma Eyranıñ territoriyasındakı “Aşgabat“ atlı obalar hakındakı maglumat edil şeyle üytgeşmeleriñ pars diliniñ öz içki kanunlarına dayanıp hem geçip bilcekligini güman etdiryär. Eger şeyle bolsa, onda, belki, “Arşakabad“ sözi bu yerlere türki dilli taypalar, türkmenleriñ ata-babaları gelmezinden has ozal Asgabad-Aşgabad görnüşine gelendir diydiryär.

  Asırlarıñ dovamında bu sözüñ üytgemesini men şeyle ızıgiderlikde göz öñüne getirse bolarmıka diyyärin: “Arşak“ (“Arsak“) sözünin ızına “abad“ goşulyar: “Arşakabad“ (“Arsakabad“). Soñra dildäki uygunlaşma kadasına görä “Arşak“ (“Arsak“) sözüniñ soñundakı “k“ sesi yumşak “g“ sesine övrülyär: neticede “Arşagabad“ (“Arsakabad“) sözi emele gelyär. Şondan soñkı asırlarda “Arşak“ (“Arsak“) adından galan ikinci “a“ sesiniñ yitmegi, megerem, bogun singarmonizmi kadası yörgünli bolmadık pars diliniñ içki kadalarına layık täsirden yitip giden bolsa gerek. Diymek, eyyäm “Aşgabad“ (“Asgabad“) sözi emele gelyär Bu sözdäki iñ soñkı bolup geçen üytgeşiklik, belki-de, hut türkmen diliniñ hızmatıdır, çünki sözüñ soñundakı açık sesleriñ dımıklaşmagı biziñ türkmen dilimize mahsus kadalarıñ biridir. Şeylelikde, uzak-uzak asırlarıñ dovamında biziñ paytagtamızıñ “Arşakabad“ adı häzirki “Aşgabat“ görnüşine gelipdir diyip çaklamaga esas bar. Eger kän asırlarıñ dovamında Türkmenistanıñ günortasında, yagnı Aşgabat tövereklerinde ve demirgazık Eyranda pars ve türki dilli taypalarıñ garışıp-gatışıp oturanlıgını, bu giñişlikde olarıñ gezegine agdıklık edenligini nazarda tutsañ, onda Eyrandakı “Aşgabad“ diyen yer-yurt atlarınıñ-da edil şuña meñzeş üytgeşmeleri başdan geçirenligini çaklasa bolar.

  Aşgabadıñ näçe yaşındadıgını kesgitlemek üçin entekler gözlegleri alıp barmalı bolar. Çünki beyik Parfiya dövletiniñ ilkinci patışası Arsak 1 täç geyen Asaak-Arsak şäheriniñ şol dövre çenli näçe yıllap ya-da asırlap yaşanlıgını anıklamak, añsat düşmese gerek. Bu yerde yeke bir belli zat bar, olam tagta çıkyan adamınıñ yalazı meydanda başına täç geymecegidir. Şondan öñ ol yerde şäher ya oba bolmasa-da, iñ bärkisi, berkitme ya-da gala bolaymalı.

  Häzirki zaman Aşgabadıñ territoriyasında onuñ yaşınıñ hele-müçük däldigine güvä geçyän köne dövürlerden galan sudurlarıñ näçe diyseñ bolanlıgı dogruda maglumat gıtlık edenok. Olarıñ käbirini tarıhçı M.Durdıev öz makalasında yatlap geçyär: “Yap-yañılaram häzirki Aşgabadıñ çäklerinde antiki ve orta asırlardan galan yaşayşıñ ızları mese-mälim bildirer durardı. 1930-nci yılda şäheriñ edil ortarasında, ors bazarınıñ territoriyasında telefon kabeli çekilyän vagtı antiki eyyama degişli keramiki suv provodınıñ tokurtgalarınıñ yayravınıñ tapılışı şäheriñ köneden oturımlı ilatınıñ entegem yadındadır. Ol suv tokurtgaları bu yerde bir vagtlar dovam eden yaşayşıñ yeten derecesiniñ gözli şayadıdır. Häzir biz diñe Şevçenko ve Gogol köçeleriniñ kesişyän yerindäki “Gorkanı“ bilyäris. Emma barı-yogı 20-30 yıl mundan öñ şäheriñ demirgazık böleginde “Düedepe“, gündogarında bolsa “Yaşıldepe“ yadıgärlikleri ve beylekiler bardı“...

  Biziñ öz tarıhımıza bu övey göz bilen garayşımız bilen irde-giçde iñ soñkı “Gorkacıgımız-da“ yitip gitse gerek. Ol gımmatlıklarıñ yitmezligi üçin bu topragıñ üstünde köneki hovalalı mavzoleyleriñ, köşgi-eyvanlarıñ gurlan dövründäki yalı özıgtıyarlı halkıñ yaşamagı dervayıs. Adalatsızlıgı ilki bilen öten-geçenleriñ guburları, tarıha yadıgärlikler duyyarlar, çünki olar garavsız. Eger-de, diriler öz geçmişini gorap bilmeyän bolsalar, onda olarıñ öz hallarından-da habar alıbermelidir...

