TARIHIŇ ÝAPRAKLARINDA
TÜRKMENLER

GİRİŞ:
Taryhda ilkinji bolup ady agzalan Türk Govumy Hunlardyr. Olaryň ilkinji ýurtlaryňda Mogolistandyr. Hytayýň taryhy çeşmeleri olara: Hiung-nu adyny beripdirler. Hunlaryň peýdalanan ýaraglary bolsa ýaý, ok ve gylyçdan ybarat bolupdyr. Bil guşaklary deriden ve eşikleriňde sütükli deriden bolup, aýaklaryna ädik giýýänmişler. Olar demirdon geýmegi Hytaýlylardan övrenipdirler. Hytaýlylar bilen Hunlar arasynda, gudaçylyk-gyz alyp bermek ylaýta-da ýokarky gatlaklaryň arasynda amala aşyrylypdyr.
Milatdan ozalky 130-nji yýllarda uly Hunlaryň Asiýa dövleti gavşap başlaýar ve mülkleriniň çäkleriňde daralýar. Häkimiýet köplenç demirgazyk-günbatarda ýaşaýan Hunlaryň eline geçýär ve ileri taraflarda galan Hunlar bolsa dura-bara Hytaýlylaşýarlar. Demirgazyk Hunlaryň arasynda ýüz beren özara uruşlar, häkimiýeti güýçden düşürýär. IV. asyr çeşmeleri Avrupa Hunlary bilen Asiýa Hunlarynyň bir kökdendiklerini öňe sürýärler.
Häkimiýet, Merkezi Günbatarda ýerleşen Hunlardan Altaý daglary bilen ýayýk (Ural) derýasynyň arasyndaky sähralarda ýaşaýanlary türkleşdiripdir. Ahyrsoňy 350-nji yýlda Hazar deňizi boýlarynda ýaşaýan Alanlaryň ýurtlary basylyp alynýar. Şundan soň Hunlar, ozallary Edessa diýip aýdylýan häzyrki Urfa tövereklerine ýönelýärler (359-373). Olar soňra (375) Don derýasynyňda geçip 380-nji yýlda Pannonia baryp ýetýärler. Vena tövereklerinde Hunlaryň kelle süňkleriniň tafylanlygy bu sözleri tassyklaýar.
IV. asyrda Hun dövletiniň häkimiýet merkezi, Hazar deňiziniň ve Volga (İdil-Etil-Etila) derýasynyň kenar-ýakalarydy. İne şu ýerlerden ýola düşen goşun, Kavkazlary hem gündogar Anadolyny geçip Antakýany eýeleýär ve Filistine çenli ýetip baryp, soňra ozalky ýurdyna gaýdyp gelýär.
V.asyrda Atilla tagta çykýar ve Hun dövletiniň çäkleri Danimarka, Ren derýasynyň tövereginden İrana (belkemde Altaýlara) çenli giňelýär. Atilla, 453-nji yýlda öz maksadyna ýetýär, ýöne velin İldiko (Hildegund, Mikolt) bilen öýlenen vagty geçirilen toý mahalynda aradan çykýar. Şundan soňra doganlar arasynda ýüz beren agzalaçylyk, Hun dövletiniň güýjüni peseldýär ve Atillanyň ogly İlek (Hökümdar) bir uruş mahalynda ölýär.
Atillanyň maşgalasy gündogara tarap ýönelen vagty, Avarlar, uly bir hovp bolup orta çykýarlar. Atillanyň Dengizik (Deňiz ýeli) adly oglynyň Konstantinopolisda kellesi kesilenden  soňra (468), onuň İrnek adly ogly galýar, ol-da Garadeňiziň boýlaryna tarap yza çekilýär.
Şunlukdan gündogar Avrupa ve Asiýada ýaşaýan Hun tofarlary bütinleý diýen ýaly dargapdyr, ýöne olardan bir tofary, türklere garyşypdyr diýip taryhy çeşmelerde görkezilýär.
Ak-Hunlar diýip aýdylýan Heftalitler (Eftalitler), 460-nji yýllarda Hazar deňizi bilen Ovganistanyň aralygynda ýerleşýän sähralarda hem-de Ovganistanyň gaýra taraflarynda ýüze çykýarlar. Olar Amyderýa bilen Syrderýanyň aralygyndaky SOGD sährasynda ve Tian-Şana çenli bolan ýerlerde höküm sürüpdirler. Olar bilen İranlylar ve İranlylaryň gol astynda bolan Ermeniler arasynda söveşler ýüz berip dovam edýär.
Eftalitleriň günbatar tofary, İranlylar ýaly şäherlerde ýaşaýar, olaryň bir bölegi-de Hyrystiýan dinine eýerýär. Gündogarda ýaşaýanlar bolsa, türk tipli atly göçüp-gonup ýören tofar bolupdyr.
Jzegledý, Bizanslaryň Uarhon diýip adlandyran Majaristandaky Avarlar bilen Heftalitleriň Uar-hon (Avar-Hun) halk tofaryndandyklaryny subut edýär. Heftalitler (Eftalitler) gysga vagtlap öz häkimiýetlerini gündogar Hindistana çenli ýaýradýarlar. Toramana ve Mihirakula (502-530) adly hökümdarlary, Gvalior ve Malva çenli girip barypdyrlar. 563-nji yýldan soňra-da Göktürkler Heftalit dövletini yýkypdyrlar. Günbatar Göktürk dövletiňde 766-nji yýlda dargaýar ve oguzlar Seýhun derýasynyň eteklerine gelip ýerleşýärler. ýöne şondan 100 yýl soňra olaryň Araplara garşy göreşendikleri görülýär. Kapisa ve Gandharada bolsa, (XII. asyrda Hytaý jahangeştesi Hiüen-tsangyň-da oňlaýşy ýaly Şahi maşgalasy dövründe) Göktürkler Budizmiň uly hovandary bolupdyrlar.
Groussete görä bu maşgala (Gök Türkler) türk govumyndandyr. Taryhy çeşmelere görä, Heftalitler bilen aýny dövürde ýaşan bir Hun govumy ilki türkmen tofragynda soňra, Baktriada görünýär. Bizansly Priskos Rhetor bular üçin "Kidarita" diýip aýdylýan Hunlar sözüni ulanypdyr (Taryhta Türklük-Prof.Dr.Laszlo Rasoný-Ankara.1971). Olaryň hökümdary Kün-han (Gün-Han), 465-nji yýlda Sasani hökümdary Peroz bilen ýüz beren söveşde ýeňilýär. ýokardaki maglumatlara esaslanyp, Hun dövleti vagtynda, belkem ondan ozalky dövürlerde-de türkmen ady ve tofragy  bolmaly diýip boljak.
İne şu türkmen tofragynda ýaşaýan türkmenler, beýleki türki halklar ýaly köp gyn günleri başdan geçirýärler. Anadoly tofraklaryndan tä Hytayýň çäklerine çenli bolan giňişlikde haýsy halkyň vekilleri häkimiýete eýe bolan bolsalar, olaryň bitiren işleriniň, ve söveşen milletleriniň arasynda türkmen ady agzalmadygy ýokdyr. Nirede bir dövlet gurulan bolsa ýa onuň hatarynda türkmenler bolandyr ýa-da şol häkimiýetler türkmenler bilen elmydama uruşyp, kä ýeňip kä ýeňilip gelendir. Bu ýagdaý iň bir gadymy dövürden tä XVIII. -XIX. ve hatda XX. asyra çenli dovam edip geldi.
Ol, häzirki dövürde-de türkmenler azçylykda ýaşaýan dövletlerde dürli görnüşlerde dovam edýär. Arman ozalky dövürlerde bolşy ýaly häzirki dövürde-de türkmenleriň uly üstünlikler gazanmaklaryna päsgel bolýan zat, olaryň arasynda agzybirligiň ve hyzmatdaşlygyň ýoklygydyr. Türkmenler özara ylalaşyp bilmeseler ve öz aralaryndaky kiçi meseleleri aradan çykaryp uly maksatlara-arzuvlara tarap bilelikde ýörimeseler, olaryň, başga halklaryň vekilleri tarafyndan horlanmagy ve hak-hukuklarynyň ellerinden alynmagy dovam eder gider. Arassa, gujur-gaýratly ve namysjaň, aýdyň ve agzybir türkmenler baglasa bir ýere bili, gurydar Gulzumy derýa-ýi Nili, diýen beýik akyldar Magtymgulynyň dana sözleri iň köp häzirki vagtda öz uly manysyny ve agramyny duýdurýar.
Biz öz bu kitabymyzda, şeýle uly halkymyzyň eýelän tofraklaryndan ýetişen alymlary, han-begleri, olaryň ulanyp gelen adam adlaryny bir ýere yýgnap siz gadyrly okyjylara hödürlemegi niýet edindik. ýöne şeýle uly alymlar, han-begler ýetişdiren, adyny taryhyň sahyfalaryndan egsik etmän gelen uly halkymyzyň arasyndan samygy çykmaz my? elbetde çykar, ine türkmen samsyklarynyň eden işlerini, biz obanyň iň bir baryp ýatan samsygy Nazargulynyň ady bilen hödürlesek, işimiziň jemi bilen türkmenleri köp taraflayýn tanydan bolarys diýip pikir etdik. İnşallah bu kitapda getirilen maglumatlar, türkmenlere ve türkmen halkyny tanymak isleýän türkmen bolmadyklara peýdaly bolar.
Türkmen adam adlary, Türkmen tofraklarynda önüp-ösen alymlar, Türkmen han-begleri, Samsyk Nazar, ve iň soň-da sözlük bölüminden ybarat bolan bu kitabymyzda her işde bolşy ýaly nätakyklyklaryň ve bärden gaýtmalaryň bolan bolmagy mümkindir. Siz gadyrly okyjylaryň degerli goşantlary bilen olaryň üsti ýetiriler ve şeýle maglumatlar has giň hem dogry şekilde halkymyza hödürlener diýip tama edýäris.

TÜRKMEN ADAM ADLARI

SÖZBAŞI: 

Türkmen dili, türki dilleriň günorta-gündogar tofaryna girýär. Türkmenler, esasan Türkmenistanda, İranda ve Ovganistanda ýaşaýarlar. Bu ýurtlarda ýaşaýan türkmenler öz medeniýetlerini, din hem dillerini goryp saklan bolsalar, Özbegistanda, Gazagystanda, Täjigistanda, Astrahanda, Stavropol ülkesinde, Kyrymda, Hytaýda, Türkiýede, Irakda, Avrupanyň dürli ýurtlary bilen Amerikanyň Birleşen Dövletlerinde ve başga ýerlerde ýaşaýan ildeşlerimiz, ýa öz medeniýetlerini, din hem dillerini bütinleý ýogaldypdyrlar, ýa-da ýogaldyp barýarlar. Olara, bile ýaşaýan halklar her jähtden täsir ýetiren-de bolsalar, türkmen bolup galmak ugrunda jan çekýän köp ildeşlerimiziň bardygyny-da ýatlap geçeliň. 
Türkmen dilinde irili-avnukly otuza golaý dialekt-kepleşik hili bar. Şonuň üçin türkmen adam adlary, dialektlere görä, biri-birinden tafavutlydyr. 
Türkmen adlarynyň aglabasy gelip çykyşy (köki) taýdan türkmen diliniň öz sözleridir. Şolaryň içinde tebigat hadysalary bilen baglanyşykly: Aýdogdy, Garýagdy, haývandyr guşlary aňladýan Şir, Gaplaň, Jeren, Keýik, Sona, Tavus ýaly adlar iň gadymylarydyr. 
Türkmen dilinde adam adlary hökmünde dürli sözler-de ulanylýar: 
*Ösümlik adlary: Çerkez, Gandym, GülÖ. 
*Vagt aňladýan sözler: Safar, Rejep, Mered, Baýram, Bahar.... 
*Gymmat-Baha daşlar-metallar: Altyn, Kümüş, Polat..... 
*ýer-ýurt adlary: Tejen, Balkan, Gürgen, Etrek..... 
*Daşky alamatlar: Hally, Tuvak, NarlyÖ.. 
Türkmen adam adlarynda, Islam dini bilen baglanyşykly geçen arap sözleri kändir: 
Muhammed, Kerim (Abdylkerim), Jepbar (Abdyljepbar), MövlamÖ 
Türkmenler arasynda, bäbeklere ad dakylanda, bir zady niýet etmek däbi bardyr. Oglanlaryň batyr, edermen, durnukly adam bolup ýetişmegi, gyzlaryň abraýly, edepli, arassa bolup ulalmaklary arzuv edilýär. Şeýle-de olary gözden-dilden goryp saklajaklygyna ynanylýan sözleriň-de ulanylanlygyny görmek bolýar. 
Köne däbe eýerip bäbeklere gelşiksiz adlar dakmak adaty, ýuvaş-ýuvaşdan aradan çykyp barýar. Türkmenler arasynda ogul hem gyza (ikisine-de) dakylýan ad sany azdyr. Umuman erkekleriň ady gyzlaryňkydan tafavutlydyr. 
Kitapdaky türkmen adam adlary öz manylary hem ogula-gyza dakylyşy bilen görkezilenligi üçin, ol barada kän aýdyp oturmak gerek däl. Her işde bolşy ýaly, biziň bu işimizde-de kemçilikleriň bardygy, olaryň gadyrly ildeşleriň ýerlikli ýardamlary bilen aradan çykarylyp bilinjekligi hakykatyny kabul etmek bilen, onuň ildeşlerimize peýdaly bolmagyny arzuv edýäris. 

ADI BİLEN ÝAŞASIN!

GİRİŞ: 

Her kimiň öz ady bardyr ve maşgalada, jemgiýetde şol ad bilen tanylýandyr. Buşluk doganym boldy! diýip gelen oglana ozaly bilen: gyzmy? ogulmy? diýilip soralýar, gyz bolsa bagty ýagşy bolsun, oglan bolsa ýaşy uzyn bolsun diýilip aýdylýar. Ondan soňra: Ady Näme? diýilip soralýar, buşluk habary getiren oglan ýa bäbege dakylan ady aýdýar, ýa-da entek (häzir) ad dakylanok diýip jogap berýär. ýakyn garyndaşlara ve goňşylara aýlanandan soňra ol, uzagrakda oturan ýakyn garyndaşlaryň öýlerine-de baryp buşluk habary berýär, ol, her baran öýünden buşlugyny alýar. 
Bu aýdylan zatlar, mundan 20-30 yýl ozalky gürrüň, indi bolsa bir obada-da, başga obada-da hatda başga ýurtlarda-da bolsa, bir salymda: alo! ballym boldy, diýip buşlanyp bilinýär. Häzirki zamanda oba-ýerlerde bolamasa, şäherlerde ýaşaýan maşgalalaryň bäbekleri keselhanalarda ýa-da dogum öýlerde dünýä gelýär. Şondan 4-5 gün soňra-da gelin öýe getirilýär ve maşgalaň ululary bäbege ad dakýarlar (dakýardylar). 
Häzirki zamanda maşgala ulularynyň dakan ady öýde aýdylsa-da, bäbek ulalyp mektebe giden vagty onuň ady başga bir zat bolup çykýar. İne meselem dünýä gelen vagty oňa dakylan ad Abdyrahman bolsa ol soňra, Mehran, Bijen, Ferzat, Kril ve ş.m. ýa-da gyza ozal dakylan ad Jemal, SonaÖ bolsa ol soňra Ferişte, Ferhunda, Şähnaz, ýelena ve ş.m. bolup çykýar. 
Dogry, her bir adamyň öz ferzendine islän adyny dakmaga haky bardyr, ýöne näme üçin öz türkmen adlarymyz däl-de ýa-da Gur'andan däl-de, bize agalyk edýän (eden) ors, pars ve beýlekileriň dakýan adlaryny biz (türkmenler) öz bäbeklerimize dakmaly? 
Biz, parslaryň, orslaryň, paştunlaryň, almanlaryň, iňlisleriň, fransuzlaryň ve beýlekileriň arasynda ýaşasak-da, öz medeniýetimizi, urp-adatlarymyzy, dilimizi, dinimizi, ata-babalarymyzdan bizlere ýeten däp-dessurlarymyzy goryp saklamalydyrys. Bile ýaşaýan halklarymyzyň arasyna siňip, ýok bolup gidibersek, ozaly bilen bizi masgaralajaklar, şol ýat halklardyrlar ve olar özlerine tabyn bolup hemme medeni gymmatlyklarynyňhäsiýetlerini ýogaldýanlara: görüň, näjüre ejiz adam, diýip kem göz bilen gararlar. Ösen-medeni halklaryň dillerini ve medeniýetlerini övrenmek, öz diliňi ve medeniýetiňi gorymak şerti bilen hoşdyr-makuldyr. 
Türkmen bäbeklerine gadym zamanlarda dakylan adlaryň arasynda altaý (türki, mogol ve mançur) dillerine mahsus bolan köp sözleriň ýany bilen arap-pars dillerinden giren sözleriňde görmek bolýar. Türkmenistanda bularyň ýany bilen ors dilinden giren köp sözler göze ilýär. 
Adam adlary gadym ata-babalarymyzdan galan gymmatly ýadigärlikdir, çünki olarda geçmişdäki nesilleriň dünýägarayýşlary, söz baýlyklary, döredijilik fantaziýasy, däp-dessurlary, başdan geçiren taryhy vakalary, dürli dilde keplän halklar bilen eden yktysady ve medeni aragatnaşyklary aýdyň şöhlelendirilýär. 
Her kimiň öz ady bardyr, adamlara dakylýan adlaryň aglabasy, dilimizdäki adaty sözlerden, gündelik durmuşda ulanyp ýörlen zatlaryň, esbap-şaýlaryň, dürli hadysalaryň ÖÖ.. adlaryndan hasyl bolýarlar. Häzirki vagtda manysy ýatdan çykan adlaryň hemmesi-de ilki ol adlary döreden halk üçin düşnükli sözlerden emele gelipdir. Diýmek, hiç hili many aňlatmaýan ad ýokdyr, ýöne uzak vagtyň geçmegi bilen manysy unudylan adlaryň ilkinji-asyl manysyny ýüze çykarmak üçin käýagdaýlarda köp zähmet çekmeli bolýar. 
Adam adlary uzak vagtyň önümidir. Olar adamzat jemgiýetiniň taryhy bilen göniden-göni baglanyşykly ýüze çykýarlar, jemgiýetiň ösmegi bilen ösýärler, vagtyň geçmegi bilen käbir sözler ulanylyşdan düşüp galýar, olaryň ýerini bolsa, täze sözler eýeleýär. 
Her halkyň özüne mahsus bolan adlary bardyr. Garyndaş halklarda bu adlar köplenç many taýdan biri-biri bilen gabat gelýärler, olaryň döreýişinde-de, ulanylyşynda-da umumylyklar bar. 
Dürli dil sistemi bilen sözleýän halklaryň adam adlarynda aýratynlyklar bardyr. Meselem türk dilli halklaryň erkek ve aýal adlary üçin ulanylýan sözleriň sany müňlere baryp ýetýär. 
Adam adlarynyň haýsy dövürlerde dörändigini, haýsy dilleriň sözlerinden hasyl bolanlygyny ve näjüre taryhy şertlerde ýüze çykanlygyny şeýle görkezmek bolar: 
1.-Umumyaltaý dillerindäki sözler: Altaý dilleri (türki, mogol, mançur, tungus) üçin umumy bolan kän sözler bar. Meselem: Altyn, Baý, Buga, Batyr, Gök ve ş.m. Bu sözler adam ady ýa-da goşma adyň bir bölegi edip häzire çenli ulanylýar. Şeýle sözlerden emele gelen türkmen adam adlaryny iň gadymy adlardan hasap edýärler. 
2.-Gadymy türki dillerindäki sözler: Türki dilleriň aglabasy üçin umumy bolup, olardan ýasalan adam adlary, türki dilleriniň gadymy ýazuv ýadigärliklerinde kän göze ilýär. Meselem: Aý, Gün, yýldyz, Arslan, Böri, Bugra, Taý, Kümüş, Demir, Gylyç, ýagmyr, Gut, Han, Beg. 
Bu sözler orta asyrlarda ve ondan öň-de adam adlary hökmünde ulanylypdyr. 
Türkmen Adam Adlary 
Köne Türki Dilde Häzirki Dövürde 
Akkul Akguly 
Altu Alty 
Altun Altyn 
Arslan Arslan 
Bagdur Batyr 
Bek Beg 
Buga Buga 
Buri Böri 
Erkin Erkin 
Kutlug Gutly 
Teňri Taňry 
M.Kaşgarlynyň Divanynda Häzirki Dövürde 
Aýas Aýaz 
Altun Altyn 
Baýzan Baýjan 
Bogra Bugra 
Komüş Kümüş 
Kutlug Gutly 
Küç Güýç 
Kylyç Gylyç 
Salym Selim 
3.-Arap dilinden giren sözler: VII. asyryň ikinji ýarymy bilen VIII. asyryň başynda türkmen tofragynyň araplar tarafyndan basylyp alynmagy ve ýerli ilatyň yslam dinini kabul etmegi netijesinde türkmen diline arap sözleri aralaşýar ve türkmenler Allah Tagalanyň, Peýgamberleriň, imamlaryň adlaryny dakyp başlaýarlar: Abdyllah, Abdulrahim (Abdyrahym), Abdulkerim (Abdykerim), Patma, Aýşa ve ş.m. 
4.-Pars dilinden giren sözler: Pars sözleriniň, türkmen diline aralaşmagy, gadym zamanlardan başlanýar ve ol häzirki vagtda-da dovam edýär. Ilaýta-da İran ve Ovganistan türkmenleriniň kepleşik dilinde, şeýle-de adam adlarynda ol, aýdyň görülýär. 
5.-Rus dilinden giren sözler: İran bilen Ovganistanda ýaşaýan türkmenleriň diline Pars-Paştun dilleri täsir ýetiren bolsa, Türkmenistanda ýaşaýan türkmenleriň diline-de Rus (Ors) dili öz täsirini ýetiripdir. Şeýle täsir, ylaýta-da 1930-nji yýllarda geçirilen Medeni Inkylap (!) diýilenden soňra, Rus-Türkmen nyka baglanyşygynyň giň ýaýramagy bilen mövç alýar. 

AD DAKMAKLIK BİLEN BAGLANIŞIKLI DÄP-DESSURLAR

Ata-eneleriň adyny dakmak däbi: Köp halklarda bolşy ýaly bizde-de bu däp gadymdan bäri ýörgünli. Şonda ata-eneleriň adlaryny unutmazlyk-ýatdan çykarmazlyk hem-de şolar ýaly uzak ýaşamaklyk niýetlenipdir. Bir adam aýrylan vagty, eger onuň aýaly gövreli bolsa, dünýä gelen bäbege şol adamyň ady dakylýar. Eger-de gelin ýaş bolsa, köplenç ol, öz adamsynyň inisine dakylýar (Bu däp, Oguzlardan galan ve bizde-de ýörgünli bolan däpdir). Eger-de aýrylan adamyň ýaşy bir çene ýetip aýaly-da, oglan dogurmakdan galan bolsa, onuň ady agtygyna dakylýar. Aýrylan adamyň ogly ýok bolsa, onuň ady gyzynyň oglyna dakylýar (Gelin-giýevi- razyçylygy bilen). Bu ýerde bellemeli zat, aýrylan adamyň ady dakylan bäbege öz çyn ady däl-de, ata-kaka, baba, ene, käbe, mamaÖ diýip aýdylýanlygydyr. 
Uzyn ömür arzuv edilip dakylýan ad: Bu däp-de ýalňyz bizde däl, eýsem türki halklaryň hemmesinde bar. Şonda uzyn ýaş arzuv edilip, gaty metallaryň, uzyn ýaşaýan hem dürli gynçylyklara döz gelýän haývanlaryň ady dakylýar: Bekdurdy, Togta, Solmaz, Taýmaz, Polat, Tagan, Böri, Gurt, Altyn, Kümüş ve ş.m. 
Ogullary durmaýan maşgalalar gyzlaryna: Ogulgerek, Oguldöndi, Boldy, Oguldurdy ve Dursun ýaly adlary, gyzlary durmaýan maşgalalar bolsa gyzlaryna Gyzdurdy ýaly adlary dakýarlar. 
Geçmişde gelşiksiz adlar-da dakylypdyr: Palta, Kerki, Kürre, Eşek ve İtalmaz. ýöne şeýle adlar dakýan maşgalalaryň sany häzirki dövürde diýseň azdyr. 
Täze ad dakmak däbi: Gadym zamanlarda ozal dakylan adlary üýtgetmeklik däbi bolupdyr. Meselem kän vagtlap keselläp ýatanlara: Açyl, Öre ýaly täze adlar dakypdyrlar. Bu däp, taryhy şahslar arasynda-da bolupdyr. 
Meselem: XVII. asyrda İranda höküm süren Safi adly padeşahyň (Şah Abbasyň agtygydyr) kän vagtlap hassa ýatany üçin adynyň Süleýman diýip özgerdilenligi bildirilýär. XI. asyrda Kiçi Asiýany basyp alan Selçuk serdary Gutulmyşyň ady, oňa soňra dakylan addyr, onuň ilkinji ady Süleýmandyr. Gelniň, gayýn öýüne gelende, atasy öýünde aýdylýan ýalan ady däl-de çyn-hakyky ady aýdylyp başlanýar. ýa-da gelin gelen öýde onuň addaşy bar bolsa, gelniň ady halanmaýan (Doýduk, Besdir ýaly) ad bolsa onuň ady özgerdilýär. 
Dogluş tertibi bilen baglanyşykly adlar: Geçmişde türkmenler ilkinji bäbege Ak, Aý sözler bilen başlanýan adlar dakypdyrlar, meselem: Aköýli (Agöýli), Aksoltan, Aýsoltan. İkinji bäbege: Taýly, üçünji bäbege bolsa: Tagan (üç aýakly demir gural), dördünji bäbege: Dörtguly, bäşinji bäbege: Bäşim ve ş.m. 
Ady bilen gelen bäbek: Geçmişde, bäbekleriň dünýä geliş şertleri, olaryň bedenlerindäki aýratynlyklary göz öňünde tutulyp ad dakylypdyr: Güýçgeldi, Gaýly, Giçgeldi, Tuvak, Saçly, Artyk, Alty (barmak sany 6 bolsa), Goşa (barmaklary bitişik bolsa) ve ş.m. 
Ekizlere dakylýan adlar: Ekizlere biri-biri bilen utgaşdyryp-sazlaşdyryp ad dakmak däbi gadym dövürlerden bäri dovam edip gelýär: ýusuf-Ahmed, Omar-Osman, Hydyr-İlýas, Zöhre-Tahyr, ýusuf-Zylyha, Äşe (Aýşa)-Patma, Altyn-Kümüş ve ş.m. 
Adam adlarynda dialekt aýratynlyklary: Türkmen adam adlary beýleki türki halklaryňky bilen me-zeşdir. Türkmen tire-taýfalary arasynda şive tafavutlyklary bar bolsa-da adam adlary many taýdan meňzeşdir. Türkmen adam adlaryna olar bilen bile ýa-da goňşylykda ýaşan halklaryň şive-dialektleriňde täsir ýetirendir: Araz (ýomut), Oraz (teke), Rozi (Saryk), Anna (ýomut), Adna (Gökleň), Arna (Saryk). 
Familiýa-Soýady (ata-baba adlary): Gadym zamanlarda soýady bolmandyr, Öogly, Ögyzy, Öaýaly diýen däp bolupdyr. Belli alymlar, şairler arasynda ýa özleriniň özlerine ýa-da halkyň olara dakan lakaby-tahallusy ýörgünli bolupdyr: Azadi, Zelili, İbn-i Sina, FuzuliÖ 
Soňralary adamlaryň taýfa-tireleri familiýa-soýady edip ulanylypdyr: Annageldi Aç (ýomutlaryň Kelte taýfasynyň bir şahasynyň ady), Annaberdi Salyr ve ş.m. Araplar Orta Asiýany basyp alanlaryndan soňra bolsa adamlar dünýä gelen ýerlerini soýady edip ulanyp başlapdyrlar: Farabi, Mervezi, Horezmi ýaly. 
Soňky dövürlerde Türkmenistanda, İran ve Ovganistanda ýaşaýan türkmenler Ors, Pars, Paştun däplerine eýerip ad hem soýadlaryny olaryňky ýaly saýlap aldylar ve hatda ozal ata-babalarymyzyň bellän ad hem soýadlaryny özgerdip olary jedidleştirmek, däbe aýlandy. 

Näjüre Adlary Saýlap Almaly 
Adam ady, onuň ömürlik ýoldaşydyr, şonuň üçin täze ad dakylanda örän dykgatly bolmalydyr, çünki ol, ýeterlik delil bolmasa kanun bilen-de çalşyrylyp bilinmeýär. 
Ene-ataň vezifesi öz bäbegine gavy ad dakmak, ony terbiýeläp okytmak ve öýli-işikli etmekden ybarat bolsa, oglanlaryň öz ene-atalaryna hormaty-borjy ömür boyý dovam eder ve ol ýagşy-o-at hyzmatdan ybaratdyr. 
Bäbeklere gavy ad dakmak medeniýetiň-de alamatydyr, akylly, oý-düşünjeli adam öz ferzendine ilhalar-mynasyp ad dakar. 
Meselem: Mivelerden: Üzüm, Alma, Nar, HurmaÖ 
Guşlardan: Sona, Sülgün, Tavus, Toty, LaçynÖ 
Haývanlardan: Keýik, JerenÖ 
Adam adlary gavy-manyly bolşy ýaly hakykatlara uýgun, aýdylmasy-da aňsat sözlerden bolmalydyr. Bu usul nazara alynmadyk eserlere duş gelmek bolýar. 
Meselem: Arryk, Behişt, Eşek, Eşşek, Eşşekguly, Palta, Kerki, Teşe, Paş, Şänik, Şire, Şaguly (şahyň guly bolmaz), Şagal, Çör, Hanjar, Tyrryk (gysga, hor, suvuk tezek), Taňsyk, Sarymsak, Sayýl (gedaý), Porsy ve ş.m. 
Türkmen adam adlarynda goşma sözler bilen ýasalan adlar köp ulanylýar. Meselem: Bibi, Bike, Rejep, Berdi, Geldi ve ş.m. Bu adlaryň her biriniň öňüne ýa-da yzyna onlarça söz goşup täze adlar döretmek mümkin ve türkmenler şeýle-de edipdirler. 
Arap dilinden biziň dilimize giren sözlerden iň köp ulanylýany Abd sözidir ve ol bende-gul diýmek bolup Allahyň adynyň öňünden ýazylýar: Abdylkerim, AbdylgafurÖ ýöne, Muhammed, Resul ýaly sözleriň öňünde Abd sözüni ulanyp resulyň bendesi-guly manysynda bolan Abdylmuhammed, Abdylresul ýaly adlar döretmek dogry däldir, çünki Allah Tagaladan başga hiç bir adamyň ýa-da gudratyň bendesi-guly ýokdyr. 
Abyl (Abul) sözi arap dilinde kaka (däde) diýmekdir, bu söz, adlaryň öňünden gelýär: Abylkasym ýagni Kasymyň kakasy (dädesi). Biz bu kitabymyzda türkmenler arasynda ýoň bolan goşma sözler goşulyp döredilen adlaryň ujypsyzjasyny ulandyk, eger-de şeýle adlaryň hemmesini ulanjak bolsak ol çenden aşa kän. Gül: Bagtygül, Täzegül, TogtagülÖ 

-A-

GIZ ADLARI 

ABADAN : Bagtyýar, oňat. 
AJAP : Ajayýp avadan gyz. 
AGAGÜL : Agalarynyň güli, ilkinji dünýä gelen avadan gyz. 
AKBÄBEK : İň soňky gyz bagtly bolsun. 
AKJAGÜL : Bagtly-avadan gyz bolsun. 
AKJAMAL : Bagtly-avadan gyz bolsun. 
AKMEŇLİ : ýüzünde meňi bolan bagtly gyz. 
AKSOLTAN : Gyzlaryň soltany-seresi bolsun. 
ALTIN : Altyn-tylla ýaly gymmat-bahaly ve avadan gyz bolsun. 
ASLI : Asyl sözünden ýasalan: asylly-terbiýeli gyz bolsun. 
AVADAN : Görmegeý-avadan gyz bolsun. 
AVLAK : Avlak ýaly şadyýan-ýakymly gyz bolsun. 
AÝBİBİ : Nurana-avadan gyz bolsun. 
AÝBİKE : Han-Begiň aýalyna ýüz tutulyp aýdylýan söz. Avadan gyz. 
AÝJAMAL : Nurana-görmegeý gyz bolsun. (Jamal: Görk-gözellik). 
AÝLA : Dolunaýda dünýä gelen gyz. 
AÝLAR : Aýlaryň ayý, gözelleriň gözeli, iň-an gözel gyz. 
AÝNA : Aýna ýaly dury-arassa, gözel gyz bolsun. 
AÝNUR : Aý ýaly nurana-gözel gyz bolsun. 
AÝSEL : Aý ýaly, selbi (servi) boýly gyz bolsun. 
AÝSEN : Aý ýaly gözel gyz bol. 
AÝSERE : Aý ýaly gözel gyzlaryň seresi-başy bolsun. 
AÝSOLTAN : Aý ýaly gözel gyzlaryň soltany-seresi bolsun. 
AýŞA-ÄŞE : Muhammed (A) -yň bir aýalynyň ady. ýaşamaga çalyşmak. 
AÝŞAGÜL : Gül ýaly avadan gyz köp ýaşasyn. 

GIZ-OGLAN ADLARI 

AÇIL : Öňki ady özgerdilen, keselden açyl-gutul manysynda. 
ADALAT : Adalatly ýaşasyn. 
AKI : Jomart, sahavatly, açyk gövünli, asylly oglan. 
AMAN : Sag-aman ýaşasyn. 
ANNA : Anna güni dünýä gelen gyz-ogul (Annabagt-AnnaberdiÖ) 
ARAZ : Bagtly gyz-ogul. Araza ayýnda dünýä gelen. 
ARTIK : Bedeninde artykmaç ösüntgisi bolan gyz-ogul. 
ARZUV : Arzuv edilip ýetilen gyz-ogul. 
AŞIR : Aşyr ayýnda dünýä gelen gyz-ogul (Aşyrberdi, Aşyrgül). 
AÝJAN : Aýdogdy-aýjamal ýaly adlaryň gysgalan görnüşi. 
AÝHAN : Dolunaýda dünýä gelen gyz-ogul 
AÝIM : Nurana oglan, aý ýaly avadan gyz. 
AZAMAT : Şöhratly, belent ad-abraýly gyz-ogul bolsun. 

OGLAN ADLARI 

ABA : Kakaň-ataň hormatyna dakylýan ad, garyndaşlyk terimi. 
ABDI : Abdyllah-Abdyrahman ýaly adlaryň gysgalan görnüşi. 
ADIL : Adyl-adalatly bolsun. 
AGAJAN : Agasynyň ady dakylan oglan. Agalarynyň jany. 
AGAMÄD : Agamuhammed (Agamämed) sözüniň gysgalan görnüşi. 
AGAR : Bir türkmen taýfasynyň ady. 
AGÖýLİ : Ak-bagtly öýde ýaşasyn. 
AHMAD : Şöhratly-övgili oglan bolsun. 
ALI : Belend derejeli. İslamda 4-nji halyfanyň ady. 
ALTI : Alty barmakly ýa-da 6-njy oglana dakylýan ad. (Aliýe: Gyz ady) 
ANNAK : Annaguly ýaly adlaryň gysgalan görnüşi. 
ARÇA : Pars: Kaç, TürK: Çam ýaly berk bolsun, köp ýaşasyn. 
ARÇIN : Oba kethudasy-ýaşulusy. 
ARÇMAN : Arçmanda dünýä gelen oglan. 
ATA : Atasynyň ady dakylan oglan. Ata bolsun, önüp-össün. 
ATABAL : Atasynyň ady dakylan. Ata bolsun, önüp-össün. 
ATAŞ : Ata sözi bilen gelýän ad. Ot ýaly ýiti ogul bolsun. 
AÝDIŇ : Ayýň ýagtysynda dünýä gelen ogul. Bagty açyk ogul. 
AÝDOGDI : Aý doganda dünýä gelen oglan. 
AZIM : Beýik-uly, ad-abraýly bolsun. 

-B- 

GIZ ADLARI 

BAGDA : Bagdagül diýen adyň gysgalan görnüşi. 
BAGTI : Bagtygül diýen adyň gysgalan görnüşi. 
BAHAR : Baharda (ýazda) dünýä gelen gyz. 
BAHARGÜL : Baharyň güli ýaly avadan gyz bolsun. 
BÄGÜL : Bägül ýaly gözel gyz bolsun. 
BİBİ : Hormatly, abraýly gyz bolsun. Hormatly aýala aýdylýar. 
BİBİNİýAZ : Dilenip-ýalbarlyp alnan gyz (hormatly-eziz). 
BİBİSARA : Hormatly, abraýly gözel gyz bolsun. 
BİKE : Hormatly, uly derejeli gyz-aýal bolsun. 

GIZ-OGLAN ADLARI 

BAÝJAN : Baý hem jana ýakymly gyz-ogul bolsun. 
BAÝRAM : Baýramda-aýd güni dünýä gelen gyz. 
BERNA-BORNA : Juvan-täze, gözel gyz bolsun. 

OGLAN ADLARI 

BABA : Babasynyň ady dakylan oglan. Baba bolsun. 
BABAJAN : Babasynyň jany. 
BABAHAN : Babasynyň han ogly (agtygy). 
BABIR : Bäbr (ýolbars-peleň) ýaly güýçli bolsun. 
BAGTIÝAR : Bagty ýary bolsun. 
BAKI : Köp ýaşasyn diýip arzuv edilen oglan. 
BALKAN : Balkanda dünýä gelen-Balkan dagynyň ady dakylan. 
BATIR : Bahadyr, ýürekli oglan bolsun. 
BAÝAR : Baý-dövletli oglan bolsun. 
BAÝLI : Baý-dövletli oglan bolsun. 
BAÝRI : Baý hem tejribeli oglan bolsun. Agyzly oglan bolsun. 
BAZAR : Bazar (ýekşenbe) güni dünýä gelen oglan. 
BÄŞİM : Bäşinji ferzend. 
BEGÇE-BEGENÇ : Abraýly. Kiçijik beg-begendiren oglan bolsun. 
BORJAK : Çöl ösümligi, çöl çöfi ýaly kän bolsun. 
BÖKE : Pälvan-güýçli bolsun. 
BUGRA : İki örküçli diýe ýaly edermen bolsun. 
BURKAZ : Bir türkmen urugynyň ady. 
BÜRGÜT : Bürgüt guş ýaly güýçli ve algyr bolsun. 

-J-Ç-D- 

GIZ ADLARI: 

JAHAN : Dünýäsi giň, asmany dury bolsun. 
JAHANAÝ : Asmany- ayý-gözel gyz. 
JAMAL : Jemal, avadan, gözel gyz. 
JEMİLE : Avadan-görmegeý gyz bolsun. 
JENAN : Janlaryň jany-mähriban gyz bolsun. 
JEREN : Keýik-maral, avadan-çalasym, şadyýan gyz bolsun. 
ÇEMEN : Gülli otlar gögerýan ýer. Çemen ýaly hoş ýüzli bolsun. 
ÇINAR : Çynar ýaly başy dik bolsun-kän ýaşasyn. 
DESSE : Deste-desse gül ýaly avadan gyz bolsun. 
DİLEG : Dilek-arzuv edilip ýetilen gyz. 
DOÝDUK : Gyzdan doýduk, indi bize ogul gerek manyda dakylýan ad. 
DÖNDİ : Şu gyzyň yzyndan oglan bolsun, ogla tarap dönsün. 
DURNA : Durna guş ýaly avadan, aram, sabyrly bolsun. 
DURSUN : Dursun-ölmesin, köp ýaşasyn. 
DÜNÝÄ : Dünýäsi giň, asmany dury bolsun. 

GIZ-OGLAN ADLARI 

JUMA : Anna güni dünýä gelen ferzend. 
DEŇİZ : Deňiz ýaly gi- gövrümli ve dövletli bolsun. 
DERÝA : Deňiz ýaly giň, derýa (akar suv) ýaly joşgunly bolsun. 
DİDAR : Öýümize ýüzi düşen, avadan-gelşikli gyz-oglan. 
DURDI : Dursyn-ölmesin. 

OGLAN ADLARI 

JELİL : Abdyljelil, uly-şöhratly, allahyň guly. 
JEPBAR : Abdyljepbar, taňrynyň guly, güýçli oglan bolsun. 
JEÝHUN : Jeýhun derýasy ýaly joşsun. 
JORA : Ýoldaş-hemra, dost-boýdaş. 
JOŞGUN : Joşgunly, şadyýan, suv joşanda dünýä gelen oglan. 
JÜNEýT : Az sanly goşun, goşun ýaly güýçli bolsun. 
ÇAGRI : Selçukly soltanyň ady, çagyrylan. 
ÇAKAN : Çalymtyk-mavy gözli-alagöz. 
ÇAVDUR (ÇAVDIR) : Gadymy türkmen taýfasynyň ady. 
ÇERKEZ : Bir ösümligiň ady, ot. 
ÇOPAN : Mal-garaly baý bolsun-Çofan. 
ÇÜVDE : Paltanyň ýe-sesi, kelläň ýe-se tarafy. (Berk-Sagdyn) 
DAGDAN : Dagdan agajy ýaly berk, sagdyn-daýav bolsun. 
DAŇATAR : Daň atan vagtyňda-dan dünýä gelen ferzend. 
DAýANÇ : Ata-enesiniň daýanjy bolsun. 
DİÝAR : Vatan-ülke, il-gün. 
DÖRTGULI : Dördünji oglan. (Dördülenji) 
DÖVLET : Dövletli, baý-bagtly bolsun. 
DURMUŞ : Dursun-ölmesin, köp ýaşasyn. 
DUŞEM : Heptäniň Duşenbe güni dünýä gelen oglan. 

-E-F- 

GIZ ADLARI 

EJEGIZ : Ejesiniň gyzy. 
EJEKE : Aýrylan uly aýal doganyň ady dakylan gyz. 
EJEŞ-ENEŞ : Eje sözi bilen gelýän adlaryň gysgalan görnüşi. 
EJEV : Aýrylan ejäniň ady dakylan gyz. Eje sözi bilen-de gelýär. 
ENE : Dädesiniň aýrylan enesiniň ady dakylan gyz. 
ENEKÄBE : Dädesiniň aýrylan enesiniň ady dakylan gyz. Käbe ýaly. 
ENEKE : Enekäniň ady dakylan gyz (Eneke: başgasynyň oglanny saklan). 

OGLAN ADLARI 

EMİN : Inamly-dogruçyl oglan bolsun. 
ERKİN : Azat-erkin ýaşasyn. 
ESEN : Aman-esenlik, dynçlyk. Hasan adynyň üýtgän görnüşi. 
ETREK : Etrek derýasy boýunda dünýä gelen oglan. 
EÝMİR : Türkmeniň Eýmir taýfasynyň ady dakylan oglan. 
EÝÝUB : Eýýup peýgamberiň ady dakylan oglan-hormatly. 
FATMA : Patma, Oglany süýtden kesen aýal manysynda. 
FAÝZULLAH : Allahyň faýzy siňen-sahavatly oglan bolsun. 
FAZIL : Bilimli, akylly, dana oglan bolsun. 

-G-H- 

GIZ ADLARI 

GEŇLİK : Geň, ata-enesiniň göz guvanjy gyz. 
GÖVHER : Gövher ýaly gymmat-bahaly söýülen gyz bolsun. 
GÖZEL : Avadan-gelşikli, görmegeý gyz bolsun. 
GUNÇA : Açylmadyk gül, gunça ýaly avadan-gözel gyz bolsun. 
GÜL : Gül ýaly avadan, ýakymly, özüne çekiji gyz bolsun. 
GÜLNAR : Naryň güli ýaly avadan gyz bolsun. 
GÜLNUR : Gül ýaly nurly-avadan gyz bolsun. 
HAJAR : Göçüp ýören-İbrahim (A)-yň aýalynyň ady. 
HAJAT : Gerek zat, zerur zat, isleg-arzuv edilip ýetilen gyz. 
HALİMA : ýuvaş-rehimli, mylayým gyz bolsun. 
HALLI : Bu ad gyz hem oglana dakylýar: Hal-ýagdayý ve bagty ýagşy bolsun. 
   Endamynda haly bolan gyz-oglan. 
HATIJA : Hz.Muhammediň birinji aýalynyň ady. 
HESEL : Asel, bal, süýji dilli-ýakymly gyz bolsun. 
HURMA : Süýji dilli-uly derejeli gyz bolsun. 
HÜÝRİ : Huri, peri ýaly avadan gyz bolsun. 

OGLAN ADLARI 

GAJAR : Gajar diýen türkmen taýfasynyň ady dakylan oglan. 
GADIR : Gadyrly-gymmatly. Gadyr gijesi dünýä gelen oglan. 
GANDIM : Çöl ösümligi bolan Gandym ýaly dözümli hem kän bolsun. 
GAPBAR : Abdylgapbar (abdylgaffar), Hudayýň guly, magfiret ediji. 
GAPUR-Gafur : Abdylgafur (Hudayýň guly), geçirimli. 
GARLI : Garly havada dünýä gelen oglan. 
GAVŞUT : Sag adam, ata-enesine gavuşan oglan. 
GAÝIP : Oglanlary durmaýan maşgalalarda dakylýan ad. 
GAÝLI : Gaý turan güni dünýä gelen oglan. 
GAÝRAT : Gaýratly-edermen oglan bolsun. 
GILIÇ : Akylly, kesgir-ötgir bolsun. 
GİÇGELDİ : Vagtyndan gijä galyp dünýä gelen oglan. 
GORGAN : Gala, gala ýaly gorysyn-saklasyn. 
GUVANÇ : Guvançly-söýgüli ogul bolsun. 
GÜRGEN : Sagdyn agaç. Gürgen derýasynyň ýakasynda dünýä gelen. 
GÜÝÇGELDİ : Kynlyk bilen dünýä gelen oglan. 
HABİP : Hebib, ýakyn ýoldaş-dost, söýgüli-ýar. 
HAKAN : Arabaçy. Gadymy türk han-soltany. 
HALİL : Abdylhalil (allahyň guly). Vefaly dost. 
HALİM : Abdylhalim (allahyň guly). Rehimli-mylayým, ýuvaş. 
HAMİD : Abdylhamid (allahyň guly). Övgä mynasip. 
HAÝDAR : Arslan-edermen adam. 
HEKİM : Abdylhekim (allahyň guly). Bilgir-tebib. 
HIDIR : Hyzyr, gök-ýaşyl övüsýän. Ekizlerde İlýas bilen bile. 

-I-İ-K-L- 

GIZ ADLARI 

IMSA : Imsynmak, hantama bolmak, tamakin bolup ýetilen gyz. 
KEKİL : Käkilli-saçly avadan gyz. 
KEÝİK : Keýik ýaly avadan gyz bolsun. 
KÜMÜŞ : Görmegeý-avadan gyz bolsun. 
LÄLE : Gyzyl gül, çigdem, parlak gül ýaly gyz bolsun. 
LEÝLA : Leýli sözünden dörän ad. Gül ýaly gözel gyz. 

OGLAN ADLARI 

ILýAS : İlýas, ekizlerde Hydyr bilen bile gelýär. 
İDRİS : Okuvly-bilimli. 
İGDİR : Türkmenlerin İgdir taýfasynyň ady. İg'dir (gul däl). 
İLAMAN : İl-günümiz aman bolsun, bagtly oglan bolsun. 
İLLİ : İlli-günli, il-gün bilen bile ýaşasyn. 
İSA : İsa peýgamberiň ady dakylan-ýishak-İshak. 
KADIR : Abdylkadir (Allahyň guly) -güýçli, gudratly, ukyply. 
KAýýUM : Abdylkaýýum (Allahyň guly)-Mydamylyk. 
KEMAL : Kämil-ýetişen, bişişen. 
KEREM : Sahylyk, eli açyklyk. 
KERİM : Abdylkerim (Allahyň guly). Sahavatly-keremli. 
KEýMİR : Keý (padeşah), mir (emir)-dogumly serdar. 
KIÝAS : ýardam-kömek. Ekizlerde Kovus bilen bile gelýär. 
KIÝAT : Kyýas adynyň özgeren görnüşi. 
KOVUS : Kavus, ýaý, yýldyz, ýardam. Ekizlerde Kyýas bilen bile. 
KÖMEK : Ata-enesine kömek ediji bolsun. 
KÖRFE : Gyz hem ogla dakylýan ad: İň kiçi ferzend. 
KÖŞEK : Köşek ýaly gelşikli, göze ýakymly bolsun. 
KÜREN : Köfelsin, ýaýrasyn manysyndadyr. 
LAÇIN : Algyr guş ýaly bolsun. 

-M-N- 

GIZ ADLARI 

MAHIM : Ayým, aý ýaly gyzym. 
MAMA : Mamasynyň ady dakylan gyz. 
MAMAGÜL : Mamasynyň güli. 
MARAL : Maral ýaly avadan gyz bolsun. 
MAÝA : Maýa ýaly ýuvaş-mähirli gyz bolsun. 
MAÝSA : Gögerip oturan ýaş-arfa-bugdaý. Maýsa ýaly övüşginli. 
MELEK : Perişte, perişte ýaly hayýrly. 
MERJEN : Merjen ýaly gymmat-baha gözel kyz. ýakup-Merjen. 
MERýEM : Semiz-sagdyn gyz. Hz.İsanyň ejesiniň ady. 
MİVE : Süýji dilli gyz bolsun. 
NABAT : Nabat ýaly süýji-ýakymly gyz bolsun. 
NÄZ : Niýaz sözü bilen gelýän goşma adlaryň gysgalan görnüşi. 
NÄZİK : Mylayým, ýumşak, täzeje. 
NERGİS : Sary ýaprakly avadan gül. Nergiz. 
NİGÄR : Görmegeý, avadan gyz. 
NOBAHAR : Novbahar, baharyň başlanan vagty dünýä gelen gyz. 
NOVÇA : Sagdyn, ýaş-avadan gyz. 
NOVGÜL : Täze gül. 
NURGÜL : Nurana, gülýüzli gözel gyz. 

GIZ-OGLAN ADLARI 

MELE : Bugdaý reňk gyz-oglan. 
MEŇLİ : Bedeninde (ýüzünde) meňi bolan gyz-oglan. 
MERED : Şaban ayý dünýä gelen. Murat-maksad-Myrat. 
NARLI : Bedeninde nary (gyzyl tegmilli) bolan gyz-oglan. 
NAZ : Niýaz diýen adyň gysgalan görnüşi. 
NURI : Nur sözi bilen gelýän goşma ad. 

OGLAN ADLARI 

MAGTIM : Bir türkmen taýfasynyň ady. Aga-ýolbaşçy-baştutan. 
MAHMUD : Mahmyd, övgüli, övgä mynasyp. 
MAŞAL : Bedeninde tegmili bolan bäbek. Maş'äl: Şöhleli, nurly. 
MAŞRIK : Bir türkmen taýfasynyn adyňGündogar, il-güne nur saçan. 
MÄMİ : Mämed-Muhammed diýen adyň gysgalan görnüşi. 
MÄTER : Mehter (Pars sözi)-uly manysyndaky söz. 
MÄTİ : Mehdi, dogry ýol bilen alyp baryjy. 
MEJİD : Abdylmejid (Hudayýň guly). Görmegeý, şanly-şöhratly. 
MERGEN : Nyşana dogry urýan. Mergen oglan bolsun. 
MUHAMMED : Övgä mynasyp. Ahyr zaman (iň soňky) peýgamberiň ady. 
MURTAZA : Saýlantgy-seçilen. Hz.Alynyň lakaby. 
MUSA : Hz.Muhammedden öň geçen peýgamberiň ady. 
MUSTAFA : Saýlanan-seçilen. Muhammed peýgamberiň lakaby. 
NADIR : Nedir, seýrek duş gelýän, gyt. 
NAGMAT : Nygmat diýen adyň özgeren şekli. 
NASIR : Abdylnasyr (Allahyň guly). Kömekçi, hemeýatçy. 
NAZAR : Garayýş, esevan boluş. 
NEJEP : Nejef, Hz.Alynyň jaýlanan ýeriniň ady (şäher). Defe. 
NEFES : Nepes, dem, dem alma. 
NIGMAT : Nagmat, dövletli bolsun. 
NOBAR : İlkinji ýetişen mive. 
NOBAT : Gezek. Öz gezeginde dünýä gelen oglan. 
NOHUR : Nohur taýfasynyň ady dakylan oglan. 
NOVRUZ : Täze gün. Hijri şemsi yýlyň başlanýan güni. 

-O-Ö-P-R- 

GIZ ADLARI 

OGULBAGT : Bagtly gyzyň yzyndan ogul bolsun. 
OGULJAN : Şu avadan-jan gyzyň yzyndan ogul bolsun. 
OGULGEREK : Gyzymyz ýeterlik, indi bize ogul gerek. 
OTAGA : Başymyzyň bezegi-täji gyz. 
OVADAN : Avadan, görmegeý, gözel gyz. 
OVLAK : Avlak, şadyýan-ýakymly avlak ýaly gyz bolsun. 
ÖMÜR : Ömürli bolsun, kän ýaşasyn. 
ÖVSER : Övsün (äfsun) atyp duran parlak-avadan gyz bolsun. 
PAMIK : ýumşak, mylayým, hoşgylav, mähriban gyz bolsun. 
PATMA : Fatma, emjekden aýrylan gyz. Muhammed (A)-yň gyzynyň ady. 
PERİ : Perizat ýaly avadan gyz bolsun. 
RABIGA : Rabia, dördünjü (erkeklerde Çary). 
RAGNA : Avadan, Ra'na, bir gülüň ady. 
REÝHAN : Hoş ysly ösümlik. 
RIZVAN : Jennetiň bir ady. Ilalaşykly-razyçylykly. 

OGLAN ADLARI 

OGŞUK : İki ýaşynyň içindäki diýe ýaly aram ogul bolsun. 
OGUZ : Avuz-ilkinji süýt. Päk niýet, Oguzhanyň ady. 
OMAR : Dört çarýaryň biriniň ady. 
OSMAN : Dört çarýaryň biriniň ady. 
ÖDE : Ata-enäniň, il-günüň tamasyny ödesin. 
ÖRE : Örlesin, keselinden gutulsyn (soňradan dakylan ad). 
ÖVEÇ : Üç ýaşyna giren goýun. Mally-dövletli bolsun. 
ÖVEZ : Övezine gelen-bäbekleri durmaýan maşgalalarda dakylýar. 
PELEŇ : Peleň-ýolbars ýaly güýçli-haýbatly bolsun. 
PENA : Maşgalanyň-iliň penasy bolsun. 
PIGAM : Peýgam, habar, sargyt, buşlyk. 
PIHI : Pygamyň gysgalan görnüşi. 
POLAT : Polat ýaly berk janly-sagdyn olsun. 
RAHIM : Abdyrahym (Allahyň guly), rehimli. 
RAHMAN : Abdyrahman (Allahyň guly), rehimli. 
RAHMET : ýuka ýürekli, rehim etmek. 
REJEP : Erejep, kameri ayýň 7-njisi. 
RESUL : İlçi, peýgamber. 
REŞİT : Reşid, Akylly, akly kemala ýeten. 
REZZAK : Abdyrezzak (Allahyň guly). Ryzk beriji. 
RIZA : Kanagatly, 12 imamyň 8-njisi. Razy bolmak. 
RÖVŞEN : Nurana, ýaldyravuk. 

-S-Ş- 

GIZ ADLARI 

SAÇLI : Uzyn saçly dünýä gelen gyz. 
SADAP : Sadaf, gymmatly daş, eziz gyz. 
SARIÝA : Saryýagyz-avadan gyz. 
SÄHER : Säherde-da-dan dünýä gelen gyz. 
SELBİ : Selvi, serv agajy, servi boýly-avadan gyz bolsun. 
SELİME : Sagdyn-kemsiz gyz bolsun. 
SENEM : Avadan, söýgüli-gözel gyz bolsun. 
SOLMAZ : Solmasyn, elmydam ter dursun. 
SOLTAN : Saltan, padeşah, häkim, adly-abraýly. 
SONA : ýaşylbaş, avadan ördek, görmegeý gyz. 
SONAŞ : Sona sözi bilen gelýän goşma ad. 
SÜLGÜN : Avadan-görmegeý, ajayýp gyz. Meýdan tavugy. 
SÜMBÜL : Sünbül, gavy ysly ösümlik. Gül ady. 
SURAý : Süreýýa, lustre, çyra. Ülker yýldyzynyň ady. Parlak gyz. 
ŞEKER : Şeker-gand ýaly süýji-ýakymly gyz bolsun. 
ŞEMŞAD : Şemşat, gaty, sagdyn hem avadan agajyň ady. Şemşad ýaly. 
ŞİRİN : Süýji, dadly, tagamly. 

OGLAN ADLARI 

SADIK : Vefaly, dogryçyl, göni. 
SAHI : Eli açyk, jomart. 
SAİD : Bagtly oglan (Saide, Bagtly gyz). 
SALIH : Abdylsalyh (Hudayýň guly). ýagşylyk, dogryçyl. 
SANJAR : Düşmanlary sançýan, ýeňýän, ogul bolsun. ýeňer. 
SAPA : Safa, rahat. 
SARI : Saryýagyz gelşikli oglan. Saryk taýfasynyň ady. 
SATLIK : Çagalary durmaýan maşgalalar, satyn alýan ýaly ad dakar. 
SAÝAT : Türkmen taýfasynyň ady. Seýýadyň gysgalan görnüşi. 
SAÝLAV : Saýlav güni dünýä gelen oglan (täze ad). 
SELÇUK : Oguz-türkmenleriň uly serdarynyň ady. 
SELİM : Sagdyn-kemsiz oglan. 
SENA : Övgi, doga, alkyş. 
SERDAR : Başlyk, ýolbaşçy. 
SETTAR : Abdylsettar (Allahyň guly). Günäniň üstüni ýapyjy. 
SEÝDİ : Seýit, aňyrlaryny peýgamber (A)-dan alýan tofaryň ady. 
SEÝFULLAH : Allahyň gylyjy. 
SÖÝEG : Daýanç, direg, kömekçi. Ata enesiniň daýanjy bolsun. 
SÖÝÜN : Hüseýin, gavy, avadan-gelşikli. 
SÖýÜNJALI : Söýündiren, begendiren, belent derejeli oglan. 
SÖZEN : Çöl ösümligi ýaly jydamly bolsun, köp ýaşasyn. 
SUMBAR : Sumbar derýasynyň ady. Şol derýaň kenarynda dünýä gelen. 
SÜBHAN : Suvhan, övgi, şöhrat. Allah tagalanyň ady. 
SÜLEýMAN : ýer ýüzündäki hemme haývanlaryň dilini aňlan peýgamber. 
ŞÄHER : Şäherde dünýä gelen oglan. 
ŞEÝDA : Hetden aşa aşyk, däli. 
ŞİR-ŞİRİ : Şir-ýolbars. 
ŞİRLİ : Şir sözi bilen gelýän adlaryň gysga görnüşi. 
ŞÖHRAT : Şöhratly, ad-abraýly, meşhur oglan bolsun. 

-T-U-Ü-V-Ý-Z- 

GIZ ADLARI 

TARLAŇ : Laçyna meňzeş guş, algyr, av guşy. 
TAVUS : Tavus guşy ýaly avadan-görmegeý gyz bolsun. 
TÄZEGÜL : Ter-täze gül ýaly avadan gyz bolsun. 
TOGTA : Togtasyn, dursun, ölmesin, kän ýaşasyn. 
TOGTAGÜL : Gözel gyz togtasyn, ölmesin. 
TOKAR : Keýigiň avlagy ýaly gözel gyz bolsun. 
TOTAý : Gyz-aýal adlarynyň goşma ady, hormatly-abraýly bolsun. 
TOTI : Toty (Tuti) guş ýaly avadan bolsun. 
TOVŞAN : Tavşan, ýüvrük, yýldam bolsun, duşmana ýetdirmesin. 
TUMAR : Hormatly-avadan gyz bolsun. 
TURAN : Gadymi türk ýurdy (İran-Turan). 
ÜLKER : Ülker yýldyzy (Süreýýa) ýaly parlak gyz bolsun. 
ÝILDIZ : yýldyz ýaly parlak, avadan gyz bolsun. 
ÝÜPEK : ýüfek, ýüfek ýaly ýumşak-ýakymly gyz bolsun. 
ZÖHRE : yýldyz ady bolup, şol ýaly parlasyn diýen arzuv. 

GIZ-OGLAN ADLARI 

TOÝ-TOÝLI : Toý güni dünýä gelen, toyý kän bolsun. 
TUVAK : ýüzi perdeli-örtgili gelen gyz-oglan. Goşma ad. 

OGLAN ADLARI 

TAGI : Takva, dindar. Dayý sözüniň gadymy görnüşi. 
TAHIR : Arassa-päk. 
TAÝMAZ : Aýagy taýmasyn, sürüşmesin, kän ýaşasyn. 
TÄŞLI : Täçli ulalsyn, ad-abraýly bolsun. Goşma ad. 
TEJEN : Tejende dünýä gelen oglan. 
TİRKEŞ : Tirkeşsin, kän oglan bolsun. 
TORGAÝ : Torgaý guş ýaly görmegeý bolsun. 
TORUM : Köşek ýaly aram, mally-dövletli bolsun. 
TOÝÇI : Toý tutsun, toyý köp bolsun. 
TÖRE : Baştutan, başlyk, urp-adat. 
UGUR : Bagt, maksad, tarap, şans. 
UMİD : Umid-tamany ödejek oglan bolsun. 
VELLEK : Veli sözi bilen gelýän adlaryň gysga görnüşi. 
ÝAGMIR : ýagyş ýagan mahaly dünýä gelen oglan. 
ÝAHÝA : ýahýa peýgamberiň ady dakylan oglan. 
ÝALKIM : ýalkymly-nurly-nurana ogul bolsun. 
ýARAN : ýar sözüniň köplük görnüşi. 
ÝAŞAR : Kän ýaşar, ölmez. 
ÝILDIRIM : yýldyrym ýaly çalasym-yýldam bolsun. 
ÝILGAÝ : Bir türkmen tiresiniň ady. 
ÝUNUS : Kebder-gögerçin. ýunus peýgamberiň ady. 
ÝUSUP : ýusuf, ýakup peýgamberiň oglynyň ady. 

---

Akja bäbegini basyp bagryna
Otyr ene şadyýana yýlgyryp.
Käte bolsa şirin-şirin hüvdüläp
Emdirýär balasyn gövsüni gerip. 

Şeýle soval bilen ýüzlendim enä:
Ady n‹me balaňyzyň ene jan?
Diýdi: Parahatdyr ady dünýämiň
Ömrem abad bolsun, gyzym Sona jan. 

Adamlar, adamlar, eziz adamlar,
Eşidýärmisiňiz enäň jogabyn
Oglunyň adyna Parahat dakdy,
Görmesin diýp, dünýä urşuň azabyn.

Arzygül Amanlieva
Edebiýat ve Sungat
1964-nji yýl 7-nji Oktober.

Türkmen Halky ve onuň Gadymiýeti
Barada Gysgaça Söhbet

ýakyn ve Orta Gündogardaky gadymy halklaryň biri hasaplanylýan türkmenler, öz köp asyrlyk taryhynyň hiç bir dövründe-de Prof.ý.E.Bertels aýtmyşlayýn, edebiýatsyz oňmandyrlar. Şol gündogarşinasyň pikirine görä türkmenler ýaly şeýle şahandaz, şairana tebigatly halkyň şonsuz oňmagy asyl mümkin däl. Onsoňam taryhda ykrar edilşi ýaly küzegärçilik, şekillendiriş, sazçylyk, atşynaslyk, halyçylyk, zergärçilik sungaty, gadymy ve baý folklory bolan halkyň ala-böle edebiýatynyň bolmazlygy, kanuna layýk zat däldir.
Hakykatda velin, bilýän-de bolsak bilmeýän-de bolsak, olaryň näçeräk böleginiň saklanyp galandygyny anyklamagy entek doly başarmaýan-da bolsak, şu töverekdäki beýleki gadymy halklaryňky ýaly, biziň halkymyzyň hem, orta asyrlarda-da, has irki zamanlarda-da öz umumy ösüşine, dövrüň şertlerine, talaplaryna layýk gelen edebiýatynyň bolandygyna şaýatlyk edýän çeşmeler, dürli faktlardyr maglumatlar bar. ýöne arman şol edebiýatyň nusgalary gadymy dövürlerde midiýalylar, kuvvatly Parfiýa dövletiniň synmagyna sebäp bolan sasanylar, soňra-orta asyrlarda arap, mogol ve gaýry basybalyjylar tarafyndan tas bütinleý diýen ýaly ýok edilipdir. Emma her bir halkyň özüni, tutuşlygyna ýok edip bolmaýşy ýaly, onuň edebiýatydyr sungatynyňda düýbünden ýok edip bolmaýar. Taryhdan bilişimiz ýaly, bu iň bir ýavuz duşmanlara-da başartmandyr. Şeýle bolansoň, şol zamanlardan, ylaýta-da, onuň orta asyrlaryndan saklanyp galan edebi nusgalar ýok däl.
Munuň hut şeýledigine göz ýetirmek üçin, gadym zamanlaryň edebi eserlerinden biziň eýýamymyzdan öňki I.müňyýllygyň 2-nji ýarymynda Türkmenistanyň tofraklarynda bolup giden ýunan alymlarynyň (Herodot, Kteziý, StrabonÖ), şolara salgylananlaryň (Poliýen, Hekateý, DiodorÖ) kitaplarynda saklanyp galan hem-de beýan edýän vakalary, esasan Günorta Türkmenistanda, Merkezi Garagumda, Uzboý tövereklerinde ýaýba-lanan rovaýat-hekaýalar, ýazuvly nusgalar bilen ýüzleýje tanyşmaklyk-da ýeterlikdir.
Şolaryň ilkinjisinde, Herodotyň ýazmagyna görä, Massagetlerden, Strabonyň ýazmagyna görä bolsa, Saklardan bolan hökümdar aýal Tumarysyň Milatdan ozalky 530-njy yýlda kuvvatly hem gazaply Ahmeni (Hehameneşi) şahy Sirus-e sani/Kuroş-e Kebire (m.o.559-530/İran çeşmeleri bolsa ony 550-530 diýip ýazýarlar) garşy alyp baran aýgytly göreşi hem onuň Uzboý tövereklerinde gazanan uly ýeňişi beýan edilýär. Taryhdan bilişimiz ýaly şol söveşde Kuroşyň haý-haýly goşuny, az sanly sähra merdanlary tarafyndan derbi-dagyn edilýär ve özüniň-de kellesi kesilip, gandan doly meşige atylýar.
Şol rovaýatlaryň ikinjisinde, ýokarda agzalan ýeňişden 17 yýl soňra, ýagny biziň eýýamymyzdan öň 513-nji yýlda Türkmenistanda ýaşap ýören govumdaş taýfalara İran dövleti tarafyndan salynýan agyr salgytlara, edilýän jebir-sitemlere jydap jydap sabyr käseleri dolan ýerli ilatyň turzan gozgalaňyny basyp ýatyrmak, olara rehimsiz jeza bermek üçin uly güýç yýgnap gelen Midiýa şahy Dara I.-ni (Darýuş-e bozorgiň biziň eýýamymyzdan ozalky 522-486-nji) şol vagtyň uruş taktikalary bilen Garagumyň çöllerine çenli elten ve onuň goşunlaryny aç-suvsyz ýagdaýa salan ve şeýdip öz ildeşlerini elhenç gyrgynçylykdan gutaran Nusaýly Sak seýislerinden Saragyň merdanalygy barada gürrüň berilýär. Saragyň özi-de şol ýerde ýüz beren uruşde şehit düşýär.
Başga bir rovaýatda, tahmynan m.o. V. asyryň ahyrlarynda, ýa-da IV. asyryň başlarynda häzirki Kaka (Türkmenistanda) tövereklerinde hökümdarlyk eden sak serdarlarynyň biriniň aýaly, adamsy söveşde gurban bolansoň, ilki öz govumdaşlaryna serdarlyk eden, soňra olary, şondan tahmynan 150-160 yýl töveregi soň, kuvvatly Parfiýa dövletiniň emele gelmeginde (m.o. 247-nji yýl), 470 yýl govrak uly imperýa hökmünde dovam etmeginde hem-de onuň hut şeýle (Parfiýa) adlandyrylmagynda esasy rol oýnan ikinji bir güýçli taýfa-Parlar (olaryň nesilleri şol ad bilen häzir hem Türkmenistanyň Gyzylarbat-Türkmengala aralygyndaky ýerlerde hem-de Aşgabadyň içinde ve tövereginde ýaşap-işläp ýörler) bilen birleşdirip, keseki ýurtly basybalyjylara berk gaýtavul beren, şeýleliklede, ep-esli vagtlap Günorta Türkmenistanyň özbaşdak bolmagyny gazanyp, uly şöhrata eýe bolan, özüni-de ýeke bir söveşje-likde däl, görmegeýlikde-de hatda duşmanyny (Midiýaly şazada Ztriangeýi) hem özüne mayýl eden, aradan çykanda bolsa, ýokary hormatyň alamaty hökmünde häzirki Nusaý (Türkmenistanda) tövereklerinde mazarynyň üstüne ýadigärlik gurlan ajayýp sak gözeli Zerrinaý ve onuň edim-gylymlary hakda söhbet açylypdyr. Nusaý şäheriniň ady hem şol ajayýp zenanyň ady bilen baglanyşyklylykda döräpdir diýen maglumat bar.
Şol rovaýatlarda ýene şeýle birnäçe hekaýalar bar: Sasanylar bilen bolan gazaply söveşde (m.o. 224-227 yýllar) Parfiýa dövletiniň synmagy zerarly, onuň ösen medeniýetiniň-de köküne palta urulýar. Şol dövrüň sungat eserleri bilen birlikde, görnükli edebi eserleriňde ýok edilýär. Olaryň birnäçesini bolsa, sasanylaryň taryhy, edebiýaty galplaşdyryjylary, öz milli bähbitlerine uýgunlaşdyryp, hut öz edebi işleriniň önümi hökmünde gaýtadan ile ýaýradypdyrlar.
ýerli medeniýeti tas ýoga diýen ýaly çykaran Sasanylar dövletiniň soňkurak hökümdarlary: Kubat I. (488-531) ve onuň Novşirvan Adil ady bilen meşhurlyk gazanan ogly-Hosrov Perviz Anovşirvan (531-579) ve olaryň iň soňkysy ýäzdgerd III. (632-651) dövürlerinde, Türkmenistanyň medeniýeti täzeden oýanyp başlapdyr. Şeýlelikde ýerligi türkmen tofragynyň dürli künjeklerinden bolan ylymly-bilimli, hünärli adamlar peýda bolup ugrapdyr.. Olar barada doly maglumatlar ýok, ýöne azu-köp maglumatlar ýok hem däl.
Şolardan biri, asly Marydan bolan öz dövrüniň tanymal hekimi, köptarafly alymy hem terjimeçisi Borzuýe-tebipdir. onuň kakasy goşun serkerdesi, ejesi bolsa otparazçylyk dininiň görnükli hadymlaryndan biriniň gyzydyr. Olar Borzuýäniň öz ýazmagyna görä, ogullarynyň (Borzuýäniň) terbiýesine, bilim almagyna heývere kän tagalla edipdirler. Tebip, hem alym filolog bolup ýetişen Borzuýäniň Anovşirvan Adylyň köşgüne çagyrylanlygy onuň Kelile ve Dimne adly kitaby gola salyp bilmegi üçin-de Hindistana iberilenligi bildirilýär.
Borzuýe, Kelile ve Dimnäni hem beýleki kitaplary Sanskrit dilinden Pählevi (Parfiýa) diline terjime edýär ve Hindistandan gaýdyp gelende, Anovşirvan tarafyndan köp sylanýar, oňa hazynanyň agzy açylan-da bolsa ol özüne birki sany gymmatbaha lybasdan başga hiç zat almaýar ve bu, onuň adamkärçilik mertebesini has-da artdyrýar. III-IV. asyrlarda, Borzuýäniň Pählevi diline geçiren kitaplaryny, VIII. asyrda Abdullah İbn'i Mugaffah, Pählevi dilinden arap diline geçiripdir. Abulhasan Rudeki-de ony, ilkinji bolup şygyr bilen ýazypdyr. Soňra bu eser, Abulmaaly Nasrullah İbn'i Muhammed İbn'i Abdullah Monşi tarafyndan 1144-nji yýlda Abdullah ibn'i Mugaffäniň arapça nusgasyndan örän rovan stilde pars diline terjime edilýär.
Edil şol dövürleriň görnükli şahyslarynyň ýene biri hem asly Nusaýdan-Parlardan bolan ve ady Barbat-Berbut, Pählbod (batyr-pälvan) görnüşinde dürli-dürli ýazylýan meşhur sazanda, kompozitor hem şairdir. Ol, VII. asyrda Hosrov Pärviz II.niň köşgünde işläp her günde bir aýdym döredenligi bilen şöhratlanypdyr. Orta Gündogarda saz sistemini onuň döredenligi ve berbet-ud diýen sazyňda onuň ilkniji ýola ýasanlygy ve oňa öz adyny berenligi bildirilýär.
651-nji yýlda Orta Asiýany şol sanda Türkmenistanyňda arap basybalyjylarynyň eýelemekleri netijesinde, bu ýerlerdäki halklaryň medeniýetlerine gaýtadan talaň salynýar. Araplaryň bu ülkeleriň ilatyny syýasy hem ideologik taýdan özlerine doly tabyn edenlerinden ep-esli vagt soňra, ýerli dövletler güýçlenýär ve Abu Muslym Horasaninyň VIII. asyryň 40-njy yýllarynyň ahyryndan başladan gozgala-lary, misal üçin 747-nji yýlda Maryda göterilen hereketler, 750-nji yýlda Bagdatda Ämevi halyfalarynyň agdarylmagyna ve araplaryň hökmürovanlygynyň ve täsirleriniň gavşap başlamagy bilen, VIII. asyryň ortalaryndan Orta Asiýa halklarynyň, şol sanda türkmen halkynyň-da medeni durmuşy täzeden oýanyp-aýaga galyp kem-kemden ösüp ugramagyna alyp gelýär. (Prof.N. Gulla-Taryhdan Galan Nusgalar / Aşgabad 1986) 