   Bu ugurdakı cebirli gözlegleri tarıhçı alımlara, canköyerlere ve höveseklere goyup, meniñ bu yerde bir zadı ayratın nıgtasım gelyär. Ol hem söygüli paytagtımız Aşgabadıñ dörän yılı diyip, ilkinci Parfiya patışası Arsak 1 bu şäherde garaşsız dövletiñ patışası hökmünde başına täç geyen yılını kabul etmegimiz gerek diyip hasaplayarın. Haysı cähtden seredeniñde-de, bu adalatlı çözgütdir. Çünki şol yıldan başlap, Aşgabat özbaşdak dövlet bolan Parfiyenanıñ ve soñra kuvvatlı Parfiya imperiyasınıñ tarıhına, Türkmenistanıñ ve bütin adamzadıñ tarıhına giryär. Bu senäni biziñ hemmämiziñ bilmegimiz gerek. Ol yıl İsgender Zülkarneyniñ ızında dörän Selevkidler imperiyasınıñ dargamagınıñ güyçlenen vagtına gabat gelyän, biziñ eramızdan ozalkı 250-nci yıldır! Gadımı tarıhçılar Arrianıñ, Yustiniñ, Strabonıñ ve beylekileriñ işlerine salgılansañ, özbaşdak Parfiya patışalıgınıñ emele gelen yılı diyip hut şol b.e.o. 250-nci yılı görkezse bolar. Diymek, şondan bärik hasap etseñ, şu yıl, yagnı 1990-ncı yılda paytagtımız Aşgabat 2240 yaşayar!

  Gınandıryan yeri - biz paytagtımızıñ yaşını bu yıl deñli-dereceli belläp bilmesek gerek. Çünki beyle ulı senäni gövün diyerlik toylamak üçin govı tayınlık gerek. Emma her niçik-de bolsa, herekete başlamalı. Ata-babalarımız “Herekete - bereket!“ diyipdirler. Eger häzir bu işe gızgalañlı girişsek, onda Aşgabadıñ 2245, 2250 yaşını mınasıp bellecegimize men ınanyarın.

                                                                 “Edebiyat ve sungat“ gazeti, 1990-nci yıl
AK ACDARHANΙÑ YÖRİŞİ

 

 

  Täçgeldi Gutlıeviñ “Alnı gara ak bugday“ (“Edebiyat ve sungat“ N 46) hem-de “Günä pagtada däl...“ (“Yaş kommunist“ N 136, 137, 138) atlı makalaları Türkmenistanıñ esası ıkdısadı pudagına şu günleriñ ruhunda gaytadan nazar salmakdır. T.Gutlıev türkmen curnalistikasına abstrakt, hovayı düşüncelere bil baglayan makalalardan tapavutlı berk hasap-hesibe dayanyan yolı getirdi. Avtorıñ şol hsap-hesipleriñ esasında gelyän sıyası neticelerine her kesiñ öz garayşı bolup biler. Yöne bu esası zat däldir. Üns bermeli yeri, bizde oba-hocalıgınıñ nädogrı yola goylanlıgıdır, pagtanı nähak yere hudaylaşdırılanlıgıdır.

  Pagta Türkmenistanda bityän iñ gımmatlı ekinem, iñ añsat ekinem däldir. Pagtadan iñ pesinden 20-30 esse artık girdeci bercek subtropiki ekinleriñ bityän yurdunda näme sebäpden pagtaçılıgıñ rovaç alanlıgına düşünmek üçin, isleseñ-islemeseñ-de, bu hadısanıñ sıyası gözbaşlarına göz aylamalı bolyar. Näme üçin diyeniñde, ıkdısadı zerurlık bilen munı düşündirmek kın, asla mümkinem däl. T.Gutlıev onı patışa Russiyasınıñ Zakaspi oblastında geçen asırıñ ayagından başlap yöreden kolonial sıyasatı bilen baglanışdıryar. Elbetde, bu dogrı. Onı tassıklayan faktlar tarıhda näçe diyseñ tapdıryar. Mısal üçin, patışa çinovnikleriniñ biriniñ biziñ asırımızıñ başlarında Türkmenistanda pagtaçılıgıñ gerimi yayrap ugransoñ, begenip aydan sözlerini aksakgallardan maña eşitmek miyesser edipdi. Ol çinovnik şeyle diyipdir: Gökdepäni yıkanımızda biz entek Türkmenistanı basıp alman ekenik. Biz onı türkmenleri köpçülikleyin pagta ekmäge geçirenimizden soñ basıp aldık...