Türkmen Edebiýatynyň Taryhy

Bolşevistik ynkylapdan ozalky dövür türkmen edebiýatyny, iki uly dövre bölmek mümkindir:
1.-XVIII. Asyrdan Öňki Dövür: Bu dövür tutuşlygyna alnanda özüniň mazmuny, formasy ve dili jähtden örän çylşyrymly bolup onda esasan pars dili agalyk edýär.
2.-Türkmen Milli Edebiýatynyň ýüze Çykan Dövri: Bu dövür, türkmen klassyky edebiýatynyň emele gelen mahalydyr. Ol, XVIII. asyr türkmen şairleriniň, birinji nobatda beýik Magtymgulynyň ady bilen baglanyşyklydyr.
Inkylapdan ozalky dövür ýagny türkmen edebiýatynyň klassyky dövri bolan XVIII.-XIX. asyrlaryň şairleriniň döredijiligini övrenmek, esasan XIX. asyryň birinji ýarymyndan başlanýar. Türkmen klassyky edebiýatyny hakyky övrenmeklige bolsa, XIX. asyryň ikinji ýarymyndan ve XX. asyryň başlaryndan girişilýär.
Türkmen edebiýatyny övrenmäge ilkinji girişen ve şu ugurda köp iş bitiren akademik A.N.Samoýloviç, "Entek türkmen edebiýatynyň taryhyny ýazmaklyga vagt gelenok" diýip, 1929-nji yýlda beýan edipdir.
Türkmenistanyň Ilymlar Akademiýasynyň Magtymguly adyndaky dil ve edebiýat institusynyň alymlary tarafyndan teýýarlanylan ve 1975-nji yýlda hödürlenen 6 jiltden ybarat TÜRKMEN EDEBİýATINIŇ TARIHI adyndaki eseriň birinji jildiniň sözbaşysynda, türkmen edebiýatynyň üstünde ylmy-der-ev işleri dovam edýär, diýilip görkezilýär.
Türkmen edebiýatyny iň gavy bilýänleriň biri akademik ýevgeniý Eduardoviç Bertels bolup onuň "Türkmen Halkynyň Edebi Geçmişi" adly belli işi orta asyr türkmen edebiýatynyň problemini tutuşlygy bilen aýdyňlaşdyrdy (Sovet Edebiýaty Jurnaly-1944, Nr.9-10).
Orta Asiýanyň taryhy barada iri eseriň autory (ýazyjysy) akademik Wilhelm Barthold türkmen halkynyň orta asyrlarda, musulman edebiýatynda ýeten derejesine ýokary baha berýär ve:
Selçuk imperýasyny döretmek bilen oguzlar, başgaça aýdanymyzda türkmenler, musulman dünýäsindäki orta asyr türki halklarynyň hiçbiriniň ýetip bilmedik derejesine ýetdiler, şoňa görä-de bu halka diýseň uly üns berlipdir, biz musulman edebiýatynda oguzlaryň bölünen taýfalaryna-tirelerine çenli çikme-jik sanalyp görkezmelere duş gelýäris, beýleki türki halklaryň hiç biri barada şeýle köp maglumat göremzok" diýip belleýär.
Akademik Barthold öz şol eserinde, oguz-türkmenleriň irki oturan ýert-ýurtlary ve gelip çykyşlary baradaky maglumatlara analiz berýär. Şoňa layýklykda türkmenler, jemi 24 govumdan durýan oguzlaryň Kynyk-Gynyk taýfasyndan bolup olar, miladi VIII.-IX. asyrlarda Uzak Gündogardaky vakalardan, ýagny Hytaý häkimiýetleriniň görkezen gysyşlaryndan soňra, günbatara göçýär ve Aral gölüniň gündogarynda Syrderýanyň boýlarynda ýerleşýärler. Olar şol ýerde ilkinji ýola arap-pars medeniýeti bilen tanyşýarlar. İň gadymy taryhy edebiýatda, ýagny Ulanbatoryň günbatarlygyndaky Orhon derýasynyň boýlaryndan tafylan (XVIII. asyr) daşlaryň ýüzüne oýulyp ýazylan Orhon ýazgylaryndan, oguzlaryň şol vagtlar Mogolistanyň ýerli halky bolandyklaryny görýäris. Şol ýazgylarda Türkit, Türk sözleri ulanylypdyr. Türkmen adyna bolsa ilkinji ýola XVIII. asyrda Hytaý ýazgylarynda duşýarys.
Oguzlar, Orta Asiýa göçüp gelenlerinden soňra, türkmen sözi syýasy mana eýe bolup ol, umuman oguz sözi bilen bir manyda ulanylyp başlanýar. Şonuň üçin türkmen halky Orta Asiýanyň iň gadymy halklarynyň biridir, diýip aýtmak bolar. Şeýle bir halkyň öz durmuş derejesine layýk medeniýetiniň-de boljaklygy anykdyr.
X-XI. asyrlarda bitevi bir halk hökmünde formirlenip ugran türkmenleriň 7-8 asyrlap öz edebiýatlary bolmandyr, diýip aýtmak nädogry bolsa gerek. Biz şeýle sözleri Prof.ý.E.Bertelsiň, "Türkmen Halkynyň Geçmiş Edebiýaty" sözbaşyly makalasyna esaslanyp aýdyp bilýäris, çünki ol öz şol makalasynda: "Bu halk (türkmenler) haçandyr bir vagt manzum esersiz oňuşupdyr diýip, diňe onuň ganym düşmanlary pikir edip bilerler" diýip ýazýar (Sovet Edebiýaty Jurnaly 1944, Nr.9-10).
Türkmen edebiýatynyň, belli bir taryhy dövürde, başga dilden peýdalananlygyny geň görmeli däl, çünki iň gadymy dövürlerde, ýagny Parfiýalar dövründe, Pehlevi dili, soňra XVIII. asyra çenli Türk dili, ep-esli vagtlap-da Arap dili ulanylan bolsa, IX. asyrdan başlap, ýakyn hem orta gündogarda ýaşan halklaryň köpüsiniň edebi dili hökmünde Pars dili öňe çykypdyr.
Eseri öz ene dilinde däl-de, haýsydyr bir umumy edebi dil hökmünde ykrar edilen dilde döretmeklik bolsa, Bertelsiň sözi bilen aýdanymyzda gündogar edebiýatynyň ýörite bir aýratynlygy ýa-da gavşak tarafy däldir. İňlis edebiýaty IX-XV. asyrlarda Latin dilinden, soňra bolsa Fransuz dilinden ve ahyrsoňy İňlis dilinden peýdalanyp başlapdyr. Danmark (Daniýa) edebiýatynyň-da XVIII.-XIX. asyrlarda Alman dilinden peýdalananlygyny aýtmak bolar.
Türkmen tofragynda milatdan öňki I.müň yýllygyň ortalaryndan bärik aýry-aýry dövürlerde belli bir ösüşe eýe bolan medeniýetiň dovam edip gelenligini taryhy çeşmeler tassyklaýarlar. Türkmen edebiýatynyň ve medeniýetiniň täzeden ösüp başlan dövri, XI. asyryň ikinji ýarymyna, ýagny Selçuklaryň dövri başlanan vagtyna gabat gelýär. Selçuklar (Saltyklar), türkmenleriň Salyr taýfasynyň Kynyk-Gynyk tiresinden bolup, bir tarafdan savadsyz bolandyklary beýleki tarafdan-da, Horasanyň, özlerinden ozalky häkimiýetleri bolan Samanylaryň ve Gaznavylaryň däplerini saklap-dovam etdirmek isländikleri üçin, şol häkimiýetleriň resmi hem edebi dili bolan Pars dilini ykrar edipdirler.
Öz ykbalyny, Saltyklaryň kömegi bilen baglanyşdyran görnükli şairleriň ilkinjilerinden biri Fahreddin Asad Gürgenidir. onuň, XI. asyrda Veýs ve Ramin manzumasyny ýazandygy, hem-de müň yýl çemesi öň, uly höves bilen okylar ýaly derejede ýazandygy bize mälimdir, diýip, Prof.İ.S. Braginskiý belleýär. Gürgeni, Saltyklar köşgünde, bu dövleti ilkinji esaslandyryjylaryň biri bolan Tugrul begiň (vefaty 1063-nji yýl) dövründe işläpdir. Gürgeni, Saltyklar dövletiniň paýtagtlaryndan gadymy Mary şäherinde (olaryň beýleki paýtagtlary Bagdatdyr) tahmynan 1050-nji yýlda (XI. asyr) bütinleý öz dövrüniň ruhuna ýugrulan meşhur Veýs ve Ramin manzumasyny döredipdir. Eserdäki gahrymanlaryň ve vakalaryň aglabasy Mary şäheri bilen baglanyşykly. Gürgeni öz bu eserinde Horasanyň Täji hasaplanan Maryny şeýle vasf edýär:
Mary şahy jahan ne ajayýp şäher  Doýmarsyň baksaň-da oňa her säher,
Mary gyş hem gözel güýzdäkisi deý Jovzaly tomus hem ýazdakysy deý,
Kim görse, ýa ýurdy saýsa Maryny Küýsärmi ol heý-de özge ýerini.
Saltyklar köşgünde ilkinji gezek Şairler Şahy (Melik-eş Şuera) diýen ada eýe bolan şair Ebu Abdyllah Muhammed İbni Abdymälik Emir Muezzidir (1058-1148). Ol, Selçuklaryň beýik häkimi Melikşah Selçugynyň köşgünde işläpdir. Soltan Sanjaryň uly ähmiýet beren şairi Muezzi barada Prof.ý.E.Bertels şeýle ýazýar:
Muezziniň öz goşgulary üçin saýlap alan meselesi ýüzlerçe görnüşde bolup täze-täze me-zetmeler bilen baýlaşdyrylypdyr. Onçakly meşhur bolmadyk şair Abdylla Burhanynyň maşgalasynda Türkmenistanyň Nusaý şäherinde dünýä gelen Muezzi, 90 ýaşynda öz doglan mekanynda aradan çykýar.
Muezziden öň, X. asyrda, ýagny Samaniler dövründe-de meşhur alym hem şair Omar (Omar Haýýam däl), Abpas, Mesudi Mervezi, Jövheri ýaly onlarça şairler bolypdyr. ýöne olaryň köpüsiniň eserleri bize gelip ýetmändir. Misal Üçin: Maryly şair Mesudi Mervzviniň 966-nji yýlda ýazyp gutaran Şahnamasyndan 6 setir saklanyp galypdyr. Abulgasym Ferdovsi-de (934/941-1025) öz şahnamasyny döretmekde Mesudi Mervzviniň eserinden peýdalanypdyr.
Öz ömrüniň ep-esli bölegini Saltyklaryň (Selçuklaryň) köşgünde hyzmat edip geçiren şairleriň ýene biri hem Ali Ovhadeddin Enveridir. onuň 1115-1120-nji yýllarda dünýä gelenligi bildirilýär. Ol, İranyň TUS şäherine gidip ol ýerde okyýar ve tebigata, dine ve jemgiýetçilik işlerine degişli ylymlaryň dürli pudaklaryny gavy özleşdirip, öz dövrüniň alymlarynyň biri bolup ýetişýär. Ol, özüniň kasidalary bilen, dövürdeşleriniň hiç biriniň ýetip bilmedik derejesine ýetýär. Enveri, 1187-nji yýlda Mary şäherini (köşgüni) terk edip Balh şäherine gelýär ve ol ýerde 4 yýl çemesi dürli ylmy işler bilen meşgullanýar ve 1191-nji yýlda aradan çykýar. Enveriniň iň köp söýen ylmynyň Astronomi bolanlygy görkezilýär. 
Saltyklar dövründe başga-da ençeme şairler bolupdyr. Şolaryň arasyndan, asly Maryly bolan görnükli edebiýatçy Muhammed Aufiniň (1171-1232/42), Lubap äl-Bap (Gavylaryň gavysy) antolojisine girmäge mynasyp bolan 100 çemesi şair bar. Olaryň tas ýarysynyň-da paýtagt Marydan bolandyklaryny bellemek gerek. Olardan-da Melik-eş Şuera derejesine ýetenler: Muezzi bilen Enveriden beýlekileriň ýagdaýlary överlik bolmandyr.
XII. asyryň ikinji ýaramyndan, ýagny soltan Sanjar ölenden soňra, ýagdaý özgerip ol, köşk şairleriniň närazyçylyklaryna alyp gelipdir. Bu ýagdayý Mahmud ibni Aly äs-Semaýi Mervezi öz Lubap äl-Bap antolojisinde ýerleşdirilen eserinde beýan edýär.
Horezm Saltyklaryndan bolan Atsyzyň hem onuň ogly İlarslanyň köşgünde işlän meşhur şair hem alym Reşideddin Vatvatdan-da (1090-1183) söz etmek ýerlikli bolar. Soltan Sanjaryň köşgünde işlän şairlerden Mähestini (1120/21-de doglan) agzaman geçip bolmaz. onuň döredijiligi, esasan Rubagylardan ybarat bolupdyr. Şonda Omar Haýýamyň (1040-1123) rubagylarynyň täsiriniň bolanlygy aýdylýar. Ol, ömrüniň köpüsini Maryda geçiripdir. Azerbaýjan alymy Prof.H.Arasly, onuň Azeri şairesidigini öňe sürýär, hem-de Nizami Genjevi (1141-1209) bilen öýlenenligini ýazýar.
XIII. asyrda ýaşan ve öz dövrüniň tanymal alymy ve ýazyjysy bolan Muhammed ibni Ahmed än-Nesevi, taryh ve beýleki ylymlar ugrunda birnäçe işler edipdir. ýöne şol asyryň ikinji ýarymynda hem XIV. asyryň başlarynda ýaşap geçen Mahmyd Pälvanyň yşky temada ýazyp galdyran rubagylary örän çeperdir. Şairiň döredijiliginde, Omar Haýýamyň ýiti täsirini aç-açan görmek bolýar. onuň Köneürgençli bolup, maşgalasy Hyva göçüp barýarka ýolda (1247) dünýä gelenligi, 1326-nji yýlda aradan çykanlygy bildirilýär.
Biziň gadymy dövür şairlerimiziň iň görnüklilerinden biri hem Ahmed Burhaneddin Syvaslydyr. Ol, 1344-nji yýlda Türkiýäniň syvas velaýatynyň Kaýser şäheriniň baş kazysy Şemseddin Muhammediň maşgalasynda eneden bolýar.
Onuň ata-babalary, Saltyklaryň dövründe Türkmenistandan Kiçi Asiýa gitmeli bolýarlar. onuň edebi döredijiliginden bize gelip ýeten 1500 gazaldan, 20 rubagydan, 119 Tuýugdan ybarat bolan goşgular divanydyr. Ahmed Burhaneddin Syvasly, agsak Timuryň (1336-1405) dövürdeşi bolupdyr, ýöne onuň bilen onçakly oňuşmandyr.
Syvaslynyň, Syvasdaky Salyrlaryň, Akgoýunlylar hem Garagoýunlylar tiresiniň arasynda häkimiýetiň üstünden ýüz beren agzalaçylyklar mahalynda Akgoýunlylaryň ýolbaşçysy Gara Osman tarafyndan 1398-nji yýlda öldürilenligi bildirilýär. Şairiň goşgulary türki dilde bolup, halkyň kepleşik diline örän ýakyndyr. onuň Tuýug hem Rubagylary aruz ölçeginde ýazylan-da bolsa, beýan edilişi hem dili taýdan türkmen goşgy düzüş formasyndan üýtgeşik däl. Ahmed Burhaneddin Syvaslynyň Garagoýulylar tiresindendigi anyklanyp subut edilen-de bolsa, Azerbaýjan edebiýatçylary ony öz şairleri hökmünde Azerbaýjan edebiýatynyň taryhyna girizipdirler. Bu ve şuňa meňzeş meseleleri ayýl-sayýl etmek, edebiýat ve ylaýta-da edebiýatyň taryhy bilen gyzyklanýan alymlarymyzyň öňünde durýan borçdyr. Bular, edebiýatçy alymlarymyzyň öňünde öz çözgüdine garaşyp duran möhüm meselelerdir.

TÜRKMEN EDEBİÝATINIŇ TARIHI
(X1.-XVII. Asyrlar)

XI. asyryň 40-nji yýllaryndan (Selçuklaryň türkmen tofragynda özbaşdak dövlet guran vagtlaryndan) tä XVII. asyryň ahyrlaryna çenli geçen dövürdäki edebiýatymyzyň taryhyna giňişleýin durup geçmek, edebiýatçy alymlarymyzyň işidir. Biz bu ýerde şol dövürki edebiýatymyzyň käbir taraflary, aýryňaýry vekilleridir eserleri hakda gysgarak durup geçmek isleýäris.
Bu dövürde-de ylmy edebiýatyň aglabasy çeper eser şeklinde, ençemesi aralarynda şygyrlar getirilen gyssa görnüşinde, birnäçesi-de hatda boýdan-başa şygyr bilen ýazylypdyr. Şeýle eserleri ýalňyz İbn-i Sinanyň däl, eýsem orta asyrlar gündogarynyň beýleki alymlarydyr şairleriniň döredijiliklerinde-de görmek bolýar. Misal üçin Abdyrahman Jami, öz ogluna arap dilini övretmek niýeti bilen, şol diliň gramerini şygyrlar bilen beýan edipdir. Şonuň üçin-de orta asyrlar barada gürrüň gozgalanda ylmy edebiýat bilen çeper edebiýatyň arasyna serhed çekmek örän kyn bolýar. Çünki alymlaryň birnäçesiniň gavy şair hökmünde-de tanylşy ýaly, şairleriň-de käbirleri gavy alym hökmünde tanylypdyr. Şunlukda, bir tarafdan alymlar, öz ylmy eserleriniň birnäçesini çeper eser görnüşinde ýazan bolsalar, käbir şairler özleriniň aýry-aýry çeper eserlerinde ylmy fikirler ýöredipdirler.
Çeper edebiýat bilen ylmy edebiýat hemişe bir-birlerini ösdürip, baýlaşdyryp hem kämilleşdirip gelipdir. XI.-XVII. asyrlarda, irki orta asyrlaryň: El Horezmi, El Farabi, El Biruni, İbni Sina ýaly beýik akyldarlarynyň deňine ýeter alymlar bolman-da bolsa, öz zamanalarynyň biçak uly alymlarynyň ençemesi döräpdir.
NİZAMILMÜLK: Abu Aly Hasan İbni Aly bin İshak ät-Tusi, 1017-nji yýlda Tus (häzirki Ferdovs) şäherinde dünýä gelýär. Ol, 1092-nji yýlda-da Nihavend (häzirki Tähranyň golayýnda) öldürilýär. Ol, 1064-nji yýldan tä ölýänçä, Selçukly serdarlar Alp-Arslanyň (1063-1072), Melik şahyň (1072-1092) başveziri bolup işleýär. Pähim-paýhasly ve medeniýetli bolan Nizamylmülküň, gelip çykyşynyň farsdygy bildirilýär. Ol, Selçuklar dövründe başvezir bolan vagty ylmyň, edebiýatyň hem sungatyň pajarlap ösmegi üçin, köp tagalla edýär. Ol, Syýasatnama adly eseri bilen has meşhur bolýar. Fars dilinde ussadlyk bilen ýazylan bu eser 50 bapdan ybaratdyr ve ol, gündogaryň orta asyrlardaky musulman dövletleriniň syýasy gurluşyny övrenmegiň esasy çeşmesi hesaplanylýar.
MAHMUT KAŞGARLI: İlkinji köptarafly türkşinas (1029/38-1083) ýerligi oguzlardan bolup Kaşgarda önüp-ösüpdir. Selçuklar Bagdady eýeländen (1055) soňra bu şähere gelip, galan ömrüni bu ýerde geçiripdir, diýip aýdylýar. Ol Divan-e Lugat ät Türk adly eseriniňde Bagdatda ýazan bolmaly (1072/1074-1083). Alym öz bu eserini Apbasy halyfasy Abulgasym Abdyllah beni Muhammed el Muktedi Biemrullaha (1075-1094) savgat beripdir. Kaşgarly öz bu eseriniň I.jildinde oguzlar hakda şeýle ýazýar: Oguzlar-Türkmenlerdir. Olar ýigrimi iki urugdyrÖ Birinjisi hem baştutanlary Kynyklardyr. Zamanamyzyň HakanlaryňSelçuklar, şu Kynyklar urugyndandyr (s.89). Eseriň III.jildinde türkmenler barda şeýle ýazýar: Türkmen-bular oguzlardyr (s.419). Kitap 319 varakdan (638 sahyfa) ybaratdyr.
TAHIR MERVEZİ: XI. asyryň 2-nji ýarymynda ýaşap öten Şeref äz-Zaman Tahyr Mervzviniň tebigaty övrenmeklige bagyşlanan Haývanlaryň Tebigaty adly gymmatly eseri, onuň ökde tebip bolanlygyny görkezýär. İki kitapdan ybarat bu eseriň ilkinjisiniň I.-VI. baplary taryha, VII.-XV. baplary aýryňaýry ýurtlaryň geografisine, XVI.-XXI. baplary adamzadyň teý-tafavutlaryna (antropologik aýratynlyklaryna), 2-nji kitap bolsa tutuşlygyna Zooloji hem zoogeogarafa bagyşlanylypdyr.
ZEýNEDDİN äl-JÜRJÄNİ: Türkmenistanyň Köneürgenç diýen şäherinde önüp-ösen Zeýneddin Abu İbrahim İsmayýl İbni Hasan İbni Ahmad İbni Muhammed äl-Hüseýni äl-Jürjäniniň dünýä gelen taryhy anyk bilinmeýär, ýöne onuň 1136/39-nji yýllarda aradan çykanlygy aýdylýar. Ol, Typ (medijine) barada 10 jiltlik bir ansiklopedi ýazyp galdyrypdyr. Alym öz şol eserini bir rovaýata görä Horezmşah Kutbeddin Muhammede, başga bir rovaýata görä bolsa, Mara gelip Soltan Sanjara bagyşlapdyr.
AýN äz-ZAMAN: Alymyň Maryda dünýä gelip (1073) şol ýerde-de aradan çykanlygy, dövrüniň belli tebibi ve astronomy bolanlygy aýdylýar. Asyl ady Abu Aly äl-Hasan İbni Ahmed Muhammed äl-Gutdany äl-Mervezidir ve ol Aýn äz-Zaman (zamananyň gözi) lakaby bilen tanylýar.
MUHAMMED äl-HEREKİ: Marynyň golaýlaryndaky Herek obasynda dünýä gelip ilki Maryda (Soltan Sanjaryň köşgünde), soňra bolsa Nişaburda işläpdir, soňra-da Horezme çagyrylypdyr ve ömrüniň ahyrynda dogduk mekanyna gaýdyp gelip, 1138-nji yýlda aradan çykypdyr. Alym, Marynyň Taryhy adly eseri döredipdir. Taryhdan başga matematik, geografi, astronomi ve felsefe ugurlarynda-da işläp eserler döredipdir.
MUHAMMED äş-ŞÄHRİSTANİ: Filosof hem ylym taryhçysy hökmünde tanylýan Abulfath Muhammed İbni Abdylkerim äş-Şähristany, Türkmenistanyň Bäherden şäheriniň golaýlarynda, harabaçylyklary häzirki Durun şäheriniň tövereginde göze ilýän, orta asyrda Şähristan ady bilen tanylýan şäherde, tahmynan 1076/80-nji yýllarda dünýä inip, 1153-nji yýlda aradan çykypdyr. Hudaýa hem peýgambere salgylanmaýanlykda ayýplanyp yzarlanypdyr. İslam dini hakda iki eser döreden-de bolsa, zamanasynyň halanýan adamy bolup bilmändir.
MAHMIT äl-ARİDİ: Mahmyt İbni Aziz äl-Aridi äl-Horezmi XII.asyryň tanymal alymlaryndan biridir. Horezmli bolup, Maryda ýaşap hem işläpdir. Ol, öz eserlerinde islamyň kadalaryny äsgermezlik edeni üçin musulmanlaryň ýek görýän adamy bolupdyr. onuň 1127-nji yýlda Mary şäherinde öz janyna kasd edip aradan çykanlygy görkezilýär.
ABDIRAHMAN äl-HAZİNİ: XI. asyryň ahyrlarynda dünýä inip XII. asyryň 1-nji ýarymynda ýaşap geçen, asyl gelip çykyşy ýunan bolan ýöne hojayýny äl-Hazini äl-Mervzviniň adamkärçilikli çemeleşmeginiň hormatyna onuň äl-Hazini lakabyny alan, Omar Haýýamyň zehinli şägirtleriniň biri bolan Abu Mansur Abdyrahman äl-Hazini, astronomi, matematik ve fizikde aşa ussad bolany üçin soltan Sanjaryň köşgünde işläpdir.
GUTB äz-ZAMANA ÄL MERVEZİ: Abu Tahyr Muhammed ät-Täbäsi äl-Mervezi, Mary hem Saragsda ýaşapdyr. Ejesi Horezmli, kakasy bolsa Maryly bolupdyr. Äl-Beýhakynyň ýazmagyna görä ol, belli filosof ve ýiti akylly adam bolupdyr. onuň özi hem eserleri hakda başga hiçbir ýerde agzalmaýar.
ZAMAHŞARİ: Omar İbni Ahmed Zamahşari (1074-1144), Türkmenistanyň Daşhovuz velaýatynyň Tagta şäheriniň golayýnda ýerleşýän Zamahşarňizmykşir adyndaky orta asyr şäherinde dünýä gelýär. Başlangyç bilimi Köneürgenç hem Marydaky medreselerden alýar. Soňra ol Şama, Bagdada ve beýleki birnäçe şäherlere baryp uly alymlar bilen duşuşýar. XIV. asyr arap syýahatçysy ibni Battuta (1303-1378) alym-şair Zamahşariniň 1144-nji yýlda Horezminde aradan çykyp üsti günbezli bir mazarda jaýlananlygyny ýazýar. onuň dil bilimi hakda: Esas äl-Belagat, Samim äl-Arabiýýe, Faik äl-Lugat, Äl-Mufassal, Mukaddemat äl-Edep, taryh ve edebiýat hakda iki tomluk Rabi äl-Ebrar adly eserleri bar. Arap edebiýatynyňda çuň övrenen Zamahşary ýalňyz bir köptarafly uly alym däl, eýsem ezber ýazyjy, ussad şair hökmünde-de tanylypdyr. Ol, özüne Horezmiň buýsanjy, arap hem ajem ussady diýilip aýdylan alymdyr.
ABU SAİD äs-SAMİANİ: Abu Said Abdylkerim İbni Muhammed äs-Samianinyň 1112/13-1166/67 taryhlary arasynda ýaşanlygy, onuň Maryda dünýä gelip bu şäherde-de aradan çykanlygy bildirilýär. Alym, araplaryň Samian kabilasyndandyr. Ol, Türkmenistanyň dürli şäherlerinden başga, Buhara, Nişabur, İsfihan, Gürgen, Bagdat, Halap, Şam ve Kudusa-da barypdyr. Ol, edinen tejribeleriniň netijesinde Kitap äl-Ansap adly 8 tomluk eser döredipdir (1156). Mundan başga Taryhy Merv ady bilen-de 20 tomluk bir eser ýazyp galdyrypdyr. onuň taryh, geografi, etnografi ve bir ýurduň ýaňda ýeriň geografik adlary barada 50 tom töveregi işiniň-de bardygy aýdylýar.
FAHREDDİN är-RAZİ: Alymyň 1150/59-da Reýde dünýä gelip 1209/10-njy yýlda-da Balhda aradan çykanlygy aýdylýar. onuň, Horezmyň paýtagty häzirki Köneürgenje baryp 1179-njy yýlda, Horezmşah Tekeş üçin, ylmyň 57 pudagyny öz içine alýan Jemig äl-Ulum adly ansiklopedini ýazanlygy, şondan başga ýene 12 işiniň bardygy görkezilýär. onuň "Hadayýk äl-Anvar fi Hakayýk äl-Asrar" adly kitaby, ýokarda ady agzalan eseriniň gi-eldilen görnüşidir ve ol ylmyň 60 pudagyny öz içine alýar. Alymyň "Görkezmelere Düşündirişler" adly eseri, İbni Sinanyň "Görkezmeler hem Maslahatlar" adly eseriniň täzeden işlenip, üsti ýetirilen varianty hesaplanýar.
MUHAMMED İBNİ NEJİP BEKRAN: XII. asyryň 2-nji ýarymy-XIII. asyryň başlary. Alym Horasandan-günorta Türkmenistandandyr. 01, 1208-nji yýlda dünýä kartasyny (harytasyny) çyzyp Horezmşah Alaaddin Muhammede bagyşlapdyr. Öz kartasyna giňişleýin düşündiriş hökmünde 20 bapdan ybarat "Jahannama" adly eseriniňde döredipdir.
NUREDDİN MUHAMMED AUFİ MERVEZİ: 1172-1233-nji yýllar aralygy ýaşan Aufi, dövrüniň tanymal edebiýatçysydyr. Ilym edinmek üçin Buhara giden-de bolsa, ömrüniň köpüsini Maryda geçiripdir. Mogol hüjümleri vagtynda 10-15 yýllap Penjap hökümdary Nasreddiniň, soňra (1228-nji yýldan ozal) Dehli soltany Şamseddin İltutmuşyň (1211-1236) köşgünde-Hindistanda bolupdyr. Aufi, özüniň 1220-1222-nji yýllarda Hindistanda ýazan "Lubap äl-Bap" adly eseri bilen meşhurdyr. Bu eser, dürli halklaryň şol sanda türkmenleriň ebediýatyny övrenmekde ähmiýetli çeşmedir. Alymyň 1228-nji yýlda tamamlan "Jävami äl-Hikaýat ve Lavami är-Rovaýat" adly eseri, onuň gymmatly işleriniň biridir. Aufiniň 1233-nji yýlda Dehlide arada çykanlygy görkezilýär.
MUHAMMED än-NESEVİ: Alym XII. asyryň ahyrlarynda Nusayýň golayýnda, öz mülklerindäki Hurandiz galasynda dünýä inýär. Nesevi 1218-19-nji yýllarda ylym almak, ylymda kämilleşmek bilen meşgul bolýar. Ol, öz kakasy aradan çykyp, Mogollar Horasana çozup Nusayý zabt edýänçäler (1220-1221) Hurandiziň häkimi bolupdyr. Mogollaryň basybalyjylygyna garşy göreşen än-Nesevi, 1224-nji yýlda Iraga gidýär ve Horezmşah Alaaddin Muhammediň Aýgül adly türkmen aýalyndan bolan uly ogly Jelaladdin ony özüniň şahsi sekretary edip belleýär. Ol, 1231-nji yýlyň 16-nji Augustynda soltan Jelaladdin öz bir nökeri tarafyndan öldürilýänçä şol vazifede işleýär. Nesevi ahyrsoňy Halabyň solatany Salaheddin ýusup İbni Eziziň hyzmatynda bolýar ve ömrüniň ahyryna (1249) çenli şol ýerde ýaşaýar hem işleýär. Öz dosty hem hökümdary Soltan Jelaladdin Me-burni öldürilenden 10 yýl soňra (1241), onuň ömürbeýany hakda "Syrat äs-Soltan J.Me-burni" adly eserini döredýär.
MUHAMMED äl-MUNAVVAR: Alym, şeýh Abu Said İbni Abulhaýr Mähneýiniň (967-1049) ýuvlugydyr. Ol, XII. asyryň ortalarynda Mähnede, Mähneýiler maşgalasynda dünýä gelýär ve XIII. asyryň ortalarynda-da aradan çykýar. Öz atasy Abu Saidiň hem beýleki alymlaryň eserleri bilen gyzyklanyp olary yýgnap edinen tejribeleri bilen "Asrar ät-Tövhid fi Makamat şeýh Abu Said"-Şeýh Abu Saidiň öz edermenliklerinde Hudaý bilen birleşiginiň Syrlary, adly eseri döredýär.
Äl-Munavvaryň bu eserine taryhçy alymlar ygtybarly çeşme hökmünde baha berip ondan öz işlerinde peýdalanýarlar.
SALAR äş-ŞAMİ: Salyr türkmenlerinden bolan Şamly (Suriýeli) Husameddin Aly beni Fazlullah äs-Salar äş-Şami dövrüň tanymal alymlarynyň biridir. Ol, ilki Horezmşah Muhammediň, 1220-nji yýldan soň bolsa Çengiz handan (1206-1227) Hulagu hana (1256-1265) çenli bolan Mogol hökümdarlarynyň köşgünde işläpdir. 1258-nji yýlda Hulagu hanyň Bagdada ýörişiniň şovsyz gutarjaklygyny öňünden aýdypdyr. ýöne Hulagu şol yýl Iraga ýöriş edip, Bagdady eýeläp, iň soňky Abbasi halifasy äl-Mu'täsimi hem öldürýär, şonda äş-Şami-de ýalňyş söz sözlänlikde günälenip 1262-nji yýlda öldürilýär (Hulagu hanyň şondan soňky Şama ýörişi şovsyz bolýar).
Alymyň Matematik, Astronomi ve Geometri hakda ýazyp galdyran 5 sany gymmatly eseri bardyr.
KEMALEDDİN äl-MERVEZİ: Matematik hem Astronomi ugurlarynda ad gazanan alym Kemaleddin äl-Hüseýni äl-Mervezi 1216-nji yýlda Mary şäherinde dünýä gelýär. Ondan "Tovzih-e Zeýje İlhani" adyndaky, yýldyzlaryň hereketlerini görkezýän İlhanlylaryň Görkezgejiniň Düşündirişşşi ady bilen iki jiltlik bir eser galypdyr.
İBNİ ät-TÜRKMENİ: Asyl ady Täjeddin Ahmed İbni Osman İbni İbrahim Mustafa äl-Jüzjani (Jövzjani), Horasanyň Jövzjan diýen ýerinde dünýä gelýär (1282-1343). Misiriň paýtagty Kahirede okyp ýetişýär ve Hukuk hem matematik ugurlaryny gavy övrenýär. Ondan Astronomi ylmyna giriş kitabyna düşündiriş adly eser galypdyr.
ALAADDİN İBNİ ät-TÜRKMENİ: Tajeddin Ahmediň inisi bolan bu alym-da Jövzjanda dünýä gelýär (1284-1349). Ol, hukuk ylmynyň ýany bilen matematigi-de ýagşy övrenipdir.
MUHAMMED äl-AMOLI: 1352-nji yýlda aradan çykanlygy bildirilýän alym, Mogol hökümdary Oljaýtunyň dövründe (1304-1317), Tövriziň golayýndaky Soltaniýede işläpdir. Ol, İbni Sinanyň işlerine düşündiriş bermek bilen meşgul bolupdyr. onuň işlerinden "Nefayýs äl-Fünun fi Arayýs äl-Uýun"-"Mukaddes çeşmelerdäki ylym nefislikleri" adly eseri bize gelip ýetipdir. Şol eseriň bir nusgasy Aşgabatda IA.Mag. adyndaky Dil ve Edebiýat İns. Golýazmalar Fondunda saklanýar. Ol, 5 bapdan ybarat.
KEMALEDDİN ät-TÜRKMENİ: XIV. asyrda ýaşan bu türkmen alymy Gyzyl Ordanyň hany Jany begiň (vefaty: 1357) sarayýnda işläpdir. onuň äl-Çagmynynyň "Muhtasar" adly eserine düşündiriş kitaby meşhurdyr.
SAGDEDDİN ät-TAFTAZANİ: Alym, Nusayýň golayýnda dagyň içinde-eteginde ýerleşen Taftazan obasynda dünýä gelýär (1322). Ol, Heratda (Ovganistan), Buharanyň golayýndaky Gijdivan obasynda, Gyzyl Ordanyň Saraý şäherinde Jany begiň köşgünde, Şirazda (İran) Şah Şuja beni Muhammediň (1357-1384) köşgünde, Samarkantda agsak Timuryň köşgünde işläpdir. Alym, 1390-nji yýlda Samarkantda aradan çykýar. Alymyň: Teologi ve Matematik baradaky eserleriniň ýany bilen "Şerh-e resala äş-Şemsiýe", "Resala fi Zavaýa äl-Müselles", "Şerh-e äl-Akaýid än-Nesefiýýe" adly eserleriňde bardyr.
MUHAMMED äl-HIDIRİ: Şemseddin Muhammed İbni Ahmed äl-Hydyry (vefaty: 1407) Taftazaniniň şägirdi bolup astronomi hem hukuk övrenijidir. onuň astronomi baradaki eserleriniň ýany bilen "Häl ma lä ýänhäl" ýagni çözülmedigi çözmeli adly eseri meşhurdyr.
HÜSEýİN äl-HOREZMİ äl-KUBRAVİ: Horezmli bolup Samarkantda işlän alymyň 1435-nji yýlda aradan çykanlygy görkezilýär. Alymyň "Nuzha äl-melek fi haý'ýiäl-eflak" ve "Şerh-i Mulahhas" adly eserleri bar.
MAHMITŞA HALAJİ: Türkmeniň Halaç taýfasyndan bolup Mogol basybalyjylarynyň gandöküşikli ýörişiniň başlanmagy bilen ata-babalary Hindistana düşen bu alym, ilki Malvanyň guri soltany Mesgud hanyň veziri bolan, 1436-nji yýldan soň tä 1469-nji yýlda aradan çykýança Mahmytşa I. Halaji ady bilen Malva onuň özi soltanlyk edipdir. Şeýlem-de bolsa ol, özüni ökde astronom hökmünde tanydypdyr.
MUHAMMED İBNİ FARAMORZ: Molla Husrov ady bilen tanylan alym, gelip çykyşy bilen türkmen bolup ilki Edirnede mugallymçylyk edýär, soňra İstanbulda ve Anadolynyň beýleki şäherlerinde gazylyk işi bilen meşgul bolýar. onuň Bursada medrese açyp oglan okydanlygy bildirilýär. Şol ýerde ol (1473-1478) Fykh meseleleri barada bir eser ýazyp galdyrypdyr. 1480-nji yýlda aradan çykan alymyň, Ukrainanyň paýtagty Kievde, ady agzalan ve 636 sahyfadan ybarat eseriniň bir nusgasynyň nasta'lyk haty bilen ýazylan şekli saklanýar.
ABULHASAN äl-ÄBİVERDİ: Asyl gelip çykyşy, orta asyrlarda gülläp ösen häzirki Kaka (Türkmenistanda) şäheriniň golayýnda ýerleşen Äbivertden bolan alym, XV. asyrda ýaşapdyr. Ondan 4 eser galypdyr: 1.-Häl ma Lä ýänhäl, 2.-Maşryk fi fann-i är-Riýady. 3.-Mir'a äl-Eflak fil-Ahkam vel Haýa. 4.Kitab äl-Husna.
MUHAMMED İBNİ MANSUR: Bu alym, XV. asyryň 2-nji ýarymynda Diýarbakyrda, Akgoýunly soltany Uzyn Hasanyň (1453-1478) köşgünde işläpdir. onuň Mineralogiýa barada "Gövhername-ýe Soltani" adly bir eseri galypdyr.
SAM MİRZE SAFAVİ: Gelip çykyşy Akgoýunly türkmenlerden bolup 1517-1567 yýllary aralygynda ýaşap, Safaviýýe maşgalasynyň gurujysy Şah İsmail Hatayýnyň okymyş oglydyr. Sam Mirze, şair hem edebiýatçy bolup tanylypdyr. onuň, 1550-nji yýlda ýazylan ve XV-XVI. asyr şairleri hakda giň maglumatlary öz içine alan "Töhfe-ýi Sami" adly 7 bölümden ybarat tezkiresi meşhurdyr.
MESGUT GARAMANİ: XVI. asyryň 2-nji ýarymynda ýaşap öten, türkmenleriň Avşar taýfasynyň Garaman tiresinden bolan alym, astronomi ugurda köp işler bitiripdir.
SADIKI KİTAPDAR: Türkmenleriň Afşar taýfasyndan bolan alym (1553-1616), Tövriz medresesinde ylym alypdyr. Ol, şair hem ressam bolupdyr, onuň çeken portretleridir minýatorlary meşhurdyr. Alymyň, 480 sany şair barada ýazyp galdyran eseri "Mejmä-ül Havas"-antologisi, tapylgysyz materýallary özünde jemläpdir.
İSGENDER BEG MUNŞİ-TÜRKMEN: Akgoýunly taýfasyndan bolan Safaviler dövletiniň hökümdarlaryndan Şah Apbas I.niň (1587-1628/29) şahsy kätibi-mirzesi bolup işlän İsgender beg Türkmen taryhçy hökmünde tanylypdyr. onuň "Taryhňe Alem araňyý Apbasi" adly eseri hökümdarlar bilen bile bolan vagtlarynda edinen tejribeleri öz içine alýar. Öz önüp-ösen ýeri bolan İran Azerbaýjanynyň taryhy ve Şah Apbasyň eden dürli ýörişleri hem-de onuň türkmenler köp ýaşaýan Maryny, Etegi eýelemek niýeti bilen Horezm hanlaryna garşy alyp baran göreşleri baradaňda kitapda giň maglumatlar bar.
İBNİ AŞIR: XVII. asyryň 1-nji ýarymynda ýaşan bu alymyň esasan astronomi bilen meşgul bolanlygy ve onda 1625-nji yýlda ýazylan "Resale fi Rub-i äl-müjaýýab" adly eseri galanlygy aýdylýar.
İBRAHİM äl-GARAMANİ: XVII. asyrda Türkiýäniň Garaman diýen obasynda ýaşan alym, musulman kanun övreniji hem astronom hökmünde tanylýar. onuň bu ugurlarda jemi 4 meşhur eseri galypdyr.
Türkmenleriň
VII-XI. Asyrlar Medeni Durmuşy

GİRİŞ: 

Türkmenistanda, biziň eýýamymyzyň III. asyrynyň ikinji hem üçünji çärýekleriniň sepgidinde (224-227) yktysady ve medeni taýdan ösen, ýöne syýasy gurluşy taýdan onçakly berk bolmadyk Parfiýa dövletiniň synmagy, hem-de Türkmenistanyň, Sasaniler dövletiniň ygtyýaryna geçmegi netijesinde ep-esli pese gaçan ýaşayýş jaý salmak stili ve sungatyň beýleki käbir görnüşleri, VIII-X. asyrlarda Horasandyr Horezmde ýene kem-kemden janlanyp ugraýar.
Bu dövürde binajy ussalar, arhitektorlar (mimarlar) gurluşyk materýallary hökmünde köplenç jig kerpiçden peýdalanyp, binalaryň divarlarynyňda kü-relerini (aýnagyşlaryny)-de ökdelik bilen örüpdirler. Örän gyt, şonuň üçinňde biçak gymmat düşýän agaç, uzak ýerlerden getirilmeli bolan beýleki materýallar bolsa juda seýrek hem tertipli (ýerbe-ýer) ulanylypdyr. IX-X. asyrlarda, Türkmenistanda musulmançylygyň resmi din hökmünde çuň ornaşmagy bilen baglylykda, onuň aýry-aýry ýerlerinde dini ymaratlar-metjidlerdir medreseler, ýadigärliklerdir gorhanalar peýda bolýar. Dövlet edaralary, han-begleriň maşgalalary üçin avadan binalar gurlup ugraýar. Olaryň divarlary, kü-releri (aýnagyşlary), ylaýta-da iç ýüzleri dürli reňkdäki nagyşlar bilen nefis bezelipdir. Bu bolsa, öz gezeginde şekillendiriş sungatynyň käbir görnüşleriniň ösmegine-de ep-esli itergi bolupdyr.
Şekillendiriş sungatynyň ösüşindäki öňe gidişligi, durmuşda ulanylýan dürli zatlarda, amaly sungatyň önümlerinde has-da aýdyň görmek bolýar. Küýzegärçilik seneti barha kämilleşip ugraýar. Olar ýukadan berk, nefis formalara eýe bolup, daş ýüzleri köplenç gazma, çyzma käte bolsa ýelmeme nagyşlar bilen bezelipdir. Olarda syrçalaryň ulanylmagy bolsa, şol dövür üçin örän möhüm tehniki üstünlik hasaplanylýar. Umuman Mary, Äbiverd-häzirki Kaka, Nusaý, Dehistan, Izmykşir ve beýleki birnäçe şäherler dürli görnüşlerdäki küýzegärçilik önümçiliginiň şol vagtlarky iri merkezleri bolmak bilen, öz önümleriniň hasabyna Türkmenistanyň uly oba-şäherleriniň isleglerini kanagatlandyryp bilipdirler.
Şol vagtlarda çüýşe (şişe-jam) önümçiligi hem giňden ösdürilipdir. Dürli reňkli şişelerden ululy-kiçili gaplary, atyr-müşk üçin kiçijik şişeleri, her hili stakanlary (şişeden ýasalan kürüşge), güldanlary, monjuklary ve ş.m. zatlary ýasapdyrlar.
Demirgazyk Horasanyň Mary, Dendanakan, Nusaý ýaly ençeme şäherleri, ýüzüne her hili güller basylan nefis ýüfek, kendir hem nah matalar çykarýandyklary, dürli-dürli geýim-eşik, kellä geýilýän zatlar teýýarlaýandyklary bilen-de şöhratlanypdyrlar. Bu önümleri täjirler uzak ülkelere-de äkidipdirler.
X. asyrda Maryda öndürilen matalaryň seýrek nusgalary, biziň günlerimize-de gelip ýetipdir. Şol matalaryň (parçalaryň) kendirden erişine ýüfek argaç bilen güller, tüýs bezeg nagyşlary hem Kufi usulynda ýazylan hatlar dokyýlypdyr. Ol hatlarda bolsa halyfaň ady, Mary şäheriniň köşk ussahanasynda matanyň dokyýlan vagtynyň senesi, käte bolsa taraçy ussalaryň adlary görkezilipdir. İsfahan ve Şuşter ýaly beýleki uly şäherlerde-de şeýle matalar dokyýlypdyr, ýöne velin onlar, Mary matalary ýaly nefis bolmandyr.
Biziň türkmen halkymyzda iň gadymy zamanlarda hem, häzir hem sungatyň ýörgünli pudaklarynyň biri bolan halyçylyk, bu dövürde-de öz ösüşini-kämilleşmegini dovam etdiripdir. Türkmeniň deňi-tayý bolmadyk, bu sungatynyň, umuman, gadymylygy bilinýän-de bolsa, ýaňy-ýaňylara çenli hem onuň ýaşy barada anyk maglumatlar ýokdy. On-ýigrimi yýllykda Altaý daglygyndaky buzlukdan tafylyp, ýomut halysynyň gadymy nusgasydygy ykrar edilen türkmen halysynyň böleginiň iki ýarym müň yýl mundan öň dokyýlandygy alymlar tarafyndan anyklanypdyr.
Türkmen sütükli ýüň halylarynyň ömrüniň, üç, üç ýarym müň yýla çenli ýetýänligi bildirilýär. Çünki, sütükli ýüň halylaryň ýüze çykan vagty milatdan ozalky VI. asyr diýilip hasap edilýär. Halyçylygyň, arhitekturanyň, küýzegärçiligiň, şekillendiriş sungatynyň beýle ösüşi, bu dövürde halkyň aýdym-saz sungatynyň-da ep-esli ösendigini çaklamaga esas berýär. Aýdym-Saz öz tebigaty bilen, sungatyň beýleki köp görnüşlerinden has gadymy bolýar. 
Türkmen halkyna, gadymy zamanlardan bäri mahsus bolan inçe sungatyň ýene bir görnüşi hem zergärçilikdir. Bu ugurda ata-babalarynyň üstünliklerinden ýerlikli peýdalanan kümüşçiler, zergärler, öz hünärleriniň gizlin syrlaryny ezberlik bilen ele alyp, gyz-gelinleriň şaý-seplerini, ýigitleriň ok-ýaraglaryny, atlaryň dürli esbaplaryny täze-täze bezeglerdir nagyşlar bilen nefis bezäpdirler.
İrki orta asyrlaryň ikinji ýarymynda, ylaýta-da ylym uly ösüşe eýe bolýar. Bu dövürde gelip çykyşlary bilen türkmen halky ýa-da Türkmenistanyň tofraklary bilen baglanyşyklary bolan, VII. asyr bilen X-XI. asyrlaryň aralygynda ýaşap geçen uly-uly alymlaryň zehini, hem tagallalary bilen ylmyň dürli pudaklary heniz-de gündogarda görlüp eşidilmedik derejede ösýär. Bu bolsa, şol dövriň yktysadi hem medeni durmuşynyň ähli taraflaryna öz oňaýly täsirini ýetirmek bilen, Türkmenistanda hem bütin gündogarda täzeden döreýşiň, medeni galkynyşyň başyny başlaýar.
XIX. asyrda Anadola syýahat eden Fransuz alymy V.Langlois, bu ýerlerde ýaşaýan ilatyň (türkmenleriň), ýakyn gündogarda ýaşaýan ilatyň iň medeniýetlisidigini ýazýar. Oguz-Türkmen aýallaryňda, islam dünýäsiniň iň namysly aýallary diýilip vasf edilýär. Şeýle bir halkyň arasyndan çykan Selçukly-Türkmen serdarlarynyň köşklerinde uly alymlaryň-şairleriň senetçileriň hem sungat işgärleriniň ýetişmegi ve olaryň serdarlar tarafyndan goldanyp, eserlerine ýokary baha-deger berilmegi, şeýdip şol dövürlerde ylym ve sungatyň ösmegine mümkinçilik döredilmegi geň galarly bir zat däldir. (Prof.N.Gulla/agzalan eserde) 

ABDILLAH ÄL-MERVEZİ: Abu Abdyrahman Abdylla beni Mübärek äl-Mervezi, 736-nji yýlda Maryda dünýä inipdir. Ol, ylymly hem jomart adam bolany üçin uly ad-abraýa eýe bolýar. Ol, övüt-nesihat beriji goşgular-da ýazypdyr. Alym, 797/798-nji yýllarda aradan çykandan has soň-XII. asyryň meşhur şairi Ferideddin Attar ony "ylymda, batyrlykda deňi tayý bolmadyk adam" diýip häsiýetlendiripdir. ýöne gynansak-da, alymyň eserleri, hiç bolmanynda şol eserleriň adlaryňda saklanyp galmandyr.
MUHAMMED ÄL-HOREZMİ: Abu Abdylla Muhammed ibni Musa äl-Horezmi, 780-nji yýlda Horezmde (häzirki Köneürgençde) dünýä gelýär. Ol, ýaşlykdan matematik astronomi, geometri, geografi, typ hem taryh ylymlary bilen gyzyklanyp bu ylymlaryň daşyndan pars, ýunan, hind ve arap dilleriniňde düýpli övrenipdir. Alym, hindileriň gündogarda ýörgünli bolan astronomi hem matematik baradaky "Sindihindi" adly eseri bilen tanyş bolýar ve onuň beýleki alymlara düşnüksiz bolan ýerlerini düşündirýär, kemçiliklerini düzedip, ýetmezini ýetirip, ony täzeden işleýär ve ony "arap-rakamlaryňsanlary" ady bilen dünýä ýaýradýar.
Horezmi halifa Harun är-Reşidiň ogly äl-Mä'munyň dövründe ýaşapdyr. Bilişimiz ýaly halifa äl-Mä'mun Maryda yýgnanan uly alymlary, Horezmde yýgnanan alymlar bilen bilelikde Bagdada çagyryp "Beýt-ül Hikmet" ýagny "Pähimdarlyk Öýi" ady bilen bir akademi açýar.
Äl-Horezmi, Mä-muniň halifalyk eden dövründe (813-833) uly eserlerini: "Kitab-e Muhtasar min Hasap äl-Jebr ve äl-Mukabele", "Astronomik Jedvel", "Hesap äl-Hindi" ýazýar. Alym soňra halifa äl-Mugtasym (833-847) dövründe-de "ýahudileriň Kalendary hem baýramçylyklary baradaky risalasyny" ýazýar. 
Äl-Horezmi Jebiriň esaslandyryjysy hasaplanýar. Günbatarly alym George Alfred Leon Sarton (1884-1956) ylym taryhy baradaky eseriniň girişinde IX. asyryň birinji ýarymyny tutuşlygyna Horezmi dövri diýip adlandyrmak bilen ony "Öz Dövrüniň İri Beýik Matematik Alymy" hökmünde tanydýar. Horezmi 847-nji (käbir maglumatlara görä 863-nji/880-nji) yýlda Bagdad şäherinde aradan çykypdyr.
İBN-İ KUTAýBE: Gündogarda İbn-i Kutaýbe ady bilen meşhur bolan Abu Muhammed äl-Mervezi, Marydan Bagdada baran maşgalada dünýä gelýär. Ol, 828-nji yýlda Bagdad şäherinde dünýä gelip, 889-nji yýlda şol şäherde-de dünýäden ötýär. Ol, gadymy edebiýatyň ýadigärliklerini toplamak bilen meşgul bolýar ve arap filolojisiniň Bagdad mektebini gutaran alymdyr. onuň "Üýn äl-Ahbar-Habarlar Çeşmesi", "Kitab äş-Şygyr väş Şugara-Şygyr ve Şairler Hakda Kitap", "Edep äl-Kätib-Kätibiň Edebi" adly ylmy eseriňde bar. onuň bu eserleri heniz-de öz ähmiýetini goryp saklaýar.
ABULVEZİR: 803-nji yýlda aradan çykanlygy bildirilýän Abulvezir Omar İbni Mutarryf İbni Muhammed, arap dilini ýagşy bilen alym bolupdyr. Asly Maryly bolan Abulvezir, arap kabylalarynyň her biriniň nirede ýaşap nirä geçenligini anyk görkezýän "Kitabe Mänzil äl-Arap ve Hududat" Araplaryň Menzilleri ve Araçäkleri Hakda Kitap, şeýle-de araplaryň ve olaryň kabylalarynyň öz gelip çykyşlary bilen magtanyşlary baradaky kitaby bilen tanylýar.
ABU MAŞGAR HORASANİ: Horasani lakaby bilen tanylýan Abu Maşgaryň tahminan 786-886 yýllary aralygynda ýaşanlygy, onuň günorta Türkmenistanda kemala gelen alymlaryň biri bolanlygy, astronomi hem matematik ylymlary barada ençeme eserleri döredenligi bildirilýär. Horasani, 47 ýaşynda Haja giden vagty, Bagdadyň golayýndaky Aly bin ýahýa bin äl-Münejjimiň "Akyl Hazynasy" adyny alan kitaphanasynda bolup köp materýallar bilen tanyşýar. İranly alym Dehhudanyň ýazmagyna görä ol, 30-dan govrak ylmy kitap ýazyp galdyrypdyr.
AHMAD ÄL-MERVEZİ: Ahmad ibni Abdylla äl-Mervezi (770-870) dövrüň meşhur alymlarynyň biri bolupdyr. Maryda kemala gelip Bagdada barmak bilen, şol ýerdäki akyldarlar öýüniň agzasy bolan bu alym hem ömründe ep-esli işler bitiripdir. Ol, üç sany Astronomik Görkezgiç emele getiripdir. Olaryň ilkinjisi Hindiler bilen baglanyşykly (Hindisindi görkezgijiň täzeden işlenen görnüşi) bolup, galan ikisi, alymyň hut öz teýýarlanydyr. Äl-Mervezi özüniň Trigonometri (Müsellesat) bilen baglanyşykly işlerinde ýayýň Tanjant ve Kotanjant diýen düşünjeleri öňe sürýär ve ilkinji bolup-da şolaryň görkezgiçlerini berýär. Bu iş, onuň ad-abrayýny has ýokary göterýär. Ol, Astronominiň ençeme beýleki ugurlarynda-da işleýär.
HABEŞ ÄL-HAZİNİ: Matematik ylmynda biçak zehinliligi, başarja-lygy bilen aýratyn tafavutlananlygy üçin, ildeşleridir Bagdadly kärdeşleri, X. asyrda ýaşan Abu Jafer Habeş äl-Hazini äl-Mervzviniň (961-971-nji yýllar aralygy ýogalan) adyny köplenç HEBEŞ HASAPÇI diýip tutupdyrlar. onuň ogly Jafar İbni Habeş-de, zamanasynyň matematik ylmy barada belli alym bolupdyr. onuň Astronomiden-de habary bolanlygy aýdylýar.
ABU BEKİR ÄS-SULI: Şol vagtyň uly medeni merkezi bolan Bagdad şäherinde kemala gelen Abu Bekir İbni Muhammed äs-Suly äş-Şadranjy hem, köp tarafly görnükli alym, meşhur küştçi hökmünde tanylypdyr. onuň kakasy Suly han, VIII. asyrda, Gürgeniň häkimi bolup, türkmen taýfalarynyň arap basybalyjylaryna güýçli garşylyk görkezen vagty, olara ýolbaşçylyk edipdir. Äs-Suly öz ylmy eserini arap dilinde ýazan-da bolsa, gelip çykyşy türkmendir. Bu baradaky hakykat, Abulfereç Aly äl-İsfahaninyň Kitabe äl-Agani adly eseriniň IX. jildinde getirilýär. Bu eser jemi XXI jiltden ybaratdyr ve olar 1904-nji yýlda Kahirede neşir edildi.
"Suly" sözi türkmen dilindäki "çöl" sözüniň araplaşan görnüşi hasaplanylýar. Bu söz bizde "Suv" sözi bilen tirkeşdirilip "Suv-Söl" görnüşde hem-de Çöl manyda ulanylýar. Äs-Suly zamanasynyň belli küştçisi-de bolupdyr. onuň küştde käbir täsin göçmeleri "Äs-Sulynyň Göçümi" ady bilen häzirki zaman ussa küştçilere bellidir. 

ÄL-FARABİ: Abu Nasr Muhammed ibn-i Tarhan Äl-Farabi, Ansiklopedik bilimi bolan Orta Asiýaly alymdyr. Ol, 870-73-nji yýlda Syrderýanyň boýunda Farabyň golayýndaki VASİJ (häzirki ady Basij) diýen obada dünýä gelýär. Başlangyç bilimini önüp-ösen ýerinde alypdyr. Şol ýerde onuň kakasy uly goşunbaşy vezifesini eýeläpdir. Alym, şol dövrüň iň iri syýasy hem medeni merkezi bolan Bagdada gidýär. ýöne ol, ýolda Samarkanda ve Buhara ugraýar ve İranyň İsfahan, Hemedan ve Reý şäherlerinde-de ýaşaýar. Bu ýerlerde ol, öz biliminiň üstüni ýetirýär. İranda Pars ve Bagdadda-da Arap dillerini övrenýär. Bularyň ýany bilen tebigat bilimlerini, saz sungatyny ve jemgiýetçilik işleriniňde övrenýär. Äl-Farabiniň Şam, Basra ve Halap ýaly şäherlerde-de terbiýe ve ylym alanlygy görkezilýär.
Äl-Farabiniň, matematik, typ, astronomi, filoloji, sosýoloji ve başga-da birnäçe ugurlarda ussa şahs bolanlygy aýdylýar. onuň, ylymlaryň dürli pudaklary barada ýazyp galdyran 200-den gavrak işi bar. Gynansak-da onuň şeýle işleriniň ujypsyzja bölegi bize çenli gelip ýetipdir.
Äl-Farabi, gadymy Grek (ýunan) hem gündogar alymlarynyň işlerini özbaşdak övrenip olary terjime eden ve bir tofar işlere düşündirişler ýazan alymdyr. Abu Ali İbn-i Sinanyň, Aristonyň "Metafizigini" gyrk gezek dagy gaýtalap okyýandygy, emma onuň mazmununa, Äl-Farabiniň düşündirişleri bilen tanyş bolandan soň düşünip bilenligi hakyndaky sözleri, Äl-Farabiniň ýazan düşündirişleriniň ähmiýetini görkezýär.
Äl-Farabi, öz ömrüniň soňky dövrüni Halapda (Suriýede) Emir Sefi äd-Dövläniň köşgünde geçiripdir. Ol, 339-nji hijri yýlynda (950-nji yýllarda) öz emirini Bizansyň garşysyna ýörişe ugradyp barýarka aradan çykypdyr.
İbn-i Hallikanyň berýän maglumatlaryna görä ol, Bas es-Sagyr mazaristanynda jaýlanypdyr. Dövürdeşleri ve yzyna eýerijiler ony, Aristodan soňra "İkinji Mugallym" diýip ýatlaýarlar. İbn-i Sinanyň "Medijinanyň Kanunlary" adly eseri bilen şöhratlanyşy ýaly, Äl-Farabi-de ýazyp galdyran öz "Sazyň Uly Kitaby" adly eseri bilen meşhurlyk gazanandyr. onuň özi-de ajayýp sazanda ve saz eserlerini dörediji adam bolupdyr. Ol, dirikä, iň uly alymlyk şöhratyny gazanypdyr. Äl-Farabi, arap dilinde şygyrlar hem ýazypdyr. (Aga Garriev, Edebiýat ve Sungat gazeti 1975-nji yýl, 10-njy September. Aşgabat). 

İBRAHİM ÄL-FARABİ: Alym, gelip çykyşy bilen türkmen halkynyň etnik tofaryna girýän govumlaryň birinden bolup, günbatar Türkmenistandaky Paravada (häzirki Gyzylarbadyň 15-20 kilometrligindäki Feravada) dünýä gelip, 962-nji yýlda hem dünýäden ötüpdir.
Görnükli edebiýatçy hem dilçi hökmünde tanylan bu alymyň: "Kitabe Divane äl-Edep" adly eser bilen, İbni Kutaýbänyň "Edep äl-Kitap" adly kitabyna ýazan düşündirişi ve arap filolojisiniň meseleleri barada birnäçe eseri bar.
İSMAİL ÄL-JÖVHERİ: Abu Nasr äl-Farabiniň ýegeni hem şägirdi bolan bu alym (1002-nji yýlda aradan çykýar) dövrüniň zehinli alymlarynyň biri bolup, dil bilimi barada gymmaty gaçmadyk "Sahah äl-Lugat" adly meşhur sözlügi ýazýar. onuň 1000-1002-nji yýllarda Nişabura gelenligi, şol vagtlar bir mesjidiň üstüne çykyp, ol ýerden özüni ýere zyňyp öz janyna kasd edenligi bildirilýär.
ABU SÄHL ÄL-JÜRJÄNİ: 1012-nji yýlda (40 ýaşlarynda) dünýäden öten Jürjäni görnükli tebip, edebiýatçy alym hem filosof bolan. ýokary bilimini Bagdad şäherinde alan bu alym, birnäçe saldamly işler bitiripdir. Käbir maglumatlara görä Jürjäni, Abu Aly Sinanyň-da, typ meseleleri barada mugallymy bolupdyr. Ol, İbni Sina bilen, Mahmud Gazneviniň gazabyndan gaçyp barýarkalar Garagumyň çölünde, 1012-nji yýlda aradan çykypdyr. Gürgen taraflaryna barýarkalar aradan çykan alymyň "ýÜZ BAP" adly kitaby, onuň esasy eserleriniň biridir.
AHMAD ÄS-SARAHSİ: IX. asyryň başlarynda dünýä gelen ve 899-nji yýlda aradan çykan alymyň Saragsdandygyny subut edýän çeşmeler bar.Ol, dürli ugurlarda, astronomi, felsefe ve saz barada eserler galdyrypdyr. Şeýle-de matematik barada iki, yýldyzlar ylmyna giriş hem yýldyzlar ylmyna giriş görkezgiçleriň ara tafavutlary ve saz ylmyna giriş ve ýene birnäçe eserleri döredipdir.
ALİ ÄN-NESEVİ: Dövrüniň tanymal matematikçisi bolan Nesevi (970-1030), ilki Al-e Buýe soltanlarynyň, soňra bolsa türkmeniň Gayý taýfasyndan bolan Mahmud Gazneviniň köşgünde işläpdir. Alymyň esasy ylmy eseri: "Äl-Mukn-y fil Hisabil Hindi-Hindi Aritmetigi barada ýeterlik Maglumat" adly matematik ylmy baradaky işidir. Alym öz bu eserini Al-e Buýäniň soltany Mäjdid Dövläniň (990/997-1029) kitaphanasy üçin ýazypdyr. onuň 1030-nji yýlda däl-de 1070-nji yýlda aradan çykanlygyny aýdýarlar.
MUHAMMED ÄL-ÜTBİ: X. asyryň ahyrlarynda ve XI.asyryň başlarynda juda ösen taryh ylmyna, Mahmud Gazneviniň dövründe işlän Muhammed äl-Ütbiniň-de hyzmaty uly bolupdyr. Ilaýta-da onuň "Taryhňe Emini" adly eseri uly ähmiýete eýedir. Şonda Gaznevileriň ilkinji hökümdary Sebuktekin bilen onuň ogly Mahmudyň şalyk süren dövürleri (977-1030) gavy beýan edilýär. 961-1022/37 yýllary aralygynda ýaşanlygy bildirilýän Ütbiniň, goşgy hem ýazandygy görkezilýär.
ABU REýHAN ÄL-BİRUNİ: Alym, 973-nji yýlyň 4-nji Septemberinde Horezmiň gadymy Kät ve häzirki Biruni şäherinde dünýä gelýär. Kät, X. asyryň ahyrlarynda Horezmşahlaryň paýtagty bolup uly yktysadi hem medeni merkeze aýlanýar. Uly alym bolan-da bolsa Biruni, öz ata-babalary hakda maglumat edinmändir:
 Valla, şejerämi bilemok, ölsem,
 Atamam tanamok, dogrymdan gelsem,
 ýeri, ony nirden tanyjakmyşym,
 Hut öz kakamy-da bilmeýän bolsam.
Şeýlem-de bolsa, onuň aýalynyň türkmen bolandygy mälim. 995-nji yýlda Ürgenjiň häkimi, Biruniniň dogduk mekanyny (Käti) alyp ony özüne paýtagt edinipdir. Şondan soň Biruni, Gürgen (Jürjän) taraflaryna gelip ýerleşipdir ve Horezmde yýgnan materýallary ň maglumatlary bilen bu ýerde: "ÖTEN NESİLLERDEN GALAN ýADİGÄRLİKLER" ady bilen uly bir eser döredip başlapdyr. ýöne ol, 2-3 yýl soňra Horezme giden-de bolsa 998ňnji yýlda Gürgeniň häkimi Gabus İbni Voşmgiriň çagyrmagy bilen ikinji gezek Gürgene gelýär ve tahminan 1000-nji yýlda öz şol kitabyny tamamlaýar ve ony, Şems äl-Maali Gabus İbni Voşmgire (976-1012) bagyşlaýar.
Gabus, Birunini öz syýasy maslahatçysy edýär. Horezmiň, Gazneviler tarafyndan basylyp alynmagy (1017) bilen ýagdaý bütinleý özgerýär. Çünki Mahmud Gaznevi hemme şairleriňalymlary, görnükli sungat işgärleri Gazna yýgnaýar. Biruni-de beýleki birnäçe alym ýaly Mahmud Gazneviniň gazabyna ugrap birnäçe yýllap zyndanda oturmaly bolýar.
Zyndandan çykarylandan soňra-da Biruni, öz ylmy işlerine gaýta başlaýar ve ol öz iň uly işlerini, Mahmud Gazneviniň dövründe amala aşyrýar. Hemme ylmy işleriň ýany bilen goşgy ýazmaga-da fursat tafan Biruni, öz ilkinji mugallymy Irakylar barada ine şeýle diýýär: 

 Menberlere çykdym artyp mertebäm,
 Muň üçin gol süýdün nygmat beren bar,
 Irakylar maşgalasyňmeň käbäm,
 Mansur-ruhy rovanyma minnetdar. 