  Şuña meñzeş bir yazgını tarıhçı Cuma Dövletov öz “Türkmen obası X1X asırıñ ahırında, XX asırıñ başında“ diyen monogrfiyasında getiryär. Ol hem Zakaspi oblast kanselyarisiniñ häkimdarınıñ 1902-nci yılda merkeze yazan hatıdır. Onda şeyle diyilyär: “Pagta - bu tuzemlileriñ (yagnı türkmenleriñ - A.V.) däp-dessurlarını ve gılık-häsiyetlerini düypgöter çepbesine çövren ekindir...“

  Bu yerde her bir kommentariy artıkmaç bolsa gerek.

  Emma ençeme gabahatçılıklar, meniñ pikirimçe, haysıdır bir sıyasatçılarıñ päliyaman niyetlerine görä däl-de, eysem öz-özündenem ornaşıp, yol alıp bilyär, yagnı ilkibaşdan ters ugra giden ıkdısadıet hem soñra sıyasatçıları öz ızına eyerdip biler. Türkmenistanda pagtanıñ monokulturasınıñ yüze çıkmagını, onuñ biziñ halkımızıñ dadı-peryadına bakman, barha çuñlaşıp gidip oturmasını hem men hut şeyle hadısalarıñ hatarına goşyarın.

  Çünki, eger-de diñe päliyaman sıyasatıñ neticesi bolanlıgında, onda 1917-nci yıldan soñ Türkmenistanda pagtaçılıgıñ badı alnaycak yalı. Emma beyle bolmandır. Tersine bolupdır.

  Biziñ köpümiz kolhoz gurluşıgınıñ ız yanından Staliniñ SSR-iñ pagta garaşsızlıgı dogrudakı öñe süren sıyasatını bilyäris. Pagtaçılıgıñ biziñ topragımızda gaytadan güyç almagını şol sıyasat bilen baglanışdıryarıs. Yöne Sovet hökümeti ıglan edilensoñ yatırılaymalı bolup görünyän bu yaramaz oba hocalık sıyasatınıñ yatırılmakdan geçen, gayta Oktyabr revolyuöiyasından soñ öñküden-de beter mövç alıp ugranlıgını biziñ aramızda bilyänlerimiz känmikä? Patışa samodercaviyesi yıkılansoñ, bu meselede türkmen dayhanlarınıñ yagırnısına sergin şemal çalar öydüp garaşanlar yalñışıpdırlar. Eyyäm 1918-nci yılıñ 17-nci mayında Moskvada Halk Komissarları Sovetiniñ “Türküstanda suvarış işlerini guramak“ atlı Dekreti kabul edilyär. Ol Dekretde şeyle diyilyär: “1. Rus dokma senagatını pagta bilen üpcün etcek işleriñ planını tassık etmeli. Olar aşakdakı çärelerden ıbarat bolmalı...“ (“Daşkı sredanı goramak hakında“ Partiyanıñ ve hökümetiñ 1917-1981-nci yıllar aralıgındakı dokumentleriñ yıgındısı. Moskva. Sıyası edebiyat neşiri. 1981., 22 sah.)

  Şol bellenilen çäreleri okamak Orta Azıyalı üçin hem gızıklı, hem-de gızıksız. Gızıklı yeri - Leniniñ hut özüniñ gol çeken ve ol dirikä güyce giren Dekretinde pagtaçılıgı ösdürmek üçin sovet häkimiyetiniñ ilkinci yıllarında gayragoyulmasız durmuşa geçirilmeli edilen çäreleriñ sanavını okap görmek, tanışmakdır. Gızıksız yeri, gınansagam, şol dokumentde türkmen ya özbek dayhanlarınıñ bähbitleriniñ düybünden agzalmayanlıgı, bu barada asla dil yarılmayanlıgıdır...

  Munuñ sebäbi, meniñ ınancıma görä, eyyäm şol vagtlar Lenin yalı sıyasatçılarıñ-da ıkdısadıetde emele gelen anık yagdaydan ugur alanlıgı ve onuñ guluna övrülenligindemikä diyyärin. Bolşevikler häkimiyeti ele geçirende, patışa Russiyasınıñ basıp alıp, özüne bakna eden Orta Azıya giñişliklerinden otlı bilen dınman daşalyan arzan bahalı pagtasından önüm öndürmek üçin gurlan dokma fabrikleri, nah-mata kombinatları aldıgına işläp durdılar, olarda müñlerçe işçi zähmet çekyärdi, aylık hakını alyardı. Bu gün Sovet häkimiyetini ıglan etdim diyip, ertesi ol fabrikleri yapıp, işçileri işinden kovup bolanokdı. Aslında, Sovet häkimiyeti şolarıñ bähbidini arap gurulmanmıdı näme?  Diymek, Lenine ve beylekilere pagtaçılıgı ösdürmek üçin çäre görübermek galyardı. Bolşevikler hut şeyle-de etdiler. Neticede tarıh türkmen, özbek, täcik dayhanlarınıñ ve biziñ topraklarımızıñ ekologiyasınıñ garşısına işledi, kolonial ıkdısadı sıyasat rovaç aldı. Üytgän zat: köneçe ıkdısadıetiñ täzeçe düşündirişidi. Kolonial sıyasatı indi - dünyädäki ilkinci işçi-dayhan häkimiyetiniñ pagta garaşsızılıgını gazanmak zerurlıgı bilen düşündirdiler. Onsoñ diñe yıl-yıldan pagta planını artdırıbermek galdı. Bu hut şeyle-de edildi.