ABDILHAMID VASI: Türkmenistanyň Daşhovuz velaýatynda ýerleşýän VAS obasynda kemala gelen Abdylhamyd (X-XI. asyrlar), özüniň Kitab äl-Jebr ve älňMukabele adly eseri bilen, öz dövründe matematik ylmynda mynasyp yz galdyran türkmen alymydyr.
ABU ALI İBN-İ SİNA: Dünýä medeniýetine uly goşant goşan Ansiklopediýaçy alym, Biýolog, Filosof, Astronom, Matematik, Sazy övreniji, Filolog, ýazyjy ve şair. Orta Asiýa halklarynyň alymy. İbn-i Sina, häzirki Buhara velaýatynyň Afşana obasynda dünýä gelýär (980). İbni Sina, 10 ýaşyndaka Gurhan-y Kerimi ýat tutýar ve 16-17 ýaşlaryndaka tanymal tebip bolýar. 999-njy yýlda Buhara, Garahanlylar tarafyndan basylyp alnandan soňra (1.000-nji yýlda), Horezmiň paýtagty ve belli ylmy merkezleriň biri bolan Gürgenje (Häzirki Köneürgenje) barýar. Bu ýerde ol, Horezmiň şahy Aly İbn-i Ma'munyň köşgündäki uly alymlar tofaryna goşulýar. 1017-nji yýlda Gürgençden İrana gidýär ve ömrüniň ahyrky yýllaryny Hemedanda geçirýär (1037).
İbn-i Sinanyň 280-den gavrak ylmy eseri bar, ýöne şolardan 160-sy biziň zamanymyza çenli gelip ýetip bilipdir. Eserleriň 40-dan gavragy typ, 30-a golayý tebigi ylymlar, 3-si saz ve 185-si hem dürli ugurlarda bolan. Onuň "Kitab-i Äl-Kanun Fit-Tyb" ve "Kitab-eş Şifa", "Kitab-ün Nabz" adly eserleri, şol vagtky ähmiýetini heniz-de goryp gelýärler. Şeýh-ür Reis-Alymlaryň ussady ady bilen-de tanylýan Abu Aly Sinanyň, Türkmenlerin arasynda Lukman-i Hekim diýip-de tanylýanlygyny ýatlap geçeliň.
VIII. asyryň ortalaryndan XI. asyryň ortalaryna, ýagny Selçuklara çenli bolan dövürde, ylymda bolşy ýaly edebiýatda-da öňe gidiş bolýar. Dövrüň başlarynda Samanylar (819-1005), Tahyrylar (821-878), Safaviler (867-1495), Horezmşahlaryň Ürgenç Mamunylary (995-1017), Gaznavylar (997-1186), Garahanlylaryň Mavera-ün Nähr şahasy (1041-1211) ýaly dövletleriň güçýlenmekleri, arap halyfalarynyň (Ämeviler-Abbasylar) bolsa, Orta Asiýa hem günorta-gündogar Horasandaky täsiriniň birneme gavşamagy netijesinde, ylymda ozalkysy ýaly arap dilini ulanmak dovam etseňde, nefis edebiýatda kem-kemden arap dilinden pars diline geçilip ugraýar. Bu meselede Samanylar dövrüniň beýik Täjik-Pars şairi, Abulhasan Rudekiniň (850/60-941), Gazneviler dövrüniň söz ussadlarynyň biri, pars-täjik şairi Abulgasym Ferdovsiniň (932-36-1020-25) hyzmatlary ulydyr.
VIII-XI. asyrlarda ilmi edebiýat arap dilinde, çeper eserler ilki arap, soňra arap-pars soňa bakaňda pars dilinde, halk döredijiligi bolsa, a-yrdan gelşi ýaly, ýerli halkyň öz kepleşik dilinde-türkmen dilinde döredilýär. Bu ýerde bellemeli meseleleriň iň möhümleriniň biri-de, edebiýatçylaryň käbirleriniň obýektif sebäplerden ötri, öz eserlerini Türkmenistanyň çäklerinden daşarda döredendikleridir. (Halk Magaryfy Jurnaly 10-1980 Aşgabat)
HANZALI BADHIZI: Badhyzly (häzirki Mary velaýatynda) Hanzaly, türkmen tofragynda önüp-ösen-de bolsa, Pars dilinde şygyr ýazan ilkinji şairleriň biridir. Onuň nävagt dünýä gelenligi barada anyk maglumat bolmasaňda, 835-nji yýlda aradan çykanlygy bildirilýär.
Şairiň, ýakup Leýs Saffar"nyň (867-1495) dövründe ýaşanlygyny öňe sürýän çeşmeler bar. ýöne onuň Samanilaryň (819-1005) ve Tahyrylaryň (821-878) dövründe ýaşanlygyny aýdýanlaryň pikirleri dogry ýaly bolýar. Şairiň uly divani bolan-da bolsa, ondan galanlar: 4 setirlik bölek şygyry ve 8 setirli bir rubagysy, ol-da ine şeýle: 

 Oda ispend (Üzärlik) sepdi, giç öýlän ýarym,
 ýaman gözden goramaga didaryn,
 Geregem ýok, bilýän däldir ol ahmal,
 Ot dek ýüzde ispend däne hal baryn. 

İBRAHİM ÄS-SULI: Şair Bagdatda ýaşap öz eserlerini arap dilinde ýazypdyr. 716-nji yýlda arap basybalyjylaryna berk gaýtavul beren Gürgen hem Dehistan töverekleriniň türkmenleriniň serdary Suly hanyň agtyklaryndan bolan şairiň asyl gelip çykyşy baradaki maglumatlar, dürli hem ynamdar çeşmeler tarafyndan tassyklanýar.
Goşmaça maglumat: Günorta Türkmenistana (häzirki İranyň demirgazygyna), VI. asyryň ortalarynda baryp ýerleşen türkmen taýfalary, şol ýere ymykly ornaşanlaryndan soňra, Maglaryň (ataşparazlaryň) dinini kabul edipdirler. Olaryň Gürgen ve Dehistan etraflarynda ýaşanlaryna Hytaý çeşmelerinde, Şato (Çöl), Arap çeşmelerinde bolsa, Sul (Çöl) diýilip aýdylypdyr. Bu türkmenlere ilki Suly han, soňra bolsa onuň dogany Firuz serdarlyk edipdir.
VII. asyrda, bu türkmenleriň üstüne hüjüm edip olary boýun egdirip bilmedik araplar, VIII. asyryň 16-17-nji yýllarynda gaýta hüjüme geçýärler, şonda basybalyjy araplar, 14 müň çemesi türkmeni uçdan tutma gyrýarlar. Türkmenleriň şol vagtky serdarlarynyň ady hem Suly han diýip ýazylýar. Suly han, soňra Bagdat taraflaryna gidip ol ýerlerde ymykly galmaly bolýar. Şair İbrahim äs-Suly 792-nji yýlda Bagdatda dünýä gelip, şol ýerde-de bilim alyp, zamanasynyň meşhur alym-şairi bolupdyr.
Şairiň eserlerinden bir misal (arapçadan türkmençä geçirilen): 

 Söýgiň nämedigin bilmezdim ozal,
 Söýgini, söýmäni, övretdiň özüň,
 Maňa adalatsyz bolmagňy bolsa,
 Geçirimlilik edip, övretdim özüm. 

Gelip çykyşy türkmen bolan İbrahim äs-Suly, 857-nji yýlda öz dogduk mekany bolan Bagdatda aradan çykypdyr.
ABULAPBAS MERVEZİ: Bu dövürde, iki dilde: arap hem pars dillerinde eser ýazan görnükli şairleriň biridir. Ol, VIII. asyryň ortalarynda dünýä gelýär ve IX. asyryň başlarynda-tahminan 813-815-nji yýllarda hem aradan çykýar. Lakabyndan belli bolşy ýaly şair, Maryda dünýä gelip, ol ýerde hem aradan çykypdyr.
Ol, arap halyfasy ve meşhur "1001 gijäniň gahrymanlarynyň biri" Harun Är-Reşidiň (halypalygy 786-809 yýllary aralygy) ogly Ma'mun (813-833) entek halyfa bolmanka (809) Mara gelen vagty, oňa bagyşlap öz meşhur kasydasyny şeýle başlapdy: Eý, resanide be dövlet farkňe hod ber farkateýn.
ABU NASIR MERVEZİ: Şairiň, dünýä gelen hem dünýäden öten yýly belli däl. X. asyrda Maryda ýaşap eserlerini Pählevi dilinde ýazyp galdyran, orta asyrlar türkmen şairidir. Lugat-e Fars" adly kitapda, onuň bir beýt şygyry ýerleşdirilipdir: 

 Nist-ra häst konäd, donbalňe u,
 Häst-ra nist konad, ger häst u.
 Oldyr-ki ýokdanam bar eder soňam,
 Bary-da, ýok eder, şeki ýok, oňam. 

ABU SALIH GÜRGENİ: İran Türkmensährasynda ýerleşýän Jürjän şäherinde kemala gelen Abu Salyh, söz ussadaryndandyr. Ony Muhammed Avf", söz ussady diýip adlandyrypdyr. A.S. Gürgeni, Saffarylaryň 2-nji häkimi Emir İbni Leýs (879-902) dövründe ýaşapdyr hem döredipdir. Diýmek ol, IX. asyryň ikinji ýarymynda hem X. asyryň başlarynda ýaşan şair. Pars dilinde ýazyp galdyran goşgularynda Abu Salyh köplenç mertlik hem namartlyk ve öz mertebäňi tanymak ýaly meselelere degip geçýär. Onuň şeýle bir eseri, Avfinyň Lubab äl-Bap tezkiresinde (antolojisinde) göze ilýär: 

 Pendim: goý dökülsin söveşde ganyň,
 ýöne, dökülmesin, abrayýň-şanyň,
 Pise baş egenden, sejde et buta,
 Maksada tiz ýetir, ýoly merdanyň. 

Onuň söýgi baradaky eserlerinden bir misal:
 Gitdi bir bakyşda ýüregim ýolup,
 Göz-ä ogry, agzam, kazysy bolup,
 Men näme bersemkäm, ýüregme derek,
 Kim gördi, gidenin, ogryň, muzd alyp.
Ondan, 20 setir goşgy galypdyr.
IMARAÝI MERVEZİ: X. asyryň ikinji ýarymynda XI. asyryň başlarynda ýaşap öten Abu Mansur Imarayý Merveziňde şu dövrüň tanymal şairleriniň biridir. Ol Maryda kemala gelip, şol ýerde ýaşap hem döredip ötüpdir.
Imarayý Merveziniň ýaşap öten dövri hakda "Mejme-ul Fusaha" tezkiresiniň avtory Ryzaguly han Hedaýat (XIX. asyr) ol, 970-nji yýlda aradan çykypdyr diýip ýazýar. ýöne onuň 1005-nji yýlda Marynyň tövereginde ve Samanylaryň iň soňky hökümdary Emir Abu İbrahim İsmail İbni Nuh İbni Mansur el Muntasyra bagyşlan mersiýesi saklanýar: 

 Buýsanma, men dünýäň ezizi diýip,
 Dünýä, ulularam bir gün edýär har,
 Dünýä mardyr, oňa gyzygýan margir,
 Çakýandyr ahyrda margiriňde mar.
Diýmek şair XI. asyryň başlarynda-da ýaşapdyr.
MESGUDİ MERVEZİ: IX. asyryň ahyrraklarynda dünýä inen, X. asyrda-da ýaşan ve tahmynan 965-966-nji yýlllarda aradan çykan şair, 963-nji yýlda özüniň ilkinji möhüm eseri hasaplanylýan ve aruzyň Hazaç bährinde ýazylan Mesnevisini tamamlaýar. onuň bu şanamasyndan ozal ýazylanlar bolsa mansur (kyssa) şeklinde ýazylanlardyr. Mesgudi Mervezi öz şanamasyny, halk rovaýatlaryna esaslanyp ýazypdyr ve ol Ajamdaki birinji mifiki imperýa bolan Peşdadylaryň ilkinji şahy Keýumersden tä Samanylar zamanyna-şairiň hut öz ýaşan dövrüne çenli bolan byçak uzak dövri öz içine alypdyr. ýöne bu eserden ýalňyz 6 setir galypdyr: 

 Keýumersdi ilki bilen şah bolan,
 İşi rovaçlanyp, şöhraty galan. 

 Otuz yýl şah boldy, ýokdy armany,
 Hemme ýerde hökümlidi permany. 

 Ol şahlar ötdüler, galmady nişan,
 ýok indi olaryň kovumam hyşam.
BEŞER MERVEZİ: X. asyrda ýaşap, eserlerini arap hem pars dillerinde ýazypdyr. Ondan, ýalňyz Rudekiniň Sakynmasyna jogap hökmünde ýazan 31 beýtli kasydasy galypdyr. ýöne onuň bu eseriňde entek türkmenler tarafyndan terjime edilip halka ýetirilmändir.
İranly ussad Ryzaguly han Hedaýat, Beşer Mervzviniň öz kasydasyny XI. asyrda ýaşap öten Mänuçehriniň Sakynamasyna jogap hökmünde ýazanlygyny öňe sürse, ýene İranly ussad Said Nefisi, onuň öz kasydasyny Abulhasan Rudekiniň Sakynamasyna jogap hökmünde ýazanlygyny dogry belläp geçipdir. Beşer Mervezi X. asyrda ýaşan bolsa, Mänuçehri XI. asyrda ýaşap öten şairdir.
TÜRKİ KİŞİ ILAKI: Bu şair-da, X. asyr türkmen edebiýatynyň görnükli vekilleriniň biridir. Ol, Syrderýanyň orta akymynda ve Hojand şäheriniň golaýlarynda ýerleşýän Ilakda önüp-ösüpdir.
Şair Mänuçehriniň (1000-1040) Unsura bagyşlap ýazan kasydasynda aýdylşyna görä, Türki Kişi Ilaky, Gazneviler dövrüniň şairlerşahy Abulkasym Hasan İbni Ahmed Unsuri Balh" (960-70/1039) ýaly söz ussadlary bilen güýç synanyşyp bilen şair bolupdyr. Ondan ýalňyz 8 setir goşgy galypdyr. Şolaryň türkmençesi ine şeýle: 

 Gulak goý aýdayýn jomardyn, merdin,
 Halkyň hünärlisin bilmegiň şertin:
 Birinji oňuşar ýar-ýaran bilen,
 İkinji hem dosty, hem duşman bilen. 

 Ger bu gün bolmasa myradyň hasyl,
 Erte dövlet geler, az-kem sabyr kyl,
 Her adam oglunyň bar müň umydy,
 Olar ertäň boýnundaky tovky, bil.
TAÝÝAN MERVEZİ: T.Merveziňde X. asyryň meşhur şairlerindendir ve ondan bize 100 setir şygyr galypdyr. Ol barada "Rudekiniň Zamandaşlarynyn Şygyrlary" adly kitapda şeýle ýazylan: Taýýan äz merdume Märv äst. Ol, antitezanyň (gapma-garşylyk, iki sany biri-birine garşy bolan pikiri ussadlyk bilen deňeşdirme) dürli görnüşlerinden giňden peýdalanypdyr. Şair, dost bilen duşmanyň tafavutyny seljermekligiň, olaryň ikisine-de eserdeň bolmaklygyň ähmiýeti barada durup geçipdir.
ABULHASAN LUKERİ: X.asyrda Mary tövereklerinde önüp-ösen şair, Mary bilen Mervrud (Tagtabazaryň golaýlary) arasynda ýerleşýän, orta asyrlarda Esedabad (häzir bolsa Luker-Lövker) diýilip aýdylýan kiçi şäherjikde dünýä gelipdir. Bu şäherjik, 1153-nji yýlda oguzlaryň gozgalaňy vagtynda veýran edilipdir.
Özi ökde sazanda (Çeňzen) bolan şairden jemi 38 setir goşgy galypdyr. onuň eserleriniň hemmesi pars dilinde bolupdyr.
HUSROV SARAHSI: X. asyryň birinji ýarymynda dünýä inip, XI. asyryň başlarynda (tahminan 1002-1012) aradan çykan türkmen şairi Abu Bekir Muhammed İbni Aly älňHusrov äs Sarahsy, şu dövrüň iň tanymal vekilleriniň biridir. Ol, Şemsulmaaly Gabus ibni Voşmgiriň (976-1012) köşgündäki alymlaryň-şairleriň hataryndady. onuň, biziň dövrümize gelip ýeten goşgularynyň sany 208 setirdir. Şairiň arapça hem parsça goşgularynyň agramly bölegi pend-nesihat häsiýetlidir. Ol, tarypnama ýazmagyň ýany bilen dövrüniň sosýal meselelerine-de durup geçipdir.
Tebigat gözelligini, fasyllaryň çalşyşyny, olaryň özara baglylyklaryny iň oňat beýan eden şair Husrov Sarahsydyr.
KAMARİ JÜRJÄNİ: X. asyryň ahyrlarynda ve XI. asyryň birinji ýarymynda, Gabus İbni Voşmgiriň (976-1012) köşgündäki alymlaryň-şairleriň hatarynda bolan görnükli söz ussadydyr. Öz ady Ziýad ve edebi lakaby Kamari bolan şairiň eserlerini fars hem arap dillerinde ýazanlygyny, Gabus İbni Voşmgiriň köşgünde bu däbiň ýörgünli bolanlygyny aýtmak  dogry bolsa gerek. Şairiň haçan dünýä gelip haçan dünýäden ötenligi barada anyk maglumat ýok.
Kamari Jürjäni öz söýgi-yşky eserlerini aýlavly beren-de bolsa, dövrüniň sosýal meselelerini beýan etmekden-de saklanmandyr. onuň bize galdyran eseri (bize çenli gelip ýetenleri) 60 setirdir.
ÄSJUDİ MERVEZİ: X. asyryň ikinji ýarymynyň ortalarynda dünýä gelip 1040-1041-nji yýllarda-da aradan çykan şairiň asly Marydandyr. Şair, eserlerini öz ene dilinde däl-de, şol dövrüň edebi däplerine eýerip fars dilinde ýazyp galdyrypdyr.
Äsjudi-de öz dövürdeşleri Unsuri ve Ferruhi ýaly tanymal şairler bilen bilelikde, Gaznavylaryň köşgünde işläpdir. Mälim bolşy ýaly Gaznavylar, Gökleňleriň Gayý taýfasyndandyklaryna garamazdan öz dövletlerinde resmi hem edebi dil hökmünde fars dilini ulanypdyrlar.
Şairiň dürli formalardaky üç müň beýt şygry öz içine alýan divanyndan bize 217 beýti (434 setiri) galypdyr.
KESAýİ MERVEZİ: X. asyr türkmen edebiýaty bilen bagly bolan iň uly şair, Kesaýidir. onuň öz ady İshakdyr, Kesaýi onuň edebi lakabydyr. Şair, 953-ji yýlyň 18-nji Marty-Çarşenbe güni Maryda dünýä gelýär, onuň aradan çykan vagty, 1049-nji yýl diýilip görkezilýär.
Dünýevi hem uhrevi şygyrlar ýazan şairden 540 setir şygyr galypdyr. Ady, şol dövrüň Rudeki, Ferdovsi ýaly akyldarlary bilen bir hatarda agzalan söz sungatynyň ägirtleriniň biri bolan Kesaýi, fars-täjik dilli edebiýatda, övüt-nesihat häsiýetli kasydanyň düýbüni tutujy şairdir.
ABU SAİT MÄHNEýİ: Türkmen edebiýatynyň VIII-XI. asyr vekilleriniň biridir. Ol, häzirki Kaka etrabynyň Mähne şäherjiginde 967-nji yýlda dünýä gelýär. 14 yýllap derviş bolup gezip Maryda din taglimaty alypdyr. Insanperver şairiň 1049-nji yýlyň 12-nji Januarynda 82 ýaşynda Mähnede aradan çykanlygy bildirilýär. Ol, çuň-ur filosofiýa ýugrulan fikirleri öňe süren tanymal şair bolupdyr.
İranly alym Said Nefisi, Abu Saidiň iki dilde (fars hem arap) şygyr ýazyp galdyranlygyny öňe sürýar.
Türkmen Han ve Serdarlary

SÖZBAŞI 

Gadym zamanlardan başlap, türkmenleriň esasy tireleriniň, Türkmenistanyň gündogar taraflarynda (Altaý, ýeniseý, Orhon...) soňra-da Syrderýanyň (Seýhunyň) orta ýarym kenarlarynda ýaşamaklary, ol ýerlerden kem-kemden Müňgyşlak (Maňgyşlak) ýarymadasyna, Üstýurt taraflaryna göç-gon etmekleri, bir tofarynyň bolsa Mavera ün Nähr etraflaryna ondanňda geçip, Horasan taraflaryna ýönelmekleri, biziň dürli tire-govumlarymyzyň beýleki bir tofar halklar bilen aragatnaşykda ve ysnyşykly ýaşamaklaryna sebäp bolupdyr. Bulardan-da başga X. asyrdan başlap, Saltyklar (Selçuklar) hereketiniň Mavera ün Nährden Horasana, Horezme, İrana, Zakavkaziýa, Kiçi Asiýa taraflaryna ýetip uly dövlet gurup, XV. asyrda türkmenleriň demirgazyk-günbatarynda paýtagtlary Tebriz bolan Akgoýunly ve Garagoýunly dövletini gurmaklary, türkmen tireleriniň köp ýerlere ýaýrap onuň edebiýatynyň-da giň ýaýramagyna hem-de çylşyrymlaşmagyna sebäp bolýar. 
Şol zerarly bir ugurda bolan eserleriň hem olaryň baş gahrymanlarynyň ady, dürli halklaryň arasyna siňip, şol ugurda (kä vagt şol ad bilen) bir tofar dessanlar, rovaýatlar döräpdir: Görogly, Şasenem-Gyryp, Zöhre-Tahyr, Asly-Kerem, Leýli-Mejnun ve başgalar ýaly. 
Orta Asiýa ve Zakavkaziýada köp vagtlaryň dovamynda dövlet hem edebi dil fars dili hesaplanypdyr. Şonuň üçin-de ýerli halklardan bolan şairleriň, ýazyjylaryň hem-de alymlaryň bir tofary öz eserlerini fars dilinde ýazmaga mejbur bolupdyrlar (Nizami Genjevi, Hakani, Haji Nizameddin Ahmed ve...) Käbir şairler bolsa öz döredijiligini birnäçe dilde dovam etdiripdirler (Navaýi, Fuzuli, Abdyrahim ve XVI. asyr meşhur türkmen şairi Baýramhan ve...). 
Türki halklaryň iň gadymylarynyň biri bolan türkmen halkynyň geçmişde uly yz galdyran görnükli şahsiýetleri sanardan köpdür. Olaryň türkmen halky üçin bitiren hyzmatlaryny hertaraplayýn doly ve dogry övrenip, halk köpçüligine ýetirmek bolsa, öz halkyny çyn ýürekden hormatlaýan her ynsan üçin parz işdir. Çünki parasatly ata-babalarymyzyň örän jaýdar aýdyşlary ýaly "Könesi bolmadygyň täzesi bolmaz". Öz ata-babalarynyň, milletiniň şöhratly geçmişinden bihabar adam, sözüň hakky manysynda milli buýsançsyz ve ruhy taýdan-da ejiz bolýar. 
Şoňa göräňde, ýokardaky düşünjeden ugur alyp, türkmen halkynyň milli galkynyşyna, onuň agzybirligine ve jebisleşigine azda-köpde hemaýaty deger diýen ýagşy niýet bilen, eleňizdäki kitapçany taýýarlarys. 
Bu kitapçada türkmen halkynyň meşhur hanlarydyr serdarlarynyň ömür ýollary, olaryň türkmen halkynyň agzybirligi, abadançylygy ugrunda bitiren işleri, görkezen gahrymançylyklary barada gysga gürrüň berilýär. 
Mälim bolşy ýaly totalitar (şahsyýetiň hukuklaryny güýç bilen basýan) düzgüniň höküm süren 70 yýldan govrak vagtynyň dovamynda türkmen halkyny şöhratly ata-babalarynyň geçmişinden mahrum etmek, ol barada mümkingadar ýoýlan, negativ maglumatlar bermek ideologiýasyna gulluk edildi. Şol nädogry ideologiýanyň netijesinde türkmen halky ruhy medeniýetiň hemme ugrunda bolşy ýaly, özüniň Nurberdi han, Gavşut han, Jüneýt han, Eziz han ýaly gerçek ogullary hakyndaky dogruçyl taryhy maglumatlardan-da nesipsiz galdy. Eliňizdäki kitapça türkmen halkynyň taryhy geçmişindäki şol bövşeňlikleri, boşluklary doldurmaga belli derejede oňaýly täsir eder diýip umyt edýäris. 
Türkmen Hanlary ve Serdarlary adly bu kitaba belli türkmen hanlarydyr serdarlarynyň ýigrimi ýedi sanysy alnyp, olar okyjylar üçin amatly bolar ýaly elipbiý tertibinde ýerleşdirildi diýip, Rahim Esenogly, Rejep Gayýpogly, Nurgylyç Hojageldiogly, ýazmyrat Mämedogly, Ata Nuryogly ve Övezmyrat Berdimyradoglyndan ybarat avtorlar kollektivi tarafyndan "TÜRKMEN HANLARI ve SERDARLARI" ady bilen 1992-nji yýlda Aşgabatda çykarylan kitabyň sözbaşy bölüminde görkezilýär. Olara Gaýgysyz Atabaý bilen Nedirbaý Aýtakovy-da goşanlygymyzy ýatlap geçeliň (MK). Häzir şol han ve serdarlarymyzy birin-birin tanyýaýlyň: 

---

ABA SERDAR 
(1525-1560) 

16-nji asyrda Etrek, Gürgen etraflarynda ýaşap geçen görnükli türkmen serdary Aba serdaryň türkmeniň Okly taýfasynyň kethudasy bolanlygy ve onuň hereket eden yýllary, türkmen halkynyň durmuşynda iň agyr dövürlerden biri bolanlygy görkezilýär. XV. asyryň ilkinji ýarymynda türkmen tofragynyň günorta tarafynda İran dövleti, gündogarynda Buhara emirligi, demirgazygynda Horezm ýaňda Hyva hanlygy hökmürovanlygyny berkarar edipdir. Bu feodal dövletleriň aralygynda, ýarym erkin türkmen taýfalary ýaşapdyrlar. İran şahyňda, Buhara emiri-de, Hyva hany-da, türkmenleri yzygiderli talapdyr, olary özlerine gutarnykly tabyn etmegi, salgyt töleýän ilatyň sanyny artdyrmagy, galyberse-de türkmen ýigitlerinden goşunlarynyň üstüni ýetirmegi maksad edinipdir. 
XV. asyrda Uzboýdyr Derýalyga barýan Jeýhun suvunyň azalmagy bilen türkmen taýfalary ýuvaş-ýuvaşdan günorta tarafa süýşüp ugrapdyr. Netijede Gürgen-Etrek sähralarynda Gökleň, Okly, Eýmir taýfalaryndan ybarat türkmen iliniň uly tofary peýda bolupdyr. Şu tövereklerde edermen türkmen ýigitleri, Aba serdaryň baştutanlygynda, İran basybalyjylarynyň oňat ýaraglanan, sany taýdan-da ençeme esse agdyklyk eden leşgerlerini telim gezek ýeňse berip gaçmaga mejbur edipdirler. 
Salgytlaryň çenden aşa agyrlygy, üstesine-de salgyt yýgnaýjylaryň kezzapçylykly eden-etdilikleri, salgyt tölemäge gurbaty çatmadyk garyp-pukaralaryň arasynda uly närazylyk döredipdir. Şu sebäbe görä, İran agalygynyň garşysyna baş göteren Aba serdaryň gozgalaňy, ile ýakasyny tanydan salgyt yýgnaýjylaryň baştutanynyň öldürilmegi bilen başlanypdyr. 
Astrabadyň hany, 1550-nji yýlda, baş göteren türkmenlere jeza bermek üçin Gürgen-Etrek türkmenleriniň üstüne ýöriýär, şol vagt Aba serdaryň garamagynda bary-ýogy kyrka golaý atly-ýaragly ýigit bolupdyr. Ol, ýaşulularyň maslahaty bilen goňşy tirelerden kömek talap edýär. Aýallary, çagalary ve garry adamlary Garaguma tarap ýollan Aba serdar, öz ýigitleri bilen duşmana garşy goýýar, oňa Gökleňlerden ve Eýmirlerden ýetip gelen türkmenleriň kömegiňde uly bolýar. İne şeýle güýç bilen türkmenler, İran goşunlaryny derbi-dagyn edip olary gaçmaga mejbur edýärler ve Astrabadyň hanyňda esir alnyp öldürilýär. Şeýlelikde, Gökleň, Okly ve Eýmir türkmen ili, gerdenlerinden İranyň agalygyny zyňyp-taşlap erkana-azat ýaşap başlapdyrlar. 
1554-nji yýlda Şah Tahmasp I., 8 müň goşun bilen Aba serdaryň üstüne hüjüm edýär. Aba serdar Hyvanyň hem Durunyň hany Özbek hökümdary Aly soltan bilen ylalaşyp Şah Tahmasba garşy çykýar. Türkmen-Özbek bileleşigi İran goşununy Etregiň boýunda derbi-dagyn edýär. 
İran taryhçysy İskenger Monşiniň sözlerine görä, şondan soňra Aba serdar, Gürgen-Etrek Türkmen İliniň hakyky ýeke-täk özygtyýarly serdaryna övrülipdir. Türk taryhçysy Hasanbeg Rumlinyň sözlerine görä, Şah Tahmasp, 1557-nji yýlda-da, atly serbazlaryny Aba serdaryň üstüne ýollaýar. 12 müň İran goşunyna 2 müňi türkmen 3 müňi özbek ýigitleri garşy çykýarlar. Gökleňleriň Däli tiresinden bolan Garagoç batyryň 300 sany ýüvrük atlysyny bukavda goýýar ve özi özbek serdary Aly soltan bilen İran goşunlarynyň garşysyna çykýar. Izyna serpikdirilen İran goşunlary Etregiň boýunda düşleýär. Gijäniň bir vagty Garagoç batyr ganym duşmana sol tarafdan, Aba serdar bolsa sag tarafdan hüjüm edip uly zarba uran vagty, Aly Soltanyň goşunlaryňda ýetip gelýär ve İran goşunlary masgara bolup, gaçmaga başlaýar. Şondan soňra 15-20 yýllap İran goşunlary türkmenlere ýanaşyp bilmeýärler ve ilat hiç bir ýere salgyt tölemäni ýaşaýar. 
İran tarafy hilegärlik edýär ve ilki bilen Aba serdara İranyň belli serdarlarynyň gyzyny berýärler ve gelniň hyzmatçysy edip-de 4-5 İranly ýigidi türkmenleriň arasyna ýollaýarlar. Olar dildüvşük edip, Aba serdary gije-ýatyrka öldürýärler. onuň öldürilen güni-ayý ve yýly belli däl, ýöne ol, öldürilen vagty 24-25 ýaşlarynda bolupdyr, onuň-da 7 yýlyny ganym bilen aç-açan söveşlerde geçiripdir. 
XV. asyryň 70-nji yýllarynda İranyň, Gürgen-Etrek türkmenlerine öz täsirini ýetirip başlanlygy bildirilýär. ýagny türkmenleriň erkanalygy Şah Abbas I.niň (1587-1628) padeşahlyk eden dövrüne çenli dovam edipdir. (Gurban Rahmanov. Sovet Türkmenistany gazeti 1991-nji yýly). 

---

ABDIRAHIM HAN 
(1556-1622) 

Belent mertebeli kakasy Baýram han ýaly hanlaryň hany diýen hormatly ada eýe bolan Abdyrahym Rahym", meşhur şair, alym, serkerde diplomat hökmünde hem tanylypdyr. Beýik Mogollaryň üçünji hökümdary Ekber şahyň ýakyn egindeşi Abdyrahym han, 964-nji Hijri (1556-nji Miladi) yýlynyň safar ayýnyň onunda çarşenbe güni Hindistanda eneden bolýar. 01,5 ýaşynda atadan galypdyr. 1561-nji yýlda Baýram han öldürilenden soňra, Ekber onuň dul galan aýaly Selime Soltan begim bilen öýlenýär ve Abdyrahyma-da hossarlyk edýär. Abdyrahymyň ejesi Selime Soltan begimiň öziňde Mahfi edebi lakaby bilen şygyrlar ýazypdyr. ýaş oglany birnäçe yýlyň dovamynda Baýram hanyň dostlary (türkmenler, hindiler) terbiýeläpdirler. Ekberiň buýrugy bilen tiz vagtdan Abdyrahymy Ahmetabatdan Agra geçiripdirler. Şeýlelik bilen, kiçijik Abdyrahym Mogollar köşgüne düşýär, şol ýerde ymykly bilim alýar. Abdyrahymy terbiýelemek işi bilen ýalňyz bir musulman alymlary däl, eýsem onuň aňyna bütin Hindistana söýgi duýgusyny ornaşdyran Hindi panditleri (alymlary) hem meşgullanypdyrlar. Abdyrahym, arap, pars, hindi, urdu, türkmen dillerini ýagşy övrenipdir. Bu dillerde ajayýp şygyrlar döredipdir. Esasanam ol hindi dilindäki edebiýatda genial şair diýen şöhrata eýe bolupdyr. Hindi edebiýatynda onuň şöhraty ägirt uly bolupdyr. Abdyrahymyň hindi dilindäki "Madanaştak-Biçak joşgunly duýgular hakyndaky şygyrlar" ve "Ras Pançahýan-Krişnanyň horunyň bäş aýdymy" ýaly çeper eserleri şu güne çenli Hindistanda uly şöhrata eýe bolup gelýär. 
Abdyrahym hanyň türkmen ve pars dillerindäki eserleri ýaşan dövründe-de ondan soňra-da neşir edilmändir, övrenilmändir ve toplanmandyr. Şairiň türkmen, pars dillerindäki şygyrlary, onuň hindi dilindäki myrasynyň ujypsyzja bölegi bolup durýar. onuň dövürdeş adamlaryna türki dilde hatlar ýollanlygy ve Zahireddin Muhammed Babyryň pars dilindäki "Babyrnama" adly meşhur işini terjime edenligi görkezilýär. Abdyrahym han, 1622/26-nji (miladi) yýlda aradan çykypdyr. 

---

ARAPMUHAMMED HAN 

Arapmuhammed han, 1602-1621-nji yýllarda Hyvada hanlyk edipdir. Ol ilki Durunyň hökümdary, kakasy Hajymuhammed han ölenden soňra-da, bütiň Hyvanyň hany bolýar. onuň höküm süren dövründe Horezmde gazaply gandöküşikli feodalçylyk uruşlary bolupdyr. Şol uruşlara türkmen han-begleri ve taýfalary köpçülikleýin gatnaşypdyrlar. Şol uruşlar Horezmi ve bütin Orta Asiýany Rus dövleti bilen baglanyşdyrýan sövda ýollaryny, ýer-suvy, syýasy häkimiýeti eýelemek maksady bilen alnyp barlypdyr. 
Arapmuhammed han halkyň suva bolan mätäçligini ýeňilleşdirmek, olaryň bu ugurdaky gaýgylaryny aradan çykarmak üçin 1602-nji yýlda, Amyderýanyň aşak akymynda, Nukusyň demirgazyk tarafynda uly kanal gurdurypdyr. Emma buňda suv ugrundaky göreşi gavşadyp, suv gytçylgyny kanagatlandyrmandyr. 
Arapmuhammed han dövründe Horezmde ilki türkmen han-begleri agalyk ediji ýagdayý eýeläpdirler, emma soňra birvagtlar bu ýerden göçüp giden goňratly, maň-ytly özbek taýfalary ve başgalar Horezme gaýdyp gelipdirler. Şol taýfalaryň hanňbegleri özleriniň ozalky agalyk ediji ýagdayýny eýelemek ugrunda dava edip başlapdyrlar. 
Arapmuhammed han, talaplary kanagatlandyrmandyr. Şoňa göräňde, naýmanlar ve uýgurlar Arapmuhammed hana garşy bolupdyrlar. Arapmuhammed hanyň ogullary Hebeş ve İlbars bolsa şolara daýanyp öz kakalaryna garşy çykypdyrlar. 

---

ATABAÝ GAÝGISIZ 
(1887-1937) 

Tejeniň Mäne obasynda dünýä gelýär ve alty ýaşynda ýetim galyp başlangyç bilimi Tejendäki rus-ýerli mektebinde alýar. 1907-nji yýlda Daşkentdäki mugallymçylyk mektebini gutarýar ve 1907-12-nji yýllarda Maryda ve Bäherdende rus-ýerli mektebinde mugallymçylyk edýär. ýöne rus padeşahynyň magaryf vezirliginiň buýrugy bilen ol bu vezipesinden boşadylýar, ýagny mugallymçylyk işinden çykarylýar. 
1912-17-nji yýllarda Mary bankynda işleýär ve Ojtober ynkylaby üstünlikli bolansoň Maryda Sovet häkimiýetini gurmak ve ony pugtalandyrmak ugrunda tutanýerli göreşýär. 
1920-nji yýlyň Julyýna çenli Zakaspi velaýatynyň Inkylap Komitesiniň başlygynyň orunbasary, Türkistan Sovet Sosýalistik Jumhuriýetiniň ýer işleri Halk Komissary, şol yýlyň Septemberinde Halk Komissarlar Şurasynyň Başlygy vezipesine saýlanýar. Şol bir vagtda hem Fergana Frontynyň (jephesiniň) Inkylap Şurasynyň Başlygy bolýar. 1923-nji yýlyň June ayýnda Buhara Halk Sovet Jumhuriýetiniň Komissarlar Şurasynyň başlygynyň orunbasarlygyna bellenýär. 1924-nji yýlyň Ojtoberinden Türkmenistanyň İlkinji Hökümetiniň, 1925-nji yýlyň Februaryndan-da Türkmenistan Sovet Sosýalistik Jumhuriýetiniň Halk Komissarlar Şurasynyň Başlyklygyna saýlanýar ve ömrüniň ahyryna çenli-13 yýllap dynuvsyz şol vezipede işleýär. 
Gaýgysyz Atabaý 1922-nji yýlyň Ojtoberinden RSFSRňiň (Russiýa Sovet Federativ Sosýalistik Respublika-Jumhuriýeti) Milletler işler baradaky Halk Komissarlar tofarynyň agzasy edilip tassyklanýar (TSE.1-nji jilt-Aşgabat. 74) 
Şol yýlyň 18-nji Julyýnda Türküstün Merkezi İjraýa Komitetiniň 4-nji plenumynda eden çykyşynyň bir ýerinde G.Atabaý şeýle diýýär: Basmaçylyk biziň Türküstandaky belki-de bütin gündogardaky işimiziň asyl bahasyny görkezýän hadysadyr. İş ýüzünde basmaçylygyň, soňky 4 yýlyň dovamynda ýok edilmekden geçen gaýta has mövç alyp, Ferganada öňküden-de ösmegini, Samarkant ve Surhanderýa, türkmen oblastlaryna (velaýatlaryna) ýaýramagyny näme bilen düşündirmek bolar? Muny diňe bir zat bilen, ýagny biziň soňky 4 yýlda durmuşa geçiren ähli işlerimiziň ýerli ilatda asyrlaryň dovamynda kemala gelen ýaşayýş ukladyna (gurluşyna), däp-dessurlaryna ve durmuşyna büs-bütin terslin bolup çykandygy bilen düşündirmek bolar. 
Anyk ýagdaýlary äsgermezlik etmek, olary hasaba alyp bilmezlik, biziň umumy keselimizdir, bu bizi ýolbaşçynyň rolunda bolup çykan käbir goňşy ýurtlar bilen-de aramyzyň çylşyrymlaşmagyna getirdi. 
Soňra ol Buharada basmaçylygyň näme sebäpden ösýändigini düşündirip iň bir dindar ilatly mukaddes diýilýän Buharada biz Sovet häkimiýetini Taňra sögmekden, ulamalaryň namaz okan metçitlerini ýakmakdan, dini ýanamakdan başladyk. Şonuň üçinem bu günki gün dindar halkyň agramly bölegi biziň garşymyza çykdy, diýýär. 
Soňra G.Atabaý şeýle netije çykarýar: 4 yýlyň dovamynda biz bu hereketiň iň bärkisi häsiýetine-de dogry düşünip bilmedik ve gozgala-dygyna garamazdan, ony basmaçylyk diýip adlandyrdyk. Basmaçylyk diýmek terjime etseň Banditçiligi aňladýar ve bu nädogry kesgitleme-de bizi, meseläniň nädogry çözgüdine iterdi. Netijede biz bu hereketi 4 yýlyň içinde asla-hiç vagt, hiç bir jähtden çözüp bilmedik. Şol vagt G.Atabaý Türküstan Halk Komissarlar Sovetiniň Başlygy ve Türküstan Merkezi İjraýa Komitesiniň Prezidiumynyň ve Türküstan Kompartiýasynyň Merkezi Komitesiniň agzasydyr. 
Gaýgysyz Atabaý öz çykyşynyň başga bir ýerinde-de şeýle diýýär: Eger biz Hyva barada gürrüň açsak, onda bu ýerde-de niçik gaýgyly şovsuzlyga uçrandygymyz göze dürtüp dur. Ol, Hyvada Jüneýt Hanyň goşunyny, oňa duşmançylykly türkmen hanlary bolan Gulamalydyr Goşmämediň kömegi arkaly Bolşevik goşunlarynyň ýok edişi hakynda gürrüň berýär. Soňra bu iki hanyň Hyvadaky nazyrlar sovetine agza göterilişini, emma yz ýandan sovetdäki özbek agzalaryň Kastly hajyk-hujugyna gulak asyp ol hanlaryň ve olaryň ýakynlarynyň namartlyk bilen güpbasdy edilip öldürilişini (Gulamaly zordan gaçyp çykypdyr) gürrüň berýär. Bu ýerde G.Atabaý, plenuma gatnaşyçylaryň dykgatyny bir möhüm meselä çekýär, ýagny asyrlar boyý suv üstünde bäsdeşlik edip, yýgy-yýgydan çaknyşyp ýören adamlaryň gepine gidip, Sovet goşunlarynyň güýjini olaryň biriniň garşysyna ulanmagyň düýbünden adalatsyzlykdygyny gös-göni aýdýar. Has-da beteri, ol Gulamalyny yzarlap giden Bolşevistik goşunlaryň ýomut-Türkmenleriň parahat obalaryny oda berip, bigünä adamlary gyryp-gyrjayýşyny gynanç bilen gürrüň berýär. Netijede ol ýerden ilatyň ep-esli böleginiň suvsyz çölüň içi bilen müňlerçe menzil ýol geçip İrana göç edendigini belleýär (A.M.Velsapar). 
G.Atabayýň TK (b) P MK-niň (Türkmenistan Kommunistik "bolşevistik" Partiýasynyň Merkezi Komitetiniň) VII.Plenumynda (1937-nji yýlyň 18-23-nji Marty) sözlän sözüniň ýazgysy, 1930-nji yýllardaky jezalayýş järeleriniň tutaşyp başlan dövrüniň şaýatnamasydyr. Şol jezalayýş çäreliriniň odynda diňe Atabayýň özi däl, eýsem onuň barlyşyksyz garşydaşlarynyň hem köpüsi heläk boldy. 
1937-nji yýlda esassyz jezalandyrylan türkmenleriň käbirleriniň adlary aşakda getirilýär: 
1.G.Atabaý, 1887-1937 esassyz jezalandyryldy (1937), 1956-nji yýlda aklandy. 
2.N.Aýtyogly-1895-1937 jezalandyryldy, ölenden soň aklandy. 
3.G.Sähedogly-1905-1938 esassyz jezalandyryldy, 1957-nji yýlda aklandy. 
4.A.Gulmuhammed-1900-1937 esassyz jezalandyryldy, ölenden soň aklandy. 
5.D.Mämedogly-1902-1938 esassyz jezalandyryldy, 1957-nji yýlda aklandy. 
6.O.Täçnazar-1904-1938 esassyz jezalandyryldy, 1959-nji yýlda aklandy. 
7.A.Armydogly-1914-1938 esassyz jezalandyryldy,1988-nji yýlda aklandy. 
8.A.Orazogly, esassyz jezalandyryldy, ölenden soň aklandy. 
9.J....vezbaý, esassyz jezalandyryldy, ölenden soň aklandy. 
Gaýgysyz Atabaý, şol VII. Plenumda şeýle çykyş edip başlaýar: 
ýoldaşlar: ..... Gürrüň diňe bir apparatyň täze sistemasyny döretmek däl, gürrüň ýurdumyzyň tankydy ve öz-özüňi tankydy hemme vagtdakylardan has giň ulanmalydygyndan barýar. Biz diňe giňden ýaýbaňlandyrylan tankyt bilen, partiýamyzyň işçi synpynyň avangardy hökmünde aýgytly berkemegini gazanyp bileris. Biz tankydy ve öz-özü-i tankydy ornaşdyrmak hakda mesele goýmadyk bolsak bolşevikler bolup bilmezdik. 
Biz ilkinji nobatda ýolbaşçylarymyzyň kemçiliklerini tankytlamaly, çünki köp zat şoňa bagly, biz olarsyz üýtgedip gurmagy gazanyp bilmeris. Partiýa guramalarynyň bu üýtgedip gurulmagynyň Sovet organlaryny üýtgedip gurmak bilen hem utgaşýandygy öz-özünden düşnüklidir. 
Berdi Kerbaba ussad "Gaýgysyz Atabaý" adly öz taryhy dokumental romany bilen oňa ölmez-ýitmez ýadigärlik ýazyp galdyrdy. Romanyň ahyrragynda Atabaý, 1937-nji yýlda öz doganyndan-da ýakyn görýän dosty Abdurrezzagyň tussag edilendigi habaryna gaýgylanyp şeýle diýýär: 
"Häzir ülkede akyl kabul etmez üýtgeşiklik peýda boldy, sovet kanuny her ädimde basgylanyp, adatdan daşary bidüzgünlik gidýär. Häzir bigünä ejir çekýän adam on däl, ýüz däl, müňlerçe, şonuň üçin hem men öz pikirimi Moskva ýazdym, bidüzgünligiň günübirin ýok edilmegini talap etdim, şonuň üçin hem meni Moskva çagyrdylar, häzir uçýaryn." Hava, Gaýgysyz Atabayýň şol uçuşy bolýar ve ol öz vatanyna, halkynyň arasyna gaýdyp gelmeýär. 
Türkmenistanyň Halk Komissarlar Sovetiniň Başlygy G.Atabaý, şahsiýet kulty (sahsiýet parazlyk) zerarly gözlerden gayýp bolsa-da öz iliniň ýüreginden gayýp bolmady ve halk ony hemişe minnetdarlyk bilen ýatlady, ýatlar-da. onuň ve onuň ýaly namysjaň şehitlerimiziň ýatan ýerleri ýagty bolsun. 

---

ATAMIRAD HAN 

Atamyrad han, Köneürgenç etrabynda ýaşan ýomutlaryň öküz urugynyň gutlubaý tiresinden bolup, ýaş vagtynda Hyva medresesinde bilim alýar. Ol Hyva hanlygynda ýaşaýan türkmenleriň 1855-67-nji yýllarda garaşsyzlyk ugrundaky göreşine baştutanlyk edipdir. Türkmenleriň bu gozgalaňy XIX. asyrda Orta Asiýada bolan halk hereketleriniň iň ulusydyr. Atamyrad hanyň kakasy (dädesi) Arazmuhammed serdar ve agasy Amanniýaz serdar Hyva goşunynyň hataryndaky türkmenlere baştutanlyk edip birnäçe gezek harby ýörişlere gatnaşypdyr. Emma Mary tövereklerinde edilen harby ýörişleriň birinde Amanniýaz serdar milli duýgudaşlyga eýerip, öz türkmenlerine garşy söveşmekden boýun gaçyrandygy üçin, Hyva hany ony beýik minaradan zyňdyryp öldürdipdir. Onsuz-da türkmenler bilen Hyva hanynyň arasynda ýer-suv meselesi barada ýiti gapma-garşylyk dovam edýärdi. Bu vaka-da onuň üstesine bolýar. Hyva hanynyň eden-etdiligine garşy Atamyrad hanyň ýolbaşçylygynda türkmenler köpçülikleýin baş göterýärler. 
Sarahs söveşinde Mädemin han öldürilenden soňra (1855), Hyvada Abdylla han tagta çykýar. Ol, Maý-August aýlarynda Hyva türkmenleriniň gozgalaňyny basyp ýatyrmaga synanyşýar velin ony başarmaýar ve türkmenler onuň üstünden ýeňiş gazanyp özüni-de öldürýärler. 
Şondan soňra Atamyrad han, türkmenleriň baştutany hökmünde ykrar edilýär ve onuň ad-abrayý has ýokary galýar. Abdylla handan soňra Hyvada tagta çykan Gutlumyrad han, türkmenlere garşy gazaply göreş alyp barýar, ýöne türkmenler ony ýeňýärler. Hyvada, öz garyndaşlary tarafyndan öldürilen Gutlumyrad handan soňra tagta 34 ýaşly Seýit Muhammed han çykýar (1856-64). Atamyrad hanyň 12 yýllap alyp baran göreşiniň iň soňkysy 1867-nji yýlda basylyp ýatyrylýar ve ol öz 40 öýli garyndaşlary bilen Balkan taraflaryna gaýdýar. ýöne Atamyrad han, 1873-nji yýlda Orslaryň Hyva hanyny basyp ýatyrmagy bilen öz dogduk mekanyna gaýdyp barýar ve ölene çenli ol ýerde ýaşaýar. 
Türkmen taýfa-tireleriniň arasynda dovam eden agzalaçylyklaryň Atamyrad hanyň, garaşsyzlyk ugrunda alyp baran göreşlerine uly zarba uranlygyny-da ýatlap geçmek gerek. 

---

AÝTIOGLI NEDİRBAÝ 
(1895-1937) 
Türkmenistanyň İlkinji Prezidenti 
Annaguly Artykov 

Balykçynyň Ogly: Hazar deňiziniň gaýra taraflary gür gamyşlyga, gyrymsy ot-çöplere basyrylyp otyrdy. Ondan aňryk bolsa aňyrsy-bärisi görünmeýän giň sähra ýayýlyp gidýärdi. Ol ýerlere barmak aňsat iş däldi. Gündogar tarafdan bu ülkäni gyrmançaly garnyýaryk çökekliginiň adam sekmez kert kenaryna baryp direýän Üstýurt giňişligi goraýar. Ol giňişlik Maňgyşlagy Üstýurtdan hem onuň aňyrsyndaky ekerançylyk meýdanlaryndan bölüp ayýrýar. Üstýurduň aýaklaryndaky iň golaý suvly-ösümlikli ýerlere ýetmek üçinem kerven, suvsyz çöl bilen aýlanyp ýol sökmelidi. 
Ol vagtlar Maňgyşlakda balykçylar ýaşaýardy. Daşyndan görseň balykçylaryň obalary hem Orta Asiýadaki beýleki ýüzlerçe obalardan onçakly tafavutlanyp duranokdy. Parahat oturan hatar öýleriň arasynda mal-garalar gezip ýörerdi. Obanyň ümsümligini diňe vagtal-vagtal gelýän geçegçileriň ve öýlere suv paýlap ýören arabaçylaryň gykylygy bozardy. 
Maňgyşlakdaky şeýle obalaryň birinde 1895-nji yýlda garyp balykçy Aýty aganyň (Aýtaganyň) maşgalasynda bir ferzend dünýä gelýär. Bäbegiň adyna-da Nedir (Nedirbaý) dakýarlar. Ata-enesi gülüp baksa-da, durmuş Nedirbaýjygyň ýüzüne gülüp bakmandyr. Ol, ýaşlygyndan mätäçligiň ejirini çekmeli bolupdyr. Nedirbaý, bäş ýaşyny dolduran vagty, onuň kakasy, dogany bilen deňizde gark bolup ölýär. Maşgalada galan alty sany göz monjugy ýaly çagany ekläp-saklamak işi Nedirbaý bilen ejesi Durdybikäniň boýnuna düşýär. 
Şol, "günüň güýçliniňki, gavurganyň dişliniňki" bolan vagtlary alty oglany ekläp-saklamak, terbiýelemek ýalňyz aýal üçin aňsat iş däldi. Oglanlaryna ölmez-ödi çörek gazanmak üçin, Durdybike, bir bayýň gafysynda hyzmatçy-işçi bolup işlemäge mejbur bolýar. Bayýň halysyny dokyýar, gafysyny süpürýär, malyny bakýar, şeýdip ol, agyr durmuşyň öňünde ýan bermeýär ve arman-ýadaman işleýär. Nedirbaý kiçijikliginden ýüzmegi, gayýk sürmegi, at minmegi övrenýär ve fiziki taýdan sagdyn adam bolup ýetişýär, onda adamkärçiligiň oňat häsiýetleri kemala gelýär. 
Tutanýerli, başlan işini bitirýän Nedirbaý ýaşlygyndan okyýmagy övrenýär, ol ylaýta-da Türkmen-Rus gatnaşyklarynyň taryhyny övrenýär. 
Nedirbaý, 12 ýaşyndaka, Maňgyşlakda açylan Rus-Türkmen ýerli mektebine girýär. XVIII. asyryň ahyrlarynda, Maňgyşlakdaky türkmenleriň 1800 maşgaladan ybarat bölüminiň Rus raýatlygyny kabul etmäge mejbur bolandyklaryny ol bilýärdi. XIX. asyryň ahyrlarynda-da, Maňgyşlakly türkmenleriň ýene bir tofarynyň rus raýatlygyna geçmäge mejbur bolup ýüzlenendiklerini Nedirbaý bilýärdi. Ol, 1910-nji yýla çenli mektepde okyýdy. Mektebe gitmeýän vagtlary Nedirbaý, araba bilen suv daşyp öýlere paýlaýardy. ýöne 1910-nji yýlky gurakçylyk, çarvaňmaldar türkmenlere gaty gyn günleri getirdi. Agyr işler bilen meşgul bolan Nedirbaý 1916-nji yýlda Garahassalyga duçar bolan vagty hojayýny ony işden çykardy. Nedirbaýa ýoldaş-türkmenler kömek edip ol, aýaga galýança ony eklediler, oňa göz-gulak boldylar. Şondan soň Nedirbayýň özi balykçy bolýar ve gyn güzerana gövsini gerýär. 
1917-nji yýlyň başlarynda Zaryzmyň günleriniň sanalgydygyna ve ynkylabi işlere aktiv gatnaşmaklary gerekdigine göz ýetiren Nedirbaý, 1921-nji yýlda, Sovetleriň Krasnovodski gurultayýna vekil edip saýlanýar. ýöne ol, näsaglygy zerarly gurultayýň işine gatnaşmaýar, şeýlem-de bolsa ony ijraýa komitesiniň agzalagyna saýlaýarlar (gayýbana). 
Nedirbaý, 1921-nji yýlda kommunistlik partiýanyň hataryna girýär ve 1922-nji yýlda-da, Krasnovodski İjraýa Komitesiniň başlygy edip saýlanýar. 
Ol vagtlar Krasnovodskide täze durmuş mövç alýardy. Nedirbaý, hemme ýere barmaga, hemme ýerde bolmaga ýetişýärdi. Ol, zähmetkeşleriň mitinglerinde çykyş edýärdi. İşçileriň, balykçylaryň öýlerine barmaga, olaryň durmuş ýagdayý bilen içgin tanyşmaga-da vagt tapýardy.  Olaryň arza-şikaýatlaryny üns bilen diňleýärdi, olara gerek bolan zerur kömegi berýärdi. Ony, uludan-kiçi tanymaýan ýokdy, halk ony sylaýardy. Nedirbaý, Türkmenistan Velaýat Şurasynyň Gurultayýna işeňňir gatnaşýardy. Ol, Orta Asiýa jumhuriýetleriniň arasynda milli bölünişik geçirmeklige gaty işeň-ir gatnaşýardy. 
1925-nji yýlyň 25-nji Februarynda Türkmenistan Sovet Sosýalistik Jumhuriýetiniň Milli İjraýa Komitesiniň birinji uly yýgnagy bolup geçdi. N.Aýtyogly ýolbaşçylygynda geçirilen bu yýgnakda, MİK-niň ýolbaşçy agzalary saýlandy ve Nedirbaý 1937-nji yýla çenli oňa ýolbaşçylyk etdi. Ol, ýurdyň abadanlaşdyrylmagy ugrunda jan çekdi ve hemme halkyň dilini tapmagy başardy. TSSR-iň ilkinji prezidenti N.Aýtyogly, köpüň adamsydy. Ol, 1937-nji yýlda şahsiýet kultunyň nähak gurbany boldy. ýöne ol, türkmen halkynyň ýüreginden hiç vagt çykmady. (Sovet Edebiýaty Jurnaly Julý-1966) 

---

BAÝRAMALI HAN 
(.... - 1785) 

Baýramaly han Marynyň hökümdary bolupdyr. Ol, Maryda Gajarlaryň agalygyny berkleşdirmek ugrunda göreşipdir. Salyr ve Saryk türkmenleri bilen hem belli bir derejede hyzmatdaşlyk edipdir. Baýramaly hanyň dövründe Maryda ekerançylyk, hünärmendçilik ve sövda ep-esli derejede ösüpdir. Şialar bilen sünnileriň göreşiniň ýitileşmegi netijesinde Baýramaly hanyň Buhara emirligi bilen aragatnaşygy ýaramazlaşypdyr. 1785-86-njy yýllarda Şamyrad Velnami Buharadan Mara iki safar ýöriş edipdir. İlkinji söveşde Baýramaly han (1785) vefat bolupdyr. Soňra onuň ogullary, garyndaşlary ve Mary şäherinde ýaşaýan müňlerçe gajarlar Buhara sürlüp äkidilipdir. Köne Mara suv ýetirýän Soltanbend galasy, sakçynyň dönüklik etmegi netijesinde veýran edilipdir. Şäher suvsyz galyp, ýurtda açlyk-gedaýçylyk başlapdyr. 
Şamyrad, ogly Din Nasyr begi Mara häkim edip belläpdir. Baýramaly han ölenden soň, Maryda gajarlaryň agalygy synyp başlapdyr ve 1807-nji yýlda tekeler gajarlaryň iň soňki bölegini Maşada göçüripdirler. Şondan soňra velaýat doly suratda türkmen taýfalarynyň eline geçipdir. 
Baýramaly şäheriniň demirgazyk-gündogaryndaky köne Marynyň galyndylarynyň bir bölegi hem Baýramaly han galasydyr. Baýramaly han galasy diýlip adlandyrylsa-da, ol galany Baýramaly han saldyrmandyr. 15-nji asyryň birinji ýarymynda Abdylla han galasy salnypdyr, ikinji ýarymynda bolsa (agsak Timur dövründe) Baýramaly han galasy salnypdyr hem-de bu iki gala utgaşypdyr, bilelikde bolsa Baýramaly han galasy diýip adlandyrylypdyr. 

---

BAÝRAMHAN 
(1500/5-1561) 

Muhammed Baýramhan, türkmenleriň Baharly kabylasyndan bolup, onuň ata-babalary 1410-1468-nji yýllarda Günbatar İranda ve Azerbaýjanyň günorta taraflarynda uly dövlet guran Garagoýunly türkmenlerindendir. 
Baýramhanyň ömrüni, döredijiligini övrenmekde gymmatly hyzmat eden Hindi alymy Hekim Aly Kövser Çandpuri, özüniň Agrada (Hindistanyň Dehli şäheriniň 200 kilometrlik günorta-günbatar tarafynda ýerleşýän şäher bolup ol, Gang derýasynyň şahalaryndan Jamna derýasynyň kenarynda ýerleşýär ve 1527-1658-nji yýllaryň aralygynda Mogollaryň paýtagty bolupdyr) çap etdiren "Muhammed Baýramhan Türkman" diýen kitabynyň "Nam-u Nesep ve Gaýry" diýen bölüminde Baýramyň şejeresini (gelip çykyşyny) Mirze İsgender Garaýusubyň maşgalasyndan bolan nesilden alyp ugraýar. 
M.Baýramhanyň şejeresine göz aýlasak ol ine şeýle: Türkmenleriň Baharly tiresinden bolan Şiralybeg-Garamuhammed-Garamysyr-Gazanhan-Garahan-Garabeg-Baýram Garabeg ň Alyşükürbeg-Şiralybeg (XV. asyr)-Barakbeg-Seýfalybeg-Muhammed Baýramhan. 
Baýramyň babasy Şiralybeg, Hyratda häkimlik eden Soltan Hüseýin Baýkaranyň (1471-1506) köşgünde-de hyzmat edipdir. M.Baýramhan XVI. asyryň başlarynda (1500-1505) Badahşanda Seýfalybegiň maşgalasynda dünýä gelýär. Baýram ýaş vagtynda ýetim galýar. Olar Balha göçýärler. Baýram şol ýerde bilim alýar ve bir tofar harbi hünärleriňde övrenýär. 
Safaviýýe hanedanyny esaslandyran Şah İsmail Hatayý (1486/87-1524) bir tofar türkmen ýigitleri (şol sanda Baýramhany) öz töveregine çekipdir. Baýramhan Buhara ve Samarkand ugrunda bolan söveşlere gatnaşypdyr, soňra bolsa Babyryň hyzmatynda bolupdyr. 
Muhammed Babyr (1483-1530) Timur maşgalasynyň görnükli hökümdarlaryndandyr ve şol dövrüň tanymal şairlerinden hasaplanýar. Ol, Ovganistany, Hindistany eýeläp, beýik Mogollar imperýasynyň esasyny goýan adamdyr. 
Şah İsmailden soňra, Babyryň goşun serkerdesi bolan Baýramhany, Babyr ölenden soňra, imperator bolan ogly Humaýun (1508-1556) öz hyzmatyna alýar. 1530-1556-njy yýllaryň aralygynda höküm süren Humaýun bilen onuň doganlary Mirze Eskeri, Kamran Mirze ve Mirze Hindal ylalaşmaýarlar ve tagt üstündäki davalar dovam edip, Mogol imperýasy dargaýar. 
1539-nji yýlda Mogollaryň ganym duşmany Ovganlaryň Suri tiresinden bolan Şirşah özüni imperator diýip yglan edýär. Humaýun ondan gaçýar, ýöne Baýramhan, İran şahy Tahmaspdan ýardam talap edýär ve şeýlelik bilen Şirşahyň üstünden ýe-iş gazanylýar ve demirgazyk Hindistanda Beýik Mogol İmperýasy gaýta dikeldilýär. ýöne 1540-nji yýlda Kannavujyň eteginde ýüz beren uruş mahalynda Baýramhan esir düşýär, emma ol soňra gaçyp çykýar ve Humaýun ony Gandaharyň häkimi edip belleýär. 
Bu işe Humaýunyň doganlary: Mirze Eskeri, Kamran Mirze ve Mirze Hindal garşy çykýarlar. Humaýun bolsa Baýramhany öz ogly Ekbere atalyk belleýär. Mogol imperatory Humaýun aradan çykan vagty Ekber (1556-1605) 14 ýaşyna basýar ve ol Baýramhana "Han Baba" diýip ýüzlenýär. Humaýun aradan çykandan soňra Baýramhan, onuň vesiýeti bilen aýal doganynyň gyzy bolan Selime Soltan Beýgim bilen öýlenýär (1519). Selime adamkärçilikli şaira aýalmyşyn. Mogollaryň häkimiýeti, tä Hindistany, İ-lisleriň basyp alan dövrüne çenli dovam edýär. 
Baýramhan, ýaşlyk yýllaryndan başlap saz-söhbeti-de gavy görüpdir. Ol, şorta sözlere-de ökde ýigit bolupdyr. Şeýle-de ynsansöýer, sahavatly adam bolup ýetişipdir. 
Söveşlerde görkezen edermenlikleri bilen "HAN", soňra bolsa "HANLAR HANI" diýen uly harbi derejä ýetipdir. Ekberiň dövründe (1556) hökümet işlerini hem goşun ýolbaşçylygyny Baýramyň özi alyp barýar. Soňra Baýram bilen Ekberiň arasy açylýar ve Baýram öz terbiýelän ogullygyna şeýle bir arza ýazyp iberýär: 
"Birnäçe görip adamlar ma-a zyýan ýetirmek maksady bilen bir tofar bolgusyz zatlary toslap meni size ýamanlapdyrlar, şeýlelikde olar meni ýok etmegiň küýüne düşüpdirler. Her bir adamyň özüni dürli töhmetlerden goraýşy ýaly men hem şol hili töhmetçilerden özümi goramaga mejburdyryn. Bir tofar hayýnlar siziň töveregiňizde bolandyklary üçin, özüm siziň ýany-yza barmagy makul bilmeýärin. Siz bilip goýuň, türki govumlarda öz iýen duzuna kasd edýän adamyň bolmaýanlygy bütin dünýä bellidir. Eger meni iýen duzuma kasd eden diýip hasap edýän bolsalar, goý onda olar ýönekeý bir esgeri iberip meniň kellämi kesdirip siziň huzury-yza eltsinler, goý bu vaka gelejekde dövlet işine hyýanat etmegi ýüregine düven adamlara sapak bolsun. Eger şeýle etmeseňiz, meni goşun serkerdeligi vezifesinden boşadyp, goşuny köşgüň başga bir ynamly adamyna tabşyry-. Men bolsa Maşada gitmekligi ýüregime düvdüm, o taýdan hem Nejef, Kerbela... ýaly mukaddes ýerlere baryp, siziň şahlyk täji-tagty-yzyň ebedilik bolmagy hem siziň näzi-nygmatlar içinde ömür sürmegiňiz üçin dileg edip gezjekdirin". 
Hanlar Hany Baýram, 1561-nji yýlda Horasana tarap ýola düşýär. Aradan iki gün geçirip Baýram ýene Küjerat diýen ýerde düşläp derýanyň kenarynda 968-nji Hijri yýlynyň Jemadiýelavval ayýnyň 14-i Anna güni (1561-nji yýlyň 31-nji Dejemberinde) ertir namazyna duranda, Mübärek han diýen bir hayýn duýdansyzlyk bilen ýe-sesinden gelip Baýramhany pyçaklap öldürýär. onuň jesedi Dehli şäherinde jaýlanýar ve üstüne gümmez salynýar. 1578-nji yýlda Baýramhanyň jesedini Maşad şäherine getirýärler. Şeýh Gedayý diýen bir adam öz mesjidiniň ýanynda-onuň mazarynyň üstüne gümmüz saldyrypdyr. Şeýh Abdylkadyr Badauni onuň guburynyň üstünde "İň oňat gülzarlykda bolan gül hem solýar" diýip ýazýar. 
Baýramhandan Abdyrahym adynda bir ogul galypdyr. Ol öz kakasy aradan çykan vagty 4 ýaş 4 aýlyk oglanmyşyn. onuň 1556-nji yýlda dünýä gelip, 1626-nji yýlda (70-71 ýaşlarynda) aradan çykanlygy ve Dehli şäherinde jaýlananlygy bildirilýär. Abdyrahymyň-da harbi serkerde ve ukyply adam bolanlygy taryhy çeşmelerde görkezilýär. Hindistanyň ozalky başvezirlerinden Jevahyr Lal Nehru-da Abdyrahym hakda şeýle diýen: 
"Ekber özüne hem maksadyna vefaly iň oňat adamlary töveregine toplapdyr. Olaryň arasynda belli doganlar Faýzi ve Ebulfazl, Biral, Men Singh ve hanlar hany Abdyrahym dagy bolupdyr (J.Lal Nehru: Hindistanyň açylyşy-Moskva, 1955, s.273) 
Abdyrahym öz kakasy Baýramhanyň kesbini başarja-lyk bilen dovam etdiren meşhur şair bolupdyr. Ol, türki, arap, pars, hindi ve sanskrit dillerini oňat bilipdir hem şol dillerde goşgular döredipdir. Ol, terjimeçilik işi bilen-de meşgul bolupdyr. 
Ol, türki dilde döreden eserlerini Rahim ady bilen ýazypdyr. Taryhy maglumatlar onuň köp kitaplarynyň bardygyny habar berýär. Ol, hindi medeniýetini ösdürmekde görnükli rol oýnan adamdyr. 
Zamanasynyň beýik serkerdesi pähimli filosofi, ýiti zehinli şair Muhammed Baýramhan XVI. asyrda bütiň Orta Asiýa, Horasan, Ovganistan, İran ve Hindistan ýaly ýurtlaryň medeniýetiniň bir-birleri bilen hyzmatdaşlyk esasynda ösmegi üçin ägirt uly rol oýnan adamdyr. 
Baýramhan, dövrüniň iň medeniýetli adamlaryndan biri bolupdyr. Ol, umumy biliminiň daşyndan, edebiýat ylmyny-da, onuň kada-kanunlarynyňda ymykly övrenipdir. 
İ-lisleriň gündogary övreniji alymy E.ý.Denison Ross, 1910-nji yýlda Baýramhanyň divanyny Hindistanyň Kalkutta şäherinde (Pars hem Türk dillerinde ýazylan goşgularyny) neşir etdiripdir. Alym, kitabyň sözbaşysynda Baýramhanyň durmuşy hem döredijiligi babatda gürrüň beripdir. 
Baýramhanyň öz divanynda ulanan dili, şol dövrüň ýazuv edebiýatyna mahsus edebi dil bolupdyr. Baýramhanyň ve onuň ogly Abdyrahymyň tövereginde birtofar türkmen şairleri bolupdyr. (G.Aliev-Edebiýat ve sungat gazeti, 1965-nji yýlyň 23-nji Januarky sany). Şol tofar şairleriň arasynda türkmenleriň Jangurban tiresinden Muhammedgylyç Ülfetiniň, Suphynyň, Kasymbeg Halatlynyň bolandygyny, B.Ahundov-da Edebiýat ve Sungat gazetiniň 1964-nji yýlyň 26-nji Septemberki sanynda görkezýär. Şol maglumatda Muhammedgylyjyň Soltan Hüseýin Baýkaranyň köşgünde hyzmat edenligi-de getirilýär. 
Baýramhanyň hem onuň ogly Abdyrahymyň gahrymançylyklary ve olaryň döredijilikleri barada dürli ýurtlarda köp-köp kitaplar ýazylypdyr. (Mäti Kösäýev-Ruhy Aliýev-Edebiýat ve Sungat gazetiniň 17-nji ve 20-nji Augustky sanlaryň1966). 