  Bu emele gelen yagdayı hut şu günler-de düzedip bolanok. Şonuñ üçinem Mihail Gorbaçev, Saparmırat Nıyazov yalı sıyasatçılar emele gelen ıkdısadı aragatnaşıklarıñ bir günde üzdürmeyändigini aydanlarında, olara ınınmazlık mümkin däl. Olar emele gelen reallıkdan ugur alyarlar... Leniniñ dövründäki gol çekilen Dekretden bäri geçen yıllar bu gatnaşıkları has-da berkitdi, üytgedip bolmaz derecä yetirdi. Orsyetde dokma ve nah-mata fabrikleri öñküsinden birnäçe esse köpeldi, olarıñ kuvvatı-da, olarda işleyän işçileriñ sanı-da, patışa Russiyası dövründäkiden telim esse artdı. Edil 70 yıl mundan öñküsi yalı, ol fabrikleri-de yapıp bolanok, işçileri-de köçä kovup bolanok! Gelcekde-de şeyle bolar. Şonuñ üçinem yolbaşçılarımız tä 1995-nci yıla çenli pagtaçılık Türkmenistanıñ oba hocalıgınıñ esası ugrı bolup galar diyenlerinde, olara ınanmazlık mümkin däl. Yöne, meniñ pikirimçe, şunı diymek bilen olar öz halkına amala aşırıp bolmacak vadanı beryärler. Çünki yene bäş yıldan pagtaçılıgıñ: “esası ugur“ bolmakdan “el yuvmagı“ üçin eyyäm giç galsa, şu yıldan, indiki yılıñ yazından başlap, yene-de bäş yıldan pagtadan öñe geçcek oba hocalık pudagınıñ düybüniñ tutulıp başlanmagı gerek. Munuñ üçin bolsa, Garagum kanalından gelyän suvuñ iñ azından üçden birini Türkmenistanıñ günbatar rayonlarına geçirmeli ve ol yerde zeytun, hurma, incir, üzüm plantaöiyalarınıñ düybüni tutmalı. Garagum kanalınıñ suvunıñ üçden birini (öñki akyan suva goşmaça) Günbatar Türkmenistana geçirmek üçin bolsa, elbetde, pagta planını iñ azından 800 müñ - 1 million tonna deñiç azaltmalı. Oña kim yol bercek? Garasay, çözüp bolmacak matal-da...

  Gepiñ tümmek yeri, 1995-nci yıldan soñra biziñ halkımızıñ pagtadan dınıp, bilini yazcagına, arkasına sovucak şemal çalcagına yürekden ınanaymak kın. Şonuñ üçinem şu asırıñ ahırına çenli 3 million (üç million!) tonna türkmen pagtasını öndürmek barada gürrüñ çıkyar. (Eysem, yañkı berlen vada görä, 1995-nci yıldan soñra pagtaçılıgıñ respublikamızıñ oba hocalıgında tutyan ornı görnetin azalmalı dälmidir nä? Yöne iş yüzünde yagdayıñ mundan beyläk niçik bolcakdıgı hut şu yerden-de görnüp dur!) Diyildimi, öndüräymeli bolarıs, maymın öz erkine oynayan däldir. Bizi bu cebirden T.Gutlıeviñ makalaları dındarıp bilmese gerek...

  Yöne partiyanıñ bu möhüm kararlarını durmuşa geçirmek ve pagta planını mundan beyläk-de artdırmak üçin, meniñ pikirimçe, käbir ätiyaçlık çärelerini görmeli bolar. Meselem, yaş bäbekli enelerimizi ve çaga dogurmaga ve ösdürmäge razı bolcak ayallarımızı ekologik taydan hovpsuz yerlerde yaşatmak, oları arassa agız suvı bilen üpcün etmek gerek. Galanlarımız başımızı etegimize salayanımızda-da, aybı yok. Gurbannazar aytmışlayın: “Biz näm bolsak, şo bolalıñ. Bolsa bolyar eziz Vatan!“ Biziñ çekcek yitgilerimiz SSSR yalı ullakan, güyçli yurtda o diyen ullakan yitgi däldir, bildiribem durmaz. İkincidenem, ekologiki taydan hovpsuz yere göçürilen nesillerimiz biziñ dovamımız bolar. (Oları respublikanıñ daşarsında yerleşdirsek has talabalayık bolardı, meselem, Amur oblastında...)