GÜNÄ GÖZDE, GÜNÄ ÝÜZDE 

Meniň asla günähim ýok, gözel ýarym, günä gözde, 
Mende näme günä bolsun, biler bolsaň günä ýüzde. 

Ne ýanar sen, kuýaş ýüzli mah-y taban, mähribanym. 
Senden özge penakär ýok, eý söýgülim, pena sizde. 

Çyn aşygyň menem-menem, özge aşyk ýokdur saňa, 
Ahy-zaryň men çekermem, galat bolmaz hiç bu sözde. 

Eger bilseň, padeşahym, bar umydym saňa bagly, 
Gözläp seni gije-gündiz, tapa bilmen dag-u düzde. 

Baýram, eýsem günäkärmi, bakdy diýip jemaly-a, 
Neýläýin men, gözel ýarym, günä gözde, günä ýüzde. 

ÝARA ÝETİR 

Arzym saňa, daň şemaly, sargydymy ýara ýetir, 
Gam-gussamy beýan edip onda gözi zara ýetir. 

Rähm eýleýip, sözlerimni, alyp bargyn söver ýara, 
Bu diýardan göter iban, eltip ol diýara ýetir. 

Vagtal-vagtal bakar ýaly, bargyl köşgüň suvagyna, 
Gana-gana garayýn men, ol zülfleri tara ýetir. 

Hindileriň süýji dilin, goşup halva ballar bilen, 
Pars diliniň şirinligin eltip Gandahara ýetir. 

Sabyr-takat etmekligi, öz-özüme karar etdim, 
Meniň eden kararymy, sen ol bikarara ýetir. 

Şum felegiň jefasyndan, ýüz müň ferýad etdim bu gün, 
Rähm eýleýip, bu nalyşy, eltip o dildara ýetir. 

Badyňsaba alyp bargyl, irnik görmän, bu hatymy, 
Bolsun bizden ýadigärlik, eltip o namdara ýetir. 

Derdim artyp gün-günden, ýazdym oňa bu namany, 
Hiç bolmasa ikije söz, eltip şasuvara ýetir. 

Baýram sen-de garaşmagyn, şum felegiň mivesine, 
Ol miveden iýen ýokdur, bu sözümi ýara ýetir. 

Baýramhanyň, E.ý. Denison Rossyň 1910-nji yýlda Pars hem Türk dillerinde Kalkuttada neşir eden divanyndan başga, Dr.M.Sadyky, H.Raşedi ve M.Sabyr tarafyndan 1971-nji yýlda Türk, Pars hem İ-lis dillerinde Karaçide neşir edilen divany bar. 

---

BERDİMIRAD HAN 
(.... - 1879) 

Berdimyrad han Nurberdi hanyň birinji aýaly Nurgözelden bolan oglydyr. Ol juda ýaşka vefat bolupdyr, onuň bitiren işleri barada ýazuv ýadigärlikler ýok. 
1879-nji yýlda Nurberdi han Marydaky hanlygyna maslahata gidende vagtlayýnça Berdimyrad hany ýerine Ahala han saýlapdyrlar. ýöne ol entek ýaş bolansoň, Nurberdi hana ýakyn iki adam: Arazmämed han bilen Gurbanmyrad işan oňa geňeşdarlyk edipdir. 
Berdimyrad hanyň, hanlyk eden dövri Rus goşunlarynyň generallary: Lazarýev bilen Lomakiniň baştutanlygyndaky ilkinji Ahal-teke ýörişine gabat gelýär. Lazarýev 1879-njy yýlyň 14-nji Avgustynda aradan çykypdyr. Türkmenleriň Aşgabatda geçiren maslahatynda ruslary Ahala goýbermezlik karar edilýär. Şonda şeýle-de Gökdepe galasynyň gurulmagy ve ilatyň şol ýere yýgnalmagy-da bellenilýär. 
Berdimyrad han, Arazmämed handyr Gurbanmyrad işany ýanyna alyp dört müň atly, iki müň hem pyýada goşun bilen Bendesen geçelgesine tarap ugraýar. Soňra pyýada goşuny Bendesende goýup, Berdimyrad han bilen Dykma serdar Hojagala tarap gidýärler. Olar orta ýolda rus goşunlaryna gabat gelýärler. ýüz beren söveşde türkmenlerden 2 adam heläk bolýar 9 adam ýaralanýar. Berdimyrad han bilen Dykma serdar Bendesendäki goşunlaryňda alyp Börmä yza çekilýärler. Ol ýerde geçirilen maslahatda hemme halkyň Gökdepä yýnanmagyna gelişilýär ve söveşe ýolbaşçylyk etmäge, Berdimyrad hana doly ygtyýar berilýär. Ol, 1879-nji yýlyň 28-nji Avgustynda ýüz beren söveşde, aýaly hem çagalaryny elden berýär (ýogaldýar). Şonda şeýle-de, Berdimyradyň kakasynyň dogany Gurban hem aradan çykýar. 
Şol söveşde agyr ýaralanan Berdimyrad hanyň öziňde üç günden soňra vefat bolýar ve gökdepe galasynyň içinde jaýlanýar. Habary eşiden Nurberdi han hem Marydan gelýär ve: 
Men oglumyň ölenine şükür edýärin, sebäbi, iliň başyna şunuň ýaly agyr gün düşüp, ýurt üçin gan dökülende, meniň maşgalamdan gan çykmadyk bolsa gynanyrdym, diýip aýdýar. 

---

JÜNEÝT HAN 
(1862-1937/38) 

Jüneýt hanyň hakyky ady Gurbanmämed Serdar bolup ol, 1862-nji yýlda häzirki Tagta etrabynyň Bedirkent obasynda dünýä gelýär. onuň kakasynyň ady Hajybaý. Jüneýt Han, ýomutlaryň Orsukçy urugynyň Jüneýt tiresindendir. onuň ogullary Eşşi bilen Eýmir örän edermen ýigitler bolupdyr. Ol birnäçe vagt öz obasynda kazy ve mirap bolup işläpdir. 
XX. asyryň başlarynda Hyva hany, padeşah hökümetiniň goldavyna daýanyp türkmenleriň üstünden hökümdarlygyny berkitmek maksady bilen, olara agyr düşýän ýer-suv ve salgyt reformasyny geçirmäge synanyşýar, şonda ozal-da, padeşah hökümeti tarafyndan horlanyp gelýän ilat ýaraga ýapyşmaga mejbur bolýar. Türkmenleriň şeýle agyr ýagdaýa düşmegi Jüneýt hany orta çykarýar. İlkibada ol öz garyndaş tofaryny töveregine yýgnaýar, soňra avnygrak serdarlaryň birnäçesini özüne tabin edýär. Ol, adalatyň hatyrasy üçin özüniň doganoglanyny-da öldürýär. Şeýle hereketleri bilen ol, il arasynda adygyp ugraýar. 
Özüne Jüneýt han diýilip başlanan Gurbanmämed serdar, 1912-13-nji yýllarda Hyva hany, padeşah hökümetiniň kömek bermegi netijesinde türkmen obalaryndaky gozgala-lary basyp ýatyrmaga girişen vagty, ilaty daşyna yýgnaýar ve hana garşylyk görkezýär. Şol vagt, ýalňyz türkmenler däl, eýsem, özbekler, garagalpaklar ve gazaklar-da Jüneýt hany goldap başlaýarlar. 
1913-nji yýlda türkmenlerden ýaraglananlaryň sany, 15 mü-e ýetipdir. onuň edermenligine göz ýetiren german-türk ve i-lis-türk razvedkalary goldav berýär. 1916-nji yýlda Hyva hanynyň eden etdiligi, padeşah Russiýasynyň zulum-sitemleri ýalňyz bir türkmenleriň däl, eýsem özbekleriň, garagalpaklaryň ve beýleki halklaryň-da halys degnasyna degýär. 
Şol vagt Jüneýt han aýaga galýar, ol yslam dininiň ve şerigatyň düzgünini dogry ve berk ýöredýär. Jüneýt han Hyva hanlygyny ve bütin Türkistany rus basybalyjylaryndan azad etmäge synanyşýar. ýöne bu meselede Hyva hany İsfendiýar belli bir derejede päsgel berýär. onuň etmişleri zerarly özbekler-de garagalpaklar-da Jüneýtden kömek soraýarlar. 1916-njy yýlyň januarynda Hojaýlidäki özbeklerden bir tofary özleriniň nägileliklerini aýtmaga Hyva gelende İsfendiýar han olary tussag edýär. Şonda, Hojaýliniň ýaşululary kömek sorap Jüneýt hana ýüz tutýarlar. Jüneýt han-da üç müň atlysy bilen Hyva galasynyň golayýna gelip, tussag edilenler bir gije-gündizde azad edilmese, paýtagta hüjüm etjekligini duýdurýar. Hyvaň hany bu talaby red edýär ve şondan soň Jüneýt han paýtagta hüjüm edip tussaglary azad edýär. 
1916-nji yýlky gozgalaň basylyp ýatyrylandan soňra Jüneýt han Ovganistana geçýär, ýöne ol ýene 1917-nji yýlyň Septemberinde yzyna gaýdýar, görse ýagdaý düýpgöter özgeren ve ol Hyva hany bilen bilelikde ynkylapçylara garşy göreşmeli bolýar. Hyva tagtynda başga bir han otursa-da hakykatda 1918-1920-nji yýllarda bütin Hyva hanlygyny Jüneýt han öz kontrollygynda tutýar. 
1918-nji yýlyň baharynda Bedirkent obasynda başlanan ilkinji elektrostasýonuň gurluşygy bilen hanyň raýatlaryna yşyk bermek nazarda tutulýar ve han Jüneýt özüniň manatlyk teň-e puluny çykardyp başlaýar hem-de salgyt sistemini ýola goýýar. Bu iş elbetde, özbaşdak-garaşsyz türkmen dövletini döretmäge bolan synanyşygyň ilkinji alamatlarydy. 
Hyva hany İsfendiýar eden-etdilige ýüz urup, halkyň nägileligini gazanýar ve Jüneýt hanyň amala aşyrýan çärelerine päsgelçilik döretmäge synanyşýar. Şonuň üçin 1918-nji yýlyň 30-nji Ojtoberinde ol, han Jüneýdiň buýrugy bilen özüniň "Nurullabaý" köşgünde öldürilýar ve onuň ýerine kiçi ogly Abdylla Töre tagta çykarylýar. ýöne külli ygtyýar han Jüneýdiň golunda bolýar, ol, London, Ankara, Kabul, Tahran, Buhara ve Türkistan bilen aragatnaşygy dovam etdirýär. 
Han Jüneýdiň, 1918-nji yýlyň 25-nji Novemberinde, Dörtgülde Sovet häkimiýetini agdarmak üçin eden hüjümi şovsyz gutarýar ve 1919-njy yýlyň 9-njy Aprilinde Tagta etraplarynda Sovet häkimiýeti bilen parahatçylykly ýaşaşmak baradaky ylalaşyga gol çekýär. 
Şondan az vagt soňra, Sovetleriň Zakaspy Frontynyň ýolbaşçylygy ondan özlerine 700 atly goşun ibermegini talap eden vagty, Han Jüneýt, ozaly bilen ibermejekligini, iberende-de öz goşunlaryndan musulmanlara ve ylaýta-da Oraz serdar bilen Eziz hanyň güýçlerine garşy peýdalanylmazlygy şert goýýar, Sovetler bu şerti kabul etmäni onuň özüne garşy göreşe girişýär. 1920-nji yýlyň 22-23-nji Januarynda Bedirkentde ve Gazavatda gyzyl goşun bilen bolan aýgytly söveşden soň, han Jüneýdiň atlylary öz maşgalalary bilen Guma-Akjaguyý diýen ýere çekilýär. 1921-nji yýlyň Aprilinde Han işanyň ýolbaşçylygynda Ovganistandan, Şyhym Sülgüniň ýolbaşçylygynda-da İrandan ok-ýarag ve azyk-iýmit ýardamlary gelip gavuşýar. 
1924-nji yýlda Garagumda Palçykly diýen ýerde ýerleşen Jüneýt hana Ovganistandan ýene 270 diýe ok-däri ve ýaraglar gelýär. Jüneýt han şol yýlyň Januarynda, Daşhovuz, Maň-yt, Şabat, Gazavat ve Ha-ka ýaly ýerleri eýeläp Hyva hanyna hovp salýar, ýöne Gyzyl Goşun bilen uruşda ol ýene şovsyzlyga uçraýar ve Guma çekilýär. 
Sovet häkimiýetiniň vekilleri bilen han Jüneýdiň arasynda geçirilen duşuşyklara Gaýgysyz Atabaýev ve Nedirbaý Aýtakov-da gatnaşýarlar. 1925-nji yýlyň 4-nji Aprilinde Halk Komissarlar Şurasy, kabul eden karary bilen han Jüneýdiň emlägini ve adam hukuklaryny eldegirilmez edip goýýar. onuň adamlaryna-da 5 müň hektar ýer bellenilýär. ýöne Jüneýt han, Sovetleriň söz ve kararlaryna ynanmaýar ve teklipleri kabul etmeýär. 
1927-nji yýlda han Jüneýdiň Sovet häkimiýetine garşy yýlanlynyň tövereginde alyp baran göreşi-de netije bermeýär, şondan soň ol, İranyň üsti bilen Ovganistana geçýär ve Herat velaýatyna baryp ýerleşýär. 
Jüneýt han, 1937/38-nji yýlda şol ýerde aradan çykýar. onuň, Eşşi adyndaki oglundan galan agtyklary: Söýer bilen Älem serdar Ovganistanyň Herat velaýatynda ýaşaýarlar. Eşşiden galan Taýça adyndaky ogly soňra İrana geçýär ve ol ýerde aradan çykýar. Taýçadan galanlar (4 ogul) häzir İranda ýaşaýarlar. 
Türkmenistanyň ilkinji hökümet başlygy ve öz halkynyň söýgüli ogly Gaýgysyz Atabaýiň 1920-nji yýlda dogry belläp geçişi ýaly: "Jüneýt Han, türkmenleriň, Hyva hanlaryna garşy, Zarist Kolonýal häkimiýetleriniň zulumyna garşy göreşlerine baş boldy ve hiç vagt öz halkyna hyýanat etmedi". Han Jüneýdiň edermenligi, asyrlar boyý öz garaşsyzlyklary ugrunda daşky duşmanlara garşy göreşip gelen türkmen tire-taýfalarynyň gahrymançylyklarynyň bir dovamy bolup durýar. Han Jüneýt, halkyň arasyndan çykan ve oňa goşulan batyrdy. 

---

ÇOPAN SERDAR 

Halk arasynda Çopan serdar ady bilen tanylýan Ulugberdi Tagan Gazan ogly, XIX. asyryň başlarynda Büzmeýniň Garadaşaýak obasynda eneden bolupdyr. onuň aňyrsy şol dövürde belli şahsiýet bolan Garaja batyrdan gaýdýar. Garaja batyrdan Atamyrat batyr, ondan-da Çopanyň kakasy Tagan Gazan gaýdýar. Çopanyň ejesiniň ady Oguldövletdir. 
Çopan serdar öz ýaşan dövründe il-ulusyň ar-namysy, ýurt abadançylygy ugrunda göreşip hemişe halkyň goragynda bolup gelipdir. O, Hyva hanyna tölenip gelinýän salgytlaryňda töletmändir ve hanyň nökerlerine, mundan beýläk Hyva hanyna salgyt tölemejekdiklerini oňa aýtmaklaryny buýruk beripdir. Hyva hany onuň näjüre adamdygyna göz ýetirmek üçin ýanyna çagyranda, onuň edermenligine göz ýetiripdir-de Ahal türkmenlerinden salgyt alynmagyny goýbolsun edipdir. 
Çopan serdaryň edermenligi barada Abdysettar Kazynyň Jeňnama "Tekeleriň Uruş Kyssa Kitaby" adly eserinde şeýle setirler bar: 
  Sag ýanyndan gelen Çopan serdaryň 
  Ajdar dek demine dartar düşmanyn. 
Çopan serdar Gökdepe galasynyň synmagynyň öňüsyrasy Germav adyndaky galaň ýanynda ýüz beren söveşde aradan çykypdyr diýip görkezilýär. Şol vagt ýüz beren söveşde, Çopan serdaryň ýanyndakylardan-batyrlardan ýalňyz ýekeje adamyň sag-aman oba gaýdyp gelenligi bildirilýär. Çopanyň mazary-da, gara daglaryň arasynda galýar. 
Çopan serdar barada soňra il arasynda şeýle bir goşgy ýaýraýar: 
  Çopan batyr halkyň hany 
  Köp gyryldy adam sany 
  Germavda döküldi gany 
  Arman goýdy ili-güni. 

---

DIKMA SERDAR 
(1825 - ....) 

Dykma serdar XIX. asyrda, aýratyn-da Türkmenistanyň Russiýa imperýasy tarafyndan basylyp alnan dövründe türkmen halkynyň harby ve syýasy durmuşynda esasy rol oýnan taryhy şahslaryň biridir. Ol, 1825-nji (1830-nji) yýlda Börmeli baý Mämetnazaryň maşgalasynda eneden bolupdyr, onuň çyn ady Övezmyratdyr. 
Dykma serdar, İranyň Bujnurd ve Goçan şäherleriniň hanlary bilen telim gezek uruşýar ve olaryň çozuşlaryna üstünlikli gaýtavul berýär. 
Ruslar, 1869-nji yýlda Krasnovodskini eýelän vagtlarynda onuň adyny eşidýärler ve 1870-nji yýlda türkmenler Mihailov aýlagyna çozanlarynda, oňa Dykma serdar hem gatnaşypdyr. M.D. Skobelev Türkmenistana gelen vagty, Dykma serdaryň ady şeýle bir meşhurlyk gazanypdyr velin, Skobelev ondan hovatyrlanyp, esgerleriniň arasynda Dykma serdaryň adynyň agzalmagyny gadagan edipdir. 
1879-nji yýlda Lazarev Türkmenistana gelende Çekişlerde onuň adyny duýýar ve bu ýerde onuň ogly Akberdi han bilen duşuşýar ve ondan kakasyna (Aşgabatdaky Dykma serdara) bir hat ýollaýar. 
Aşgabatda bolan maslahatda Lazareviň haty okyyýlýar, şonda türkmenler uruşmaly diýen karara gelýärler. Lazarev, 1879-nji yýlyň Augustynda ölýär ve onuň ýerine Lomakin bellenýär. Dykma serdar, Gyzylarbadyň hany Sofy han bilen, ilat Gökdepe galasyna yýgnanýança, ruslary saklamak maksady bilen, olaryň arasyna barýar. (1) 
Şonda ruslar, Dykma serdary göz tussagy edip saklapdyrlar, Grodekovyň tassyklamagyna görä, dykma serdar ruslar bilen türkmenleriň uruşmaklarynyň tarapdary bolmandyr. Ruslar Gökdepä hüjüm edip ony alyp bilmäni yzlaryna barýarkalar, ýakubov diýen Dagystanly bir dilmaç Dykma serdaryň sakgalyndan tutup silkipdir. İne şondan soňra, Dykma serdar-da ruslar bilen uruşyň tarapdary bolýar ve ruslar Bendesene ýetenlerinde ol, ýanyndaky adamlary bilen gaçypdyr. ýöne, Dykma serdaryň ruslaryň ýanynda bolmagy, onuň türkmenleriň arasyndaky ad-abrayýna zarba urupdyr ve türkmenler oňa dönük diýip obasyny talapdyrlar. Dykma serdar aman sorap Nurberdi hanyň ýanyna barypdyr. Nurberdi han Garaganda maslahat geçirip Dykma serdary dönük diýip garalamagyň garşysyna karar kabul edýärler, ýöne Dykma serdar, ruslaryň üstüne çozmaly edilýär. 
Dykma serdar ruslaryň üstüne telim gezek şovly çozuşlar geçirýär. Nurberdi han ölenden soň, Dykma serdaryň täsiri has güýçlenýär. M.D.Skobeleviň 1880-81-nji yýllardaky ikinji hüjümi dövründe türkmenlere esasan Dykma serdar ýolbaşçylyk edýär. Ahal türkmenleriniň maslahatlaryna-da Dykma serdar ýolbaşçylyk edipdir ve onuň pikirlerine gulak asylypdyr. 
1881-nji yýlyň 12-nji Januarynda Gökdepe galasy alnandan soňra-da esly vagtlap D.serdar ruslara boýun bolmandyr. Ol, rus goşunlary Kaka baryp ýeten vagty, Skobeleviň ýanyna baryp ok-ýaragyny tabşyrypdyr. Dykma serdar iň batyr, iň edenli serdar hasaplanypdyr. 
Dykma serdary, ruslaryň ýanyna barmak bilen dönüklik etdi diýýänler bolşy ýaly, onuň Skobeleviň hüjümi vagtynda Gökdepäni goryp çykanlaryň ýanynda, tä soňuna çenli söveşendigine şüphe ýok, şonuň üçin oňa derrev dönük diýibermek gaty ýalňyş bolar. 
Gadyrly okyjylar! Gökdefe galasy, onuň yýkylyşy hem goralyşy hakda söz gozgalanda, köne Aşgabatly ve Teke türkmenleriniň Vekil tiresinden (Nurberdi hanyň tiresi) bolan Şamyrat Dövletoglynyň şol hadysalar barada ýaşlyk Jurnalynyň 1990-nji yýlky bir sanynda ýerleşdirilen garayýşyny-da hödürlesek artykmaçlyk etmese gerek. 
Gala gurmak meselesi duşmanyň bize hödürlän mekir ideýasy bolmaly, ol türkmenler üçin gurlan duzak bolmaly, diýip söze başlan Şamyrat aga ýene şeýle dovam edýär: 1877-nji yýlda Gyzylarbady eýelän duşman Gökdefe galasynyň gurlup gutararyna garaşýardy. Türkmenler bolsa duşmanyň pirimlerinden (Hile-Mekirlerinden) bihabardy. 
Şol dövrüň käbir taryhy çeşmelerini dikgat bilen okysaň, türkmenleri hovul-hara gala gurmaga iten hem, goşuny galanyň içine yýgnan hem, duşman bolmaly diýesiň gelýär. Sebäbi duşman üçin gumda, bayýr-jebelde gaçyp-kovup uruş etmek gymmat düşjek. Ol muny, entek türkmen topragyna aýak basmanka bilýärdi. 
Taryha ser salsaň, türkmen at üstünde adalat gylyjyny syryp ýaşan halk. Galanyň içinde bukulyp, goranan halk däl. Güýji agdyk bolsa-da, gaçyp söveş etmek, Oguz handan bäri onuň söýgüli söveş taktykasydyr. Ezber (ökde) işleýän egri gylyjy, badyňpaý (badpaý: ýüvrük at) kimin ýüvürýan at, türkmene gala deregine ýarapdyr. Türkmeni gala gabasaň, onuň aty, gylyjy öz oýnuny doly görkezip biljek däldi. 
Jurnalyň şol sanynda "Gumdaky diplomatik duzaklar" sözbaşyly makalasynda Şamyrat Dövletoglynyň sözlerini getiren Agadurdy Akmyradogly öz pikirlerini şeýle beýan edýär: Grodekovyň geçen asyryň ahyrlarynda Peterburgda neşir edilen "Türkmen ilindäki uruş" adly kitabyndaki setirlerden köp many alyp boljak: Garagumda diplomatik hereketler etmek üçin duşmanda ýeterlik maglumatyň bir vagtlardan bäri toplanylandygyny syzmak kyn däl. Türkmenleriň her tiresine, hanyna-serdaryna mahsus däpler-häsiýetler, olara täsir etmegiň ýollary bireýýäm kesgitlenen (bellenen), anyklanan. Hatda haýsy oýdaky guýudan, näçeräk maly-aty, diýäni... esgeri suva ýakyp boljaklygy-da ölçenen. Guýularyň golaý-goltumynda (ýakynynda) nähili ot-çöpüň gögerýändigi-de, olaryň näçeräk maly näçe günläp ekläp biljekligi-de kesgitlenilipdir. Şeýle teýýarlykly duşmanyň türkmene hile bilen gala gurdurjaklygyna ynanýarsy-. Bu meseläniň bir tarafy, ikinji tarafy-da bar: Ruslaryň günorta territoriýalara (ileri tarapdaky topraklara) ymtylmasynyň (göz dikmegini-), bu ýerlere göz gyzdyrýan Angliýa ýaly dövleti biparh goýmajaklygy-da düşnükli. Olar, Zarizmiň goşunlarynyň bu gazaply çölde çynlakaý garşylyga duçar bolmagyny isleýärdiler. Hut şonuň üçin türkmenleriň berkitme gurup basybalyja bövet bolmagyny İ-lisler hem, käbir beýleki dövletlerem isleýärdiler. 
Bu ýaman pälleri paş etjek taryhy dokumentleri tapmak, hakykaty dikeltmek iru-giç alymlarymyza başardar inşallah. 
1877-nji yýlda Gyzylarbady eýelän duşmanyň üstüne Dykma serdar tüveleý bolup e-terilýär. Garavullary uçdantutma gyrýar, atlary, diýeleri alyp gaçýar. Ulagsyz galan duşman näme etjegini bilmeýär. Şeýle ýagdaý köp gaýtalanýar. ýagdayý peselen Lomakin (Ors generaly), Dykma bilen arany sazlamaga çalyşýar, ýöne Dykma serdar ondan gaça durýar. İne şondan soň general Lomakin duzak gurmaga başlaýar. 
Ors generaly, türkmen serdaryny myhmançylyga çagyrýar. Otuz atly bolup alamançylyga giden vagty, üç ýüz esiri ö-üne salyp, 20-30 müň maly sürüp-tegeläp ýe-işli dolanyp bilýän serdary Lomakin ýagşy synlaýar. Soňra oňa ýadigärlik diýen bolup bir samovary savgat berýär. Aljak däl diýmek türkmeniň däbinde ýok, serdar gövnemese-de savgady almaly bolýar. Aradan kän vagt geçip-geçmänkä Teke hanlarynyň arasynda hovsalaly gybat-gürrüňler ýaýraýar ve Dykma serdar orslara satylypdyr diýişip olar otly köýnek geýýärler. Lomakin bolsa, öz planynyň başa barýanlygyna begenýär. ýöne, Dykma ýaly serdar dönük çyksa, türkmene gara öýüni diýä ýükläp guma si-mekden, ýa-da düşmanyň önünden el göterip çykmakdan başga çäre galmazdy. Dykma serdar, türkmen-han serdarlaryny maslahata çagyryp gaty açyk-sözleýär-de "eger ma-a ynanmasaňyz şu çal kelläni egnimden düşürä-" diýýär. Şondan soň hanlar-serdarlar, Lomakiniň duzagyna-hilesine düşmäge golaý barandyklaryna göz ýetirýärler. Soňra olar, Dykmany, general Lomakine jogap edip bir ojakbaşy halyça ibermäge razy edýärler. Ors generaly Lomakin bolsa bu işiň manysyny a-laýar. 

(1)-1879-nji yýlda orslar Gökdepe galasyna çozanlarynda türkmenler üstün çykypdyr. Şol söveşlere türkmen ýaşulularynyň aýtmaklaryna görä, ady äleme dolan Dykma serdar ýolbaşçylyk edipdir. Ol, türkmenlere hem özüne öçmejek şöhrat getiripdir. Orslar Bäherdeni, Duruny alanlarynda Dykma serdar goşunyň ýanynda tussaglykda bolupdyr. Lomakin serdary saklap, Gyzylarbadyň hany bolan Sofy hany boşadypdyr. Şol ýerden serdar gije gaçyp çykýar ve daň agaranda Giýevjik dagyna baryp ýetýär ve Ta-ryberdi han bilen birleşýär. Şol ýerden 7-8 atly bolup Gökdepä gaýdýarlar. Galada, Nurberdi hanyň ogly Berdimyrad han vatan üçin jan bermegiň vagty ýetdi, diýip ilata ýüzlenip duranmyşyn. onuň ýanynda Gurbanmyrat işan, Arazmämed han, Övez han, Begmäd Garaýörme ve başgalar-da bolupdyr. Olar, ýetip gelen serdaryň gürrüňini di-läpdirler. Ol, söveşde atly goşuna özüniň, diýeli goşuna Sofy hanyň ve piýada goşuna-da Garaja hanyň ýolbaşçylyk etmegini maslahat beripdir. Şeýdip-de söveşde üstünlik gazanylypdyr. 

---

EZİZ HAN 
(1887-1919) 

Gurbanmämet serdaryň ogly Eziz, 1887-nji yýlda Ahalyň Herrikgala obasynda dünýä gelýär. Gurbanmämet (Çapyk) serdar alamançylyk işlerinde ýolbaşçy bolupdyr. onuň kakasy (Eziz hanyň atasy) Nepes Kuvvat ýaşlyk dövründe alamançylyk edipdir. Eziz hanyň kakasy ve atasy Gökdefäniň goralyşyna aktiv gatnaşypdyrlar. 
Garyp düşen Çapyk serdar, 1917-nji yýlda aýaly Ogulgerek, ogullary Salyh, Kasymguly ve Eziz bilen birlikde Ahaldan Tejeniň Agalaň obasyna göçüp barýar ve daýhançylyk bilen meşgul bolýar. 
Eziz han, I.jahan urşy vagtynda padeşah Russiýasynyň buýrugyna garamazdan goşun hataryna goşulmaýar ve Ovganistana geçýär. Soňra Februar ynkylaby vagtynda Tejene gaýdyp gelýär ve il arasynda asudalygy ornadyp uly ad-abraý gazanýar. 
Oktoberden soňra Eziz han Sovetleriň tarafyna geçen-de bolsa,  kommunistlar gysga vagt soňra sözlerinden dänip oňa ynamsyzlyk bildirýärler, şondan soň Eziz han Menşevikleriň (kommunistik hareketlere garşy çykyş eden tofar) tarafyna geçýär ve ol ýerde Oraz Serdaryň ýolbaşçylygynda gulluk edýär. Soňra ol Oraz serdaryň ýanynda galman öz adamlary bilen Agalaň taraflaryna çekilýär. 
Tejen taraflarynda öz hanlygyny yglan edenden soňra Eziz han, Tejenden galla äkidilmegini gadagan edýär ve özi salgyt hem gümrük yýgnap başlaýar, özüne tabyn bolmaýanlary mugyra getirýär. onuň bu işlerini hökümet halamandyr. Agala-y basyp almak üçin Bolşevikleriň hem Menşevikleriň geçiren gandöküşikli çozuşlaryndan soňra-da öz rayýndan dänmändir. Ol daýhanlaryň serdary hökmünde ykrar edilipdir. 
Eziz hanyň ýaşan dövründe heniz padeşah goşunlarynyň basybalyjylykly çozuşlary netijesinde Gökdepede dökülen nähak ganlar, halkyň a-yndan çykyşmandy ve ruslara ynamsyzlyk dovam edýärdi. Şondan çürim Eziz hanyň, padeşahyň galyndylarynyň golunda bolan Aşgabat bilen öz arasyndaky gatnaşyklaryndan gövni hoş däldi. 
Ol, ahyrso-y Sovetleriň barlygynda özüne hanlyk ýetdirmejekligine göz ýetirýär ve Sovetleriň tarafyna geçmegi makul görýär, ýöne ony ynkylabyň garşydaşlary İ-lisleriň ýardamy bilen tutýarlar ve ahyrso-y-da ony galtaman hökmünde garalap atýarlar. 1919-nji yýlyň ýazynda atylmak üçin äkidilende: ýüregimden atyň diýip barmagy bilen kükregini görkezýär ve: ýöne musulmançylyga layýklykda jaýlaň, diýip olara ýüzlenýär. 

---

GARAOGLAN HAN 
(.... - 1856/81) 

Garaoglan han, XIX. asyryň birinji ýarymynda Ahalda ýaşap geçen ady belli hanlaryň biridir. Ol häzirki Aşgabat etrabynyň obalarynyň birinde dünýä gelýär. Tekeleriň togtamyş, vekil, ak vekil, garaýörme ve onbegi tiresinden bolup, onuň kakasyna Baba onbegi diýlipdir. Baba onbegi öz dövrüniň gurply, sözi di-lenýän adamlaryň biri bolupdyr. 
Garaoglan han bilen Nurberdi han, Anan onbeginiň nesilinden bolansaň, olar babadaşdyr. Ol ýaşlykdan gözsüz batyrlygy, edermenligi ve başarja-lygy bilen tafavutlanýar. Ol Şarlavuk, Tekegyrlan, Bendesen, Gireý gyrgynlygy (Gyzylarbat uruşy) ýaly ençeme söveşlere ýolbaşçy bolupdyr. 1728-nji yýlda İran şahy tekeleri ve ýemrelileri Durundan Horasana göçürýär. Duruna bolsa öz dikmesini goýýar. XIX. asyryň ortalarynda tekeler bilen ýemreliler birigip Duruny eýelemek üçin üç yýllap söveşýärler. Bu söveşe Garagolan han baştutanlyk edip uly ýe-iş gazanýar. 
1846-nji yýlda Horasanly Salar hanyň İran şahyna garşy eden gozgala-yna öz goşunlary bilen kömege barýar. Salar hanyň Maşad şäherini eýelemek ugrundaky söveşlerine-de gatnaşýar. Ony Mollanepes ve ýagmyr şair dagy öz goşgularynda övüpdirler. ýagmyr şair: 

  Dostlar kesearkaçda bir är döräpdir, 
  Akly dana, kämil käni Garaoglan. 
  Hak dövlet berendir bagty ýöräpdir, 
  Tekeli iliniň hany Garaoglan. 

diýip ýazypdyr. onuň haçan aradan çykanlygy anyk belli däl. ýöne taryhy çeşmeleriň maglumatlaryna görä, 1855-56-njy yýllar bolmagy mümkin. onuň ogly Öveznepes serdaryň Rahman hem beýleki ogullary häzir Aşgabadyň Gämi adly obasynda ýaşaýar. 
Garaoglan han, ýurdy kese ýerli basybalyjylardan goramakda köp işler bitiripdir, ol garyp ýa-da baý bolmagyna garamazdan, hemmelere deň göz bilen garap, ýurda adalatly ýolbaşçy bolmaga çalyşypdyr. Hemişe Dykma serdar bilen bile gezen Garaoglan batyryň dokuz ogly bolup, ol öz iki ogly bilen, 1881-nji yýlky Gökdefe hadysalarynda şehid bolýar, diýip aýdýan çeşmeler-de bar. 

---

GOVŞUT HAN 
(1823-1878) 

Govşut han 1823-nji yýlda belli türkmen serkerdesi Övezdurdy batyryň maşgalasynda dünýä inýär. Övezdurdy batyryň 5 ogly bolup olaryň iň ulusy Govşut, iň kiçisi Hojaguly handyr. Govşut hanyň öz oglanlary bolsa: Baba han, Baýramaly han, Hüjrep han, Nobat han, Hally han, Sary han ve Düzüv (gyz). 
Baba handan: Täç han ve Sapar. Baýramaly handan: Eýýup. Hüjrep handan: Bähram, Enver, Annadurdy. Nobatdan: Dostmämed. Hally handan: Ata han bolýar. Bular, Ahalda, Maryda ve Türkmenistanyň beýleki ýerlerinde ýaşap ýörler. 
Govşut hanyň tiresi: Teke-togtamyş-beg-gökje-ýary gökje, çomalak-çüri. Govşut han, tegelekden aý ýüzli, ortadan ýokarrak boýly, eginlek, dolmuş gövreli, goýungözli, giň ma-laýly, gaşlagrak, sü-kbaşy iri, örän akylly-paýhasly, demir bedenli, ýolbars ýürekli, tavşan tüýli, tizpähim, edermen adam bolupdyr. 
XVIII. asyryň başlarynda Ahal arkajynyň çarvalarynyň mal-garalarynyň köpelmegi, öri meýdanlaryň ýetmezligi ve yýllaryň gurak geçmegi ýaly sebäplere görä, teke türkmenleriniň bir bölegi kem-kemden Kaka taraflaryna süýşýär. Ol ýerlerde İranly tala-çylaryň, basmaçylaryň çozuşlary zerarly rahatlyk bolmansoň, olar häzirki ady Govşut obasy bolan ýeriň 25 km. demirgazyklygyna göçüp barýar, ve ol ýerde 5 topara bölünişip 5 sany gala salýarlar: 
Heň-am, Akja, Garaja, Garahan (Torly) ve Gumgala. Olara Bäşgala diýip ad berýärler. (Bu bäşgala, Hojamberdi han öldürilen Mogan çölündäki bäşgaladan başgadyr). 
Bäşgalada-da, İran alamançylarynyň türkmenleriň üstüne çozuşlary dovam edýär, ahyrso-y, ýaşulularyň maslahaty bilen Hojamşükür han bu türkmenleri Sarahsa göçürýär. Govşut han Sarags türkmenleriniň İran tala-çylaryndan goralyp saklanyp bilmeklerini nazarda tutup ol ýerde gala saldyrmaga başlaýar, ýöne onuň bu işine Hojamşükür garşylyk görkezýär. Govşut han bilen Hojamşükür han bu meselede ylalaşmaýarlar ve Hojamşükür han Tejen taraflaryndaky Üçburç diýen ýere gidýär, ol soňra Hyva barýar. Hyva hany Mädemin türkmen serdarlarynyň bu agzalaçylygyndan peýdalanyp Saragsa goşun çekmekçi bolýar, ol edilen tövellalary äsgermeýär. 
Nurberdi han, Govşut han ve beýleki gala hanlary Hyva hanynyň garşysyna berk teýýarlyk görýärler. Ol Mara gelen vagty, Govşut han ýene bir tövellaçylar tofaryny ýollap, gyrgynçylyga girişmezlik barada oňa ýüz tutsa-da Hyva hany Mädemin vekillere: 
Eşidiň vekiller! baryň hanlaryňyza, ýaşulularyňyza aýdyň, ertir ir bilen gündogan vagtynda meniň goşunym siziň üstüňize, galaňyza çozar, nätüýsli çäräňiz bolsa, haýal etmäň-de görüberiň, diýýär. 
Govşut hanyň galasynyň gündogaryndan aýlanyp, guşluk tarafyna geçip, Tejen derýasynyň gaýra ýakasynda ve Ulug babanyň (Düýeboýun övliýasyny-) gaýra gabadyndaky ýaglydepäniň üstünde öz ýüpek çadyrynyň-tugunyň içinde gürläp oturan özbek hany Mädemin, aýdan güni türkmenleriň üstüne çozýar, ýöne onuň goşuny-da derbi-dagyn edilýär, özi-de öldürilýär (1855-nji yýlyň 12-nji Mart güni.) 
Şol uruşda ikiçäk uruşlarda de-i-tayý görülmedik türkmen ýigitlerinden başga, Töre sokynyň gyzy Güljemal ýaly (18-19 ýaşlaryndaky) türkmen gyz-gelinleri elleri keserli, syndyly, pyçakly, duşmanlara berk gaýtavul beripdirler. Söveşde Güljemalyň adamsy Annaövez vefat bolýar. Uruşda Güljemal: Är ýolda, ogul bilde, tapdyrmaz ene vatan diýip, ähli türkmen gyz-gelinlerine ýolbaşçylyk edipdir. 
Mädeminiň meýidini ve özbek esirleri azad edip Hyva tarap ugradan vagtlary, heniz Ahally ýaranlary yzlaryna gaýtmankalar, İran goşunlarynyň Gökdepä, esasanam ilatyň has köp ýeri bolan Hurmana ve onuň tövereklerine duýdansyz hüjüm edendikleri habary gelip govuşan vagty, türkmen serkerdeleri bir maslahat geçirýärler ve Nurberdi han ve ýaranlary Ahala gaýdýarlar. 
Türkmen hanlary İran goşunlary bilen şöveşe pugta teýýarlanýar ve Garrygalada ýüz beren söveşde Nasereddin şahyň goşunlary türkmen ýigitleri tarafyndan derbi-dagyn edilýär. Hyrş arap ýören Nasereddiniň goşunlary soňra Mara hüjüm edýär, bu gezek-de oňa pugta temmi berilýär. Uruşdan ozal, Govşut hanyň İranlylaryň üstüne näçe gezek tövellaçy ýollanlygyny, ýöne olaryň, urşa başlajakdyklaryny beýan edendikleriniňde bu ýerde belläp geçmek gerek. 
Gajar şahy Nasereddiniň goşunlary bilen uruşda gazanylan ýe-işden soňra Maryda geçirilen maslahat vagtynda ölenleriň ýasy tutulmaly edilýär ve şondan soňra-da uruşda adamsy vefat bolan Töre sokynyň gyzy Güljemaly Nurberdi hana dakmaly bolýarlar. Şondan soňra Govşut han, özlerinden gövni galyp Hyva giden Hojamşükür hany yzyna çagyryp getirýär ve ol öz obasy Vekilbazarda mesgen tutýar. 
Padeşah Russiýasynyň Orta Asiýany basyp almaga girişen dövründe Govşut han Maryda rus padyşahyna garşy tofarlaryň başynda durýar. Çünki ol, russiýanyň Mary tövereklerine-de aralaşmagyny islemändir. 
1868-nji yýlda padeşah goşunlary Buhara halkynyň üstüne ýöriş geçirende Govşut han Mary türkmenleriniň üç müň atly goşunyna baş bolup Buharanyň tarafynda çykyş edýär. Olar Zerbulag belentliginde ýüz beren söveşe gatnaşýarlar. 
1873-nji yýlda rus goşunlarynyň Hyva hanlygyna garşy geçiren ýörişleri vagtynda, olaryň Mara-da gelmeginden hovatyrlanan Govşut han Maryda berkitme saldyryp başlaýar. ýöne ondan harbi çaknyşyklarda peýdalanmak nesip bolmaýar ve ol Govşuthangala ady bilen ilat arasynda belli bolup galýar. 
XIX. asyryň 70-nji yýllarynyň ortalarynda Russiýanyň Ahala ornaşmak planynyň aktivleşmegine Govşut han barlyşyksyz garapdyr. 1875-nji yýlyň Januar ayýnyň ahyrlarynda Gökdefe galasynda bolup geçen maslahatda Ahal türkmenleriniň Russiýa bolan garayýşynda ýeke-täk netijä gelinmändir. 
Russiýanyň Ahala hüjüm etjekligi barada habarlar ýaýran vagty, Ahal türkmenleri arasynda agzybirlik gazanylyp bilinmändir, şol vagt Govşut han öz dogany Hudaýberdi hany Ahala iberýär. Ozal Bäşgalada han bolan dövründe hem-de dürli alamançylyklarda öz ukybyny görkezen Hudaýberdi han, Ahal türkmenleriniň, Russiýa bilen ylalaşmak planlaryny ýoga çykarmak niýeti bilen iberilen. ýöne, Hudaýberdi hanyň özi soňra, Russiýa bilen ylalaşmaly diýenlere eýerýär, bu habary eşiden Nurberdi han Marydan Ahala gelýär. 
Beýleki tarafdan Govşut hanyň özi-de, öz güýçleri bilen Rus güýçlerini de-eşdirip görende öz güýçleriniň olardan pesdigine göz ýetirýär ve ozal, Buharany, Hyvany eýelän ruslaryň Marynyňda eýeläp biljekdiklerine ynanýar ve gan döküşligiň ö-üniň alynmagy gerekdigi pikirine gelýär. onuň bu pikiri, Gökdefe hadysasyndan soňra dogry bolup çykýar. 
1878-nji yýlda türkmeniň abraýly serkerde-hany Govşut han aradan çykandan soňra, onuň ogly Baba han-da öz kakasy ýaly Marynyň ir-u giç Russiýanyň hataryna girjekligine göz ýetiripdir. Şeýle kyn vagtda, hanyň ölümi, Mary türkmenleri üçin uly zarba bolýar. onuň, rus içalysy (jasusy) Alyhanov tarafynda zäher berlip öldürilenligi aýdylsa-da, ol, beýle däl, çünki arhiv materýallary Alyhanovyň, 1880-nji yýllaryň başynda Mara gelenligini görkezýär. Govşut han, Marynyň golayýndaky Hoja Abdylla mazarçylygynda jaýlanýar (56 ýaşlarynda). 
Govşut han, şol dövrüň agyr taryhy şertlerinde, türkmenleri jebsleşdirmekde eden işleri, salgyt sistemini girizip düzgün-tertipli goşun döretmegi, Murgap derýasynda bent salmaklygy, Mary tövereklerinde suv problemini çözmekligi başaran serdardy. (Rejep Gayýpguliýev-Ata Nuriýev). 

---

GULBATIR SERDAR 
(1820-1905/6) 

Belli türkmen serdarlarynyň biri Gulbatyr Gadamogly, 1820-nji yýllaryň ortalarynda Gökdepe etrabynyň Kelejar obasynda dünýä inýär ve 1905-1906-njy yýllarda aradan çykýar. Tiresi: Teke-togtamyş beg-amanşa-govky-zereň-tirjin. Ol halk arasynda özüniň gaýduvsyzlygy, merdanalygy bilen meşhur bolupdyr. Geçen asyryň 50-70-nji yýllarynda bolup geçen birnäçe söveşlere gatnaşyp, aýratyn batyrlyk görkezýär. Ol, Dykma serdaryň iň ygtybarly, edermen serkerdesi bolan. 
Gulbatyr serdar, XIX. asyryň 70-nji yýllarynyň aýaklarynda ve şondan soňra Rus goşunlarynyň Ahaly güýç bilen basyp almak üçin eden hüjümlerine garşy gönükdirilen agyr söveşlere, şol sanda Gökdepe galasynyň 1880-1881-nji yýlardaky gahrymançylykly goralyşyna-da işeň-ir gatnaşyp, ene topragyň azatlygy ugrunda merdana söveşipdir. 
1880-1881-nji yýlda ýüz beren Gökdepe söveşlerinde Gulbatyr serdaryň özi sag galan-da bolsa, onuň ýeke ogly Ötgür ve aýaly ýogalypdyr. Ol Käbä gidip hajy-da bolupdyr. onuň soňraky aýalyndan önüp-ösenler henizde Türkmenistanda ýaşap ýörler. 

---

GÜLJEMAL HAN 
(1836-1925) 

Ahalyň hem Mary türkmenleriniň hany bolan Nurberdi hanyň ikinji aýaly Güljemal han, tahmynan 1836-nji yýlda Tejende dünýä inýär. onuň 1925-nji yýlda Maryda aradan çykanlygy aýdylýar. onuň tiresi-de teke-togtamyş-amanşa-gapan-onbegi-soky. 
1880-nji yýlda Nurberdi han aradan çykandan soňra Mary türkmenleriniň arasynda onuň täsiri ö-küden-de güýçlenýär. Ol, ozalky türkmen hanlarynyň köpüsinden tafavutlylykda, Russiýa söveşsiz birikmegiň tarafdary bolupdyr. oňa, Russiýa meýletin birikmegiň tarafdary türkmen hany diýilip aýdylan-da bolsa ol beýle bolmaly däl, çünki taryhda hiç bir halk azatlygyny-erkinligini öz islegi bilen-meýletin başga bir halka bagyşlamandyr. 
Ol, öran agyr hem netijesiz gandöküşikligiň ö-üni almak üçin ve iliň bähbidini nazara almak bilen şeýle ýola başgoşandyr. Ol, Gökdepe syndyrylandan soňra, Ruslaryň şeýle gandöküşikligi Maryda-da amala aşyrjakdyklaryna göz ýetiren bolmaly. ýogsam bolmasa, Mary türkmenleri, Russiýa meýletin birikmegiň tarafdary bolandyr diýmek uly ýalňyşlykdyr. 
Gökdepäniň synmagy bilen padeşah hökümetiniň, türkmen han-beglerini dürli ýollar bilen öz gysymynda saklajak bolanlygy, inkär edilip bolmajak hakykatdyr. ýöne bularyň hemmesiniň a-yrsynda, uly iliň bähbidiniň nazarda tutulan bolmagy hakykatyny ýatdan çykarmaly däldir. 

---

HAJIMUHAMMED HAN 
(1520-1602) 

Hajymuhammed han (Hajym han) 1520-nji yýlda häzirki Köneürgenç tövereginde eneden bolýar. Ol, arakesmeler bilen 1558-1602-nji yýllarda Horezmde hanlyk edýär. İ-lis syýahatçysy A.Jonjkinson ony: Türkmenleriň Padeşahy, diýip adlandyrypdyr. 
Hajymuhammed han ilki Vezirde (Dövkesende), 1565-nji yýlda-da Aly soltan ölenden soňra, Ürgenç (Köneürgenç) ve tövereginde häkimlik sürýär. Ol, 1592-nji yýlda Nusaý ve Duruny basyp alýar. ýöne ol ýerlerde köp vagtlap häkim bolup galyp bilmeýär, çünki Buhara hany Abdylla II., (1558-1597-nji yýllarda hanlyk eden) Horezme ve Horasana ýöriş edýär. Şeýlelikde, Hajymuhammed han İrana geçmäge mejbur bolýar. 
1595-nji yýlda ol, şah Abbasyň huzuryna barýar ve onuň Horasana eden ýörişinden peýdalanyp, Horezmi gaýdyp almagyň hyýalyna düşýär, ogullary Arapmuhammedi ve Muhammedgulyny alyp türkmenleriň arasyna gelýär. Olara Kürendagyň türkmenlerinden 50-60 adam, Uzboyýň türkmenlerinden-de 600 adam goşulýar. Hajymuhammed han şolara daýanyp, Buharalylary Horezmden kovup çykarýar. Ol bu ýerde uzak saklanyp bilmändir, çünki Horezmi basyp alanlaryndan soň, türkmenleriň tas hemmesi diýen ýaly yzlaryna gaýdýarlar. Bu ýagdayý duýan Abdylla, Hajymuhammed hanyň doganynyň ogly Baba soltany öldürýär. Hajymuhammed han, ogly Arapmuhammed bilen İrana geçýär. onuň, ilkinji ogly Muhammedguly bolsa ilki Maň-ytlaryň, soňra ruslaryň arasyna barýar. Hajymuhammed han, Abdylla han ve onuň ogly ölenden soň, 1598-nji yýlda Horezmde ymykly oranşýar. Ol, 1602-de aradan çykýar. Şondan soň, Horezm onuň ogly Arapmuhammed tarafyndan kontrol edilýär. 

---

HOJAMŞÜKÜR HAN 
(1792-1881) 

Nazar molla ogly Hojamşükür Tejeniň Kyrkguyý obasynda 1792-nji yýlda dünýä gelýär. Ol, häzirki Babadaýhan etrabynyň Köpgara obasynda, 1881-nji yýlda 90 ýaşynda aradan çykýar ve obanyň Hojamşükür gonamçylygynda-da jaýlanýar. 
Men ölemsoň bir yýla çenli meniň mazarymy bilinmez ýaly ediň, eger bilseler hökman agtararlar, sebäbi bu goja kelläme köp mykdarda baýrak goýlandyr, diýip öz oglanlaryna-garyndaşlaryna vesiýet edipdir. onuň ve doganlary Sary ve Begzanaryň nebereleri häzir Ahalda, Vekilbazarda ve Tejende ýaşaýarlar. 
Ahal arkajyndan süýşüp Kaka taraflaryna gelip Bäşgalada: (Heň-am, Akjagala, Garajagala, Gumgala, Garahangala) ýaşaýan türkmenleriň baş hany Myrat han vefat bolandan (1819) soň, ýagdaý agyrlaşýar ve İranly hanlar Bäşgala çozuşlaryny güýçlendirýärler ve Bäşgalanyň ýaşulusy Amandöşüň kellesini kesip getirene sylag-baýrak belleýärler. 
Şol vagtlar türkmenler Hyva hanlygynyň raýaty bolupdyrlar, 1823-nji yýlda Agöýli türkmenleriň arasyndan Hojamşüküre tekelere baştutanlyk etmegi ynanylyp, oňa hanlyk-aksakgallyk ýarlygy berilýär ve teke türkmenleriniň hany edip bellenilýär. oňa, ilaty, agyr ýagdaýdan alyp çykmak üçin Saragsa göçürmek, İranyň raýatlary bilen-de hoşniýetli gatnaşygy saklamak maslahat berilýär. 
Şondan soňra Hojamşükür Bäşgala gelip ýaşulular bilen maslahat geçirýär ve Bäşgalalylar Saragsa göçürilýär, galjaklar-da öz ygtyýarlaryna goýulýar. Göçüp barýanlaryň arasynda dilevarlaryňda bolup: 
  Hojamşükür hanymyz  ýuva ýelmik nanymyz 
  ýuva-ýelmik gurasa  Niçik bor ahvalymyz. 
ýaly şygyrlar aýdyşypdyrlar. 1824-nji yýlyň novruzynda ýola düşen çarvalar, 10-15 günde Saragsa barýarlar. Şondan soň han, İran Saragsyna baryp bir yýllykça ekmäge bugdaý tohumyny ve garyplar iýer ýaly bir yýllyk gallany garz isleýär, oňa bu ýardam berilýär. 
Geçen zamanlardaky "Hyva argyşa gitsekmikäk ýa-da Tejende ýazlyk bugdaý eksekmikäk" diýen atalar sözüni ýadlap, daýhanlar, ýazlyk gallany köp ekýärler. Ol-da 2.5 aýdan soňra hasyl berýär. 
Şeýlelik bilen hal-ýagdaýlary gavulaşan teke türkmenleri ve ähli ilat, 3-4 yýlda gurplanýar. Bäşgalada galan türkmenlerde soňra ýuvaş-ýuvaşdan bu taraflara göçýärler ve Mary türkmenleriňde Hyva hanyna garaşly bir beglik bolýarlar. 
Saragsa baran teke türkmenleri ýuvaş-ýuvaşdan baýlaşýarlar, olaryň arasynda dürli hünärler ösdürilýär ve türkmen halk aýdymlaryňda giň ýaýraýar. Hojamşükür hanyň zamanynda kemine şair ýaly oglan okydýanlara mektep-medrese salnypdyr, kary-mollalar-da ýetişipdir. Hojamşüküriň soňky yýllardaky baş serdary hem oruntutary öz ýegeni Övezdurdy batyryň ogly Govşut, hanlyga göterilýär. Hojamşükür bolsa baş ge-eşdar-aksakgal edilip galdyrylýar. 
Hojamşüküriň hanlykdan aýrylanlygyny eşiden İran hanlary türkmenleriň üstüne alaman edip, olary dagytmagy maslahatlaşýarlar. Govşut han bolsa janpena üçin bir gala saldyrmagyň gerekdigini aýdýar. onuň bu pikirine Hojamşükür han garşy çykýar ve galamyzyň bir gapdaly İran ýene bir gapdaly Ovganistan beýleki gapdaly-da Hyva ve Buhara hanlygydyr, diýýär. Hojamşükür özüne gulak asylmanlygy zerarly, 1854-nji yýlda öz adamlary bilen bile Tejene tarap ugraýar. 
Hojamşükür soňra Hyva hany Mädeminiň ýanyna gidýär. Mädemin, türkmenleriň arasynda dörän agzalaçylykdan peýdalanyp türkmenleriň üstüne ýöriş geçirýär. Hojamşükür bolsa bu zatlardan bihabar, Mamurda, Üçburçda ve Kyrkgoýunda ýaşap ýören. Mädeminiň Mara goşun çekip gelenligini eşidende, onuň ýanyna baryp tövella etseňde bir netije bermeýär ve Mädemin türkmenler bilen söveşýär, ýöne şol söveşlerde türkmenler üstün çykýar ve Mädemin-de öldürilýär (1855). 
Soňra Govşut han Saragsdan Mara göçýär ve tövellaçylar tofaryny ýollap Hojamşüküri-de Tejenden Mara getirýär (1862). Ol, Vekil bazarda öz garyndaşlarynyň arasynda ýurt tutunýar. Mädeminiň, Hojamşüküriň täsiri bilen türkmenleriň üstüne çozandygy baradaky sözlere ynanylmaýar ve ol bu işden günäli görülmeýär. 
1878-nji yýlda Govşut han öldürilenden soňra, goja ýaşuly Hojamşükür ýene Tejene gaýdyp gelýär ve 90 ýaşynyň içinde-de aradan çykýar. 

---

KEÝMİR KÖR 
(1712-1800) 

1712-nji yýlda Antguýudaky türkmenleriň arasynda Hojanepes batyryň maşgalasynda dünýä gelen Keýmir, şol vagt teke türkmenleriniň ýaşulusy bolan Dövletmämet Diýegöz Arazmämetoglynyň terbiýesi bilen ulalýar. Şirgazy hanyň dosty bolan Dövletmämet Diýegöz aga, ondan rugsat alyp külli türkmeni VAS tövereklerine göçürip getirýär (1719). Keýmir şol ýerde ulalyp ad gazanýar hem-de Diýegöz agaň orunbasary ve baş serdar bolýar. 
Şirgazi hanyň ölüminden soň (1728), Diýegöz aga: "Öli diýerler ol kişä, ýaş togsandan aşanda" diýen halk pähimine eýerip öz ornuny Keýmire tabşyrýar. Diýegöz aga soňra, Ahala ve Merkezi Garaguma dolanyp gitmegi maslahat berýär. Şondan az vagt soňra ol, şol ýerde aradan çykýar. 
Vasda bolan yýllarynda, Hyva hanynyň türmesinde bolan Nediriň (Nedir şah Avşar), Diýegöz aga arkaly azad edilmeginde payý bolan Keýmiriň, Nedir bilen dostlaşanlygy, ýöne Nedir İran şahy bolandan soňra Keýmire beren sözlerinden dänenligi ve onuň telim gezek türkmenleriň üstüne çozanlygy taryhy çeşmelerde ýazylan. 
Şol vagtlar, Bujnurd hany, türkmenleri Garagumdan-da kavmaklygy planlaşdyrýar. Ol, Kesearkajyň, Ahal ve Etrek galalarynyň hanlary bilen geçiren uly maslahatyna, Garagumda mesgen tutan Keýmir köri-de çagyrýar. Ol-da "çagyrylan ýere irinme" diýen nakyla eýerip ýola düşýär ve Bujnurda barýar. Han Keýmirden öz oturýan mesgenleri ve şäher-galalary barada soranda ol birin-birin jogap berýär-de: Garagum çölüniň gi-işligi, onuň bir ýanynyň Hyva, ýene bir ýanynyň Buhara emirligi, beýleki bir tarafynyň-da Ma-gyşlak, tä Gazak ýurduna çenlidigi, uzyn tarafynyň-da İran şahlarynyň ýurdudygy hakda aýdýar. Ol şeýle-de: biz hiç bir şahlyga, hanlyga-häkimiýete garaşly däl, öz ygtyýarymyzda, özümize özümiz ýolbaşçylyk edýäris-de ýalançylyk iň ýigrenýän zadymyzdyr han aga! diýýär. 
Şondan soňraky vagtlarda Keýmir Köriň söveşje-ligini hem-de edermenligini ve türkmen begligini döredenligini gören Bujnurd hanlary, Maşad hanlary bilen bile İranyň dikmesi Baýramaly han mugyra gelýärler. Keýmir agany külli türkmen özleriniň aksakgaly, hovandary edip sylapdyr. Ol bir ýany Balkan, beýleki bir ýany Sarygamyş çökekligi bolan ve Vas taraflaryna çenli baryp ýetýän ýerlerde göçüp-gonup ýören ve oturymly taýfalara janpena bolýar. 
1788-nji yýlda 76-77 ýaşynda Keýmir serdar ýaşululygy öz oruntutary Annaseýit vekile tabşyrýar. onuň özi-de garyndaşlary ve ýakyn egindeşleri bilen 1790-nji yýlda Ma-gyşlagyň Hook diýen etrabyna barýar ve şol ýerde 1800-nji yýlda aradan çykýar. 
Oglanka bir gözüne şikes ýetip kör lakaby berilen Keýmiriň iki gözüniň-de sagdygy, ýöne bir gözüniň gapdalynda galan yz zerarly oňa kör diýilip aýdylanlygy bildirilýär. Keýmir serdaryň 7 ogly bilen bir gyzy bolupdyr: Anname-li, Çarykly, Bilek, Çary, Penjeli, Garagol, Aýnazar ve Aýlar. Anname-liden: Batyr, Arazguly ve Ta-ryguly adynda oglanlar galýar. Arazgulydan-da: Gul çonak, Geldi çonak ve Çepbe adynda oglanlar bar. Geldi çonagyň-da Bäbek, onuň-da Hojamuhammed adly ogly bolýar. Bular, Keýmir kör aradan çykandan soňra Türkmenistana gaýdyp, Aşgabadyň tövereginde, Arçmanda, Tejende, Maryda ve başga ýerlerde ýaşaýarlar. Olara Hooklar diýip-de aýdylýar. 
Keýmir serdaryň tiresi: teke-utamyş-bagşy-daşaýak-akdaşaýak ve gyzyl. Ol örän dilevar adam-da bolupdyr. 

 OVAZADAR BOLUP ÄLEM-JAHANA 
  ÖZ İLİNE HÖKMİ ÝÖRÄN ROVANA, 
 EÝÝAMINDA GANIM GELDİ AMANA 
  KEÝMİR ATLI SAHIPKIRAN GEÇİPDİR. 

      Zenubi 

Türkmeniň beýleki taýfalary ýaly tekeler-de Keýmir serdaryň dövründe agyr günler başdan geçiripdirler ve halk arasynda: 

Gökdepe, Çagyldyr tekäniň jayý, 
Oýukly, Sopuda köp gezer bayý, 
Torgayýň çömmügi, Süntüň süýrüsi, 
Bezirgen jülgesi, ýeriň niresi. 
Çardagly-Çandybil, Kämil ýaýlasy, 
Balkan dag, Garagum-sansyz galasy........ 

diýlip, tekeleriň gadymy kül döken mekanlary barada gürrüň berilýär. 

---

KIÝAT HAN 
(1754-1843) 

1754-nji yýlda Esengulyda dünýä gelen Kyýat hana, Gyýad beg, Kyýas beg-de diýilipdir. Ol, öz ata kesbi-demirçi ussasy bolupdyr. Kyýat han Esengulydan başga Kümüşdefede, Çelekende ýaşapdyr, onuň ýagşymuhammed ve Kadyrmuhammed adly ogullary bolupdyr. 
Kyýat han, 1813-nji yýlda Etrek-Gürgen türkmenleriniň Gajarlaryň padyşahy Fetalyýýhanyň garşysyna turuzan gozgala-larynda ve Rus-İran uruşunda, Russiýanyň kavkazdaky goşunlarynyň hatarynda ve İran goşunlaryna garşy uruşda özüni tanydýar. Bu uruş gutaryp, Gülistan şertnamasyna gol çekilen vagty, Kyýat han-da şol dabara barypdyr. Ol, İranyň raýaty bolmakdan Russiýanyň raýaty bolmaklygyň maksada muvafyk boljaklygyna ynanýar ve Astrahan, Baku ve İran bilen öz sövda gatnaşyklaryny gi-den alyp barýar ve kenar-ýakanyň, külli ýomudyň hany bolýar. 
Kyýat hanyň Hazar deňizi arkaly İran bilen sövda gatnaşyklaryny giň ösdürmegi, ýerasty baýlyklara göz diken İran hem Rus hökümetleri, bir ýol bilen Kyýat hany aradan çykarmagyň küýüne düşürýär ve ol şeýle-de bolýar. Aslynda Kyýat han, ýomut türkmenleri İranlylara horlatmajak bolup Russiýa bilen ylalaşýar ve öz 20.777 sany tarafdary bilen Russiýanyň raýatlygyna kabul edilmekleri barada ýüzlenýär. 
Kyýat han ýagşymuhammedi Gürjistana ve Kadyrmuhammedi-de agtyklary bilen bile Sankt-Peterburga okuva ýollaýar, onuň özüniň, hemişe ulanýan üstünde atyň suraty çekilen möhri bolupdyr. 
1842-nji yýlda, Kyýat hanyň Rus raýatlygyny kabul etmegi, İran şahy Muhammed hany gaharlandyrýar ve olary ýok etmegiň ýollaryny agtarmagyna alyp gelýär. Gülistan ve Türkmençaý şertnamalaryna layýklykda İranyň, Hazar deňizinde harbi güýç saklamaga haky ýokdy. ýöne ruslar namartlyk edip, İranlylar bilen ýaşryn ylalaşýar ve bir bahana bilen Kyýat hanyň ogly ýagşymuhammedi tussag edýärler, bu iş Kyýat hana agyr gelýär ve 80 ýaşynda Bakuva gidip oglunyň azad edilmegini hahyş etseňde oňa oňaýly jogap berilmeýär. 
Kyýat han, türkmenler bilen Ruslaryň arasynda ýagşy gatnaşygy ýola goýmak ugrunda köp işler bitiren-de bolsa, ruslar oňa hyýanat edýärler. Hatda ony tussag edýärler. Kyýat han 89 ýaşynyň içindekä Gürjistanyň paýtagty Tibilisde iki gözi gafylyp zyndanda ölýär. 
Kyýat hanyň vefatyny taryhçylar 1843-nji yýlyň Mart ayýnyň ortalary diýip görkezýärler. 

---

MAGTIMGULI HAN 

Ahal türkmenleriniň belli hanlarynyň biri Nurberdi hanyň ogly ve onuň oruntutary Magtymguly handyr. 1880-nji yýlda Nurberdi han aradan çykandan 4 gün soňra, Magtymguly han, bütin Ahalyň hany diýlip yglan edilýär. Ol örän ýaş bolany üçin, veziri edip Arazmämed han ve Ahalyň kazysy edip-de Gurbanmyrad işan bellenýär. 
Padeşah hökümeti Gökdepä ikinji ýörişini geçiren vagty, Gurbanmyrad işan-da, Dykma serdar-da, Magtymguly han-da oňa garşy göreşýänleriň hatarynda bolupdyr. Şol vagtlar ýaşap öten İlgeldi han adyndaky bir şair, Magtymguly hanyň şanyna bir goşgy ýazýar: 
Şükür alla, garry dövlet  Nurberdi ogly hana döndi, 
Gutluk bolsun gelen nobat  Magtymguly hana döndi. 
1881-nji yýlyň 12-nji Januarynda Gökdepe galasy syndyrylandan soňra, Magtymguly han takdyra ten berip padeşah häkimiýeti bilen hyzmatdaşlyk etmeli bolýar. Ol, Tejen hem Mary taraflarynda gan döküşiklige ýol bermezlik barada tagalla baryny edýär. 
1884-90-nji yýllarda, oňa ilki harby sylaglar berilýär, soňra-da Tejen etrafynyň naçalnigi edilýär. 
Magtymguly hanyň ömrüniň soňky dövrüleri barada ýazgy maglumatlaryň galmanlygy görkezilýär. 

---

NEDİR ŞAH 
(1688-1747) 

XVIII. asyrda İranda şahlyk süren Nedir, 1688-nji yýlda dünýä gelýär. Ol gelip çykyşy bilen türkmenleriň avşar taýfasynyň garakly tiresindendir. onuň ýaşlygy Äbivert