  Käbir adamlar: “Pagtaçılıgıñ zıyanını azaltmak üçin onuñ medeniyetini yokarı götermeli. Eger pagtaçılıgıñ medeniyetini yokarı götersek, onda munuñ yalı köp mukdarda avulı himikatlar ulanılmaz, olarıñ deregine ders, ekin çalşıgı ulanılar. Şonuñ özi-de keselçiligi ve çaga ölümini azaldar“ diyyärler. Emma munuñ özi barıpyatan hıyalbentlikdir. Çünki, güyç yetmez zähmetiñ medeniyeti bolup bilmez! Meselem, şu yıl Türkmenistanıñ pagtaçıları bir million dört yüz elli müñ tonna töveregi pagta öndürdiler. Şol hasılı respublikanıñ ilatınıñ can sanına bölseñ, onda her adam başına 400 kilogramdan-da artık pagta düşyär! Hanı, indi arkasına 400 kilogram yüki alıp, yedi epilmän, medeniyetlice yöräp baryan adamını göz öñüne getircek bolup görüñ! Bu örän kın bolar, ayratınam üsti şonça yükli bäbecigi ya-da garrı kempiri, aksakgalı göz öñüne getircek bolsañ.

  Şonuñ üçinem, ınha, bäbeciklerimiz bu agır yüki göterip bilmän, yagtı cahana gele-gelmäşe, uçmahıñ ak guşuna övrülip, gözümizden köpçülikleyin gayıp bolup gidyärler. Şonuñ üçinem, obalarda parasatlı, geçen asırdan habar berip oturan garrılar selçeñledi. Şonuñ üçinem halkımızıñ saglıgı gözgülban yagdaya düşdi. Yöne türkmenler keselleselerem, öz keselini goñşı-golamdan gizleyärler. Bu yovuz yagdaydan ayratın-da yaş oglan-gızlar ecir çekyärler. Sebäbi gız bolsa-ha: “ötmeli-geçmeli maşgala, ayıbını il bilmesin“, oglan bolsa-da: “kesellidigini bilseler, gız bermezler“ diyen yalı, öz milli psihologiyasınıñ pidası bolyarlar. Meniñ moskvalı kärdeşlerimiñ biri bu problemalar bilen tanşanından soñ: “Turkmenı umirayut v odinoçku“ (“Türkmenler yalñızlıkda ölyärler“) diyip, gussalı degişdi...

  “Komsomolskaya pravda“ gazetinde çap edilen “Bu yerde çagalarıñ ömri şeyle añsat üzülyär...“ atlı makaladakı poziöiya bilen men dolı ılalaşıp bilemok. P.Voùanov bilen A.Buşeviñ bizdäki çaga ölüminiñ düyp sebäpleri dogrudakı poziöiyaları meniñkiden ep-esli tapavutlı. Yöne barıbir artıkmaç tıykıramaga-da bahana kän däl. Bu curnalistler: “Türkmenlerde erkek adamlar çagalarıñ hem ayallarıñ hakını iyyärler“ diyenlerinde, men oña gönümel däl-de, aylavlı manıda aydılan teyene diyip düşünyärin. Eger şu günki gün topragımızı, agız suvumızı, daşkı sredanı ber-bibat etmegiñ hasabına, gazımızı, nebitimizi, beyleki çig mallarımızı gara köpükden satmagıñ hasabına iyip-içyän bolsak, onda munuñ özi çagalarımızıñ, erteki nesillerimiziñ hakını iymek däl-de, eysem näme bolyarmış?!

  Olar biziñ canımıza degmegi zerur hasaplap, gönümel diyäende-de, biz oña düşünmelisi yalı düşünsek govı bolardı. Könelerimiz: “Aydıcı akmak bolsa, diñleyci dana gerek“ diyipdirler. Buz üstünden tozan arap, tosañ-tosañ eden bolmak nämä gerek? Meniñ “Moskovskiye novosti“ (“MN“, 5-8 aprel 1990) gazetinde agzalan avtorlardan has öñräk çap etdiren “Keseviniñ gögermecek yerinde...“ atlı makalam barada-da, onı okanlarıñ hem okamadıklarıñ ençemesi öz pikirini dürli gazetlerde yazdı. Ol makalanı türkmençä geçirip, çap etmegi özlerine kiçilik bilseler-de, käbir türkmen gazetleri ol hakında erbet-erbet zatları yazmagı-da, meniñ şahsıetimi kemsitmegi-de, özlerine kiçilik bilmediler. Hamana, men türkmen halkını, yagnı öz halkımı, öz milletimi kemsidenmişim. Bu nähili beyle bolyar, bu nähili çepbesine çövrülen milli buysanç? Eysem, enelerimiz, bäbeklerimiz doya garna iymezlikden, beloklı yokarı hilli iymit yetmezçiliginden köpçülikleyin gırlanda, biziñ milletimiz kemsidilenokmış-da, gel-gel, bu hakında makala yazılsa, şonda kemsidilyärmişin?! Beyle gönümel, zoñtar milli buysançdan hudayıñ özi saklasın! Munuñ özi garıp-girriklikden başga zat däldir! Onsoñam bäbekleriñ yaşayşınıñ hasabına, olarıñ bigünä canınıñ hasabına buysançlı bolcak bolyanlar näme hakında cedel edyändiklerini bir bilyärlermikä? Kesekiniñ ömrüniñ hasabına buysançlı boluncak bolyan bolsa, men beyle buysancı kabul edibem, oña düşünibem bilcek däl. Her kesiñ bir canı bar, şoña-da onuñ dolı erki yok, musulman dinem, sovet kanunlaram adam hut öz canına kast etse, şonam oñlanoklar. Onsoñ bu yerde iliñ, onda-da bäbekleriñ, yaş çagalarıñ ve eneleriñ müñlerçesiniñ canı hakda gürrüñ gidyärkä, haysıdır bir milli buysanç hakında takal okamaga sınanışık edyänleriñ şol sözleri diyyärkäler yüzüni, olarıñ sıpatını görüp, içgin sınlap bilmeyänligiñe ahmır edyärsiñ...

  Bu babatda yörgünli ulanılmaga çıtraşılyan delilleriñ biri-de, “biziñ ata-babalarımız bir vagtlar mundanam erbet yaşanmışlar“ diyen gürrüñdir. Bu gürrüñiñ özi gatı gelşiksizdir ve adamlarıñ ösüp baryan islegleriniñ, adama mınasıp yaşayışa bolan hövesiniñ öñüne bövet basmak üçin ulanılanda, onuñ betnışanlıgı has-da artyar. Çünki, gep şuña gelen bolsa, onda, geliñ, ata-babalarımızıñ tarıhını has añırraklarık äkideliñ. Şonda biz, Darviniñ teoriyasına görä, añrımızıñ maymına barıp direyänligini delil edinip, yalañaç galanlıgımızı-da aklap bileris!.. Eger yañsılaman aytmalı bolsa, onda bütin adamzadıñ göze dolı ösüşiniñ, esasan, İkinci cahan urşundan soñ gerim alanlıgını, Günbatarıñ ve Gündogarıñ iñ öñde baryan yurtlarında hil ösüşiniñ tehnologiki revolyuöiya dayanıp, soñkı 30-40 yılıñ içinde amala aşırılanlıgını aytmalıdırıs. Onsoñ bu yerde: “Palan dövürde palan zat bolanmış, indi, şükür, oñ yalı däl...“ diyip, erteki otarmak bizi millet hökmünde mundan beyläk diñe ayak astına salar ve mertebämizi beygeldip bilmez. “Ayazhan çarıgına bakarak!“ diyen il: “Herekede - berekedem“ diyendir!

  Geliñ, indi gepiñ gerdişi gelende, dañ atandan gün batyança depesinden gum sovrup işleyän dayhanlarımızı olarıñ gazancınıñ näme sebäpden mesirgedibermeyänligi bilen gızıklanıp göreliñ. “Novoe vremya“ curnalı özüniñ geçen yılkı 34-nci sanında bir material çap etdi. Onda şeyle diyilyär: “Hamana ähli vezipe nebitiñ, gazıñ, pagtanıñ hem-de sintetiki süyümleriñ öndürilişini artdırmakda yalı, şeydilse yurdumız öñküsinden has baylaşaycak yalı edilip görkezilyär. Durmuş velin, munuñ düybünden beyle däldigini biziñ gözümize görkezyär. Şol zatları näçe kän öndürdigimizçe, şonça-da garıplaşıp gidip otırıs. Meniñ pikirimçe, biz bu meseläniñ barmalı gapdalından baramzok. Biziñ añımız üçin düşünmesi näçe kın-da bolsa, arzan zähmetiñ neticesiniñ pesdigine göz yetirmäge bize çak boldı. Häzirki dövürde Şveyöariyada bir iş sagadı (ortaça) 30 dollara duryar... Yugoslaviyada onuñ bahası 1 dollar... Bizde-de görkezicileriñ şondan yokarı däldigine ınanyarın“.

  Geliñ, indi biziñ türkmen dayhanlarımızıñ iş sagadınıñ iñ bolmanda takmınrak bahasını tapmaga sınanışalıñ. Onuñ üçin ilki bilen kolhozçılarımızıñ bir günde govaça meydanlarında näçe sagat işleyändigini bilmeli. Kolhozlarda bütin yılıñ dovamında diylen yalı “yagtılık güni“ diyip atlandırılyan iş güni dovam edyär. Ol üytgeyän ululık: yazıñ ahırında, tomusda, güyzüñ ilki iki ayında 14-16 sagada deñ. Kolhozçılar işe garañkıda gidip, garañkıda-da öye dolanyarlar. Bazar-ocar diylen zat olarda düybünden yok. Gış ayları “yagtılık güni“ gısgalyar, şonuñ bilen baglanışıklı kolhozçılarıñ iş günem 6-8 sagada çenli azalyar. Bize yılıñ dovamındakı ortaça san gerek, ol 10 sagat çemesi bolup çıkyar. Onı 30 güne köpeldip, bir ayıñ iş sagadını tapyarıs (30 x 10 = 300). Kolhozçılarıñ bir ayda gazanyan girdecisini T.Gutlıeviñ makalasından alıp (ol ortaça 132 manada deñ), hasaplamamızı dovam edyäris: 132rub. : 300sag. = 0,44 köpüge deñ ekeni. Yöne entek zerur görkezicini tapmak üçin şol 44 köpügiñ näçe dollara deñdigini hasaplap çıkarmalı. Bir dollar, T.Gutlıeviñ dogrı belleyşi yalı, M.Gorbaçevıñ hasabı boyunça 10 rubla deñ. S.Nıyazovıñ çıkışında bolsa, 1 dollarıñ sonkı vagtlarda eyyäm 30-35 rubla deñdigi aydılyar. Biz ıgtıbarlılık üçin şol sanlarıñ ortalıgını, meselem, 1 dollar 20 rubla deñ diyip alalıñ. Eysem bir rublıñ bahası näçekä? 1 : 20 = 0,05. Bu yerden görnüşi yalı, bir rublımız 5 sente deñ ekeni, şunlukda 1 sent hem 20 köpüge dendir. 44 köpügi 20 sente bölüp, biz türkmen dayhanlarınıñ ortaça iş sagadınıñ ortaça halkara bahasını tapyarıs (44 : 20 = 2, 2), ol görnüşi yalı 2, 2 sente deñdir...

  Edermen türkmen dayhanlarınıñ yılıñ-yılına “ak altından“ dag döretseler-de, plan-borçnamalarını artıgı bilen bercay etseler-de, gazananınıñ bezenenine yetmeyänliginiñ düyp sebäbi şudur! Bu yagdaya ol “etişdirilen hasılıñ iñ soñkı übtügine çenli yıgnap“ düşyär. Bu tüys şol garañkı orta asırlarıñ, dogrusını aytsañ, ondanam öñki gulçulık zamanınıñ bihezzet, arzan zähmetidir! Birinci ya-da ikinci sortdan satın alınmacak pagtanı yıgnamak diymek - öz-özüñi çökermek, gara garnıñı otarmak üçin talabançılık etmek diymekdir. Mundan hayal etmän el çekilmese, indiden beyläk türkmen dayhanlarınıñ gününe it aglabermeli bolar. Biz bazar gatnaşıklarına geçmegiñ bosagasında durus, ol gatnaşıklar şu yılıñ 15-nci noyabrında çıkan gımmatlaşık hakındakı permandan soñra eyyäm herekete gelip başladı. Şunuñ yalı dartgınlı dövürde bir yılıñ hasılını, tutuş bir yıl vagtıñı yitirseñ, elgarama hala düşeniñi duyman galarsıñ. Ekologiki taydan topragımıza iñ az zıyan berip, az zähmeti, biziñ şertlerimizde iñ esası zat-da - az suvı talap edip, iñ yokarı girdeci bercek ekinleri gözlemeli, tapmalı ve oba hocalıgımızda çaltrak şoları ornaşdırmalı.

  Bütin dünyäde häzir iñ esası zat agız suvı, käbir dövletler ençeme yıllardan bäri onuñ strategiki dövlet zapasını saklayarlar. Bu örän çınlakay mesele. Halkıñ saglıgı içilyän suva baglı. Bizde agız suvumıza agram salmacak, yokarı girdecili ekin bityärmi? Hava, bityär. Olar: zeytun, incir, badam, hurma, üzüm, künci, bugday, mäş, noyba ve başgalar.

  Biz efirde, gazet-curnallarıñ sahıpalarında: “Pagta biziñ baylıgımızdır!“ diyip, şovhun turuzyanlara häli-şindi gabat gelyäris. Men şol adamlara üns bilen seretmegi teklip edyärin, belki-de, olar dogrusını aydyandırlar: pagtanıñ olarıñ baylıgı bolmagı ahmaldır. Emma onuñ dayhanıñ, ekyäniñ-dikyäniñ baylıgı däldigini inkär etmek gitdigiçe kınlaşyar.

  Tehniki ılımlarıñ kandidatı, Gazagıstanıñ Kustanay oblastından bolan S.Kuttıkbaev merkezi gazetleriñ birinde eden çıkışında: “Umumı maksatlardan başga-da, her halkıñ, her milletiñ öz problemalarıdır hasratı, bähbitleri-de bar, olar beyleki halklarıñ bähbidi bilen dialektiki gapma-garşılıga-da girip biler. Yöne onuñ üçin yakañı tovlabermegiñ geregi yok, bu zatlar tebigı zatlar ahırın“ diyip yazdı. “Köklerimizi ayamak bilen özümizi gorap saklayarıs“ atlı şol makalada aydılyanı biziñ pagtaçılık problemamıza-da degişli diyip hasap edyärin. Orsyediñ fabriklerine-hä arzan çig mal, pagta gerek, biziñ halkımıza bolsa, munuñ tersine, can saglıgı, ekologiyamızıñ arassçılıgı hem-de yokarı girdeci gerek. Bu yerde “Ne çiş köysün, ne kebap“ ediläymese, başga çıkalga yok. Pagtanı 800 müñ tonna çenli azaldıp, Orsyede-hä çig mal kömegini etmeli, şol bir vagtıñ özünde-de, hayal etmän, öz halkımıza gerek ekinleriñ-de düybüni tutup başlamalı. Nebitimiziñ, gazımızıñ bahasını alıbam, pagtanı oba hocalıgınıñ esası pudagı bolanlıgından, öz düşmeli yerine, bäşinci ya altıncı yere çenli aşak düşürmeli...

   Şonda türkmen halkı yene-de öz saglıgını dikelder ve barı-yogı 20-30 yıl geçip-geçmänkä sagdın milletleriñ hatarına goşular. Şu asırıñ başlarında V.P.Semyonov-Tyan-Şanskiy özüniñ “Biziñ yurdumızıñ dolı geografiki yazgısı“ atlı kitabında biziñ ilimiz dogruda şeyle yazıpdır: “Türkmenler uzın boylulıgı bilen tapavutlanyarlar. Olar inçemik, yöne berk bedenli, dayanıklı... Türkmenler uçursız güyçli ve fiziki kınçılıklara hem-de yadavlıga añsat hötde gelyärler, keselbent adamlar olarıñ içinde örän seyrek duş gelyär“.

  Eger-de biz mundan beylägem öz yagdayımıza dolı göz yetirmäge çekinsek, düeguşuñkı yalı abanyan hovpdan gorkımıza “dat beyle däldir!“ diyip, kellämizi çägäniñ içine sokup, hovpdan başımızı gutarcak bolsak, has beteri-de, biderek şovhun-şagalaña, düybi çüyrük vadalara, demagogiya aldanıp yörsek, onda yene-de sähel vagtdan dünyädäki iñ pes boylı milletleriñ hatarına goşularıs, genofondumız häzirkisinden-de çüprär. Şonda öñki kaddımızı dikeltmek üçin, huday bilsin, bize, gör, onsoñ näçe onyıllıklar, belki-de yüzyıllıklar gerek bolar? Öz ayagımızdan palta urmalıñ. Şu çaka çenli-hä bizi: “Ιnha, hä diymän, kommunizme yetyäris, gayrat edeliñ! Soñ govı yaşarıs“ diyip, işledip geldiler. İndem kommunizme hiç vagt yetip bolmacagını yañzıdıp, onuñ Muhammet hem İsa pıgamberiñ uçmahı vada edişleri yalı zatdıgını boyun alyarlar. Onsoñ “boluñ, boluñ!“ edip, gıssanıp yetmeli yeriñ yokdugı öz-özünden düşnükli. Diymek, mundan beyläk, isle, oba hocalıgında ya-da senagatda, isle-de, halkıñ yaşayışınıñ beyleki ugurlarında bolsun, her bir ädimi adamlarıñ, topragımızıñ ve tutuş halkımızıñ cana-can bähbitlerini göz öñünde tutup, iññän oylanışıklı ätmegimiz gerek.

  Meniñ pikirimçe şu ve biziñ milletimize degişli ähli beyleki aktual problemalar dogruda ählihalk geñeşi gerek. Mundan eyläk açık geñeşiñ öñüni alcak bolmak gelşiksizlikdir. Rast, aç-açanlık, ayanlık diylip ıglan edildimi, indi berin öz pikirini çekinmän ile yetireniñ zähresini yarcak bolup yörmeli däl, agzını mumlacak bolmalı däl. Giñişleyin pikir alşılsa, gövün diyen çözgüt hökman tapılar, men muña tüys yürekden ınanyarın. Pagta atlı ak acdarhanıñ öñünden gılıç sırıp çıkcak batır yat illerden gelmez, onuñ öñünden halkıñ özi çıkmalı. Yiti gılıcıñ yerine-de bu günki gün onuñ yiti zehini, pähim-payhası işlemeli...

                                                                 “Edebiyat ve sungat“ gazeti, 1990.12.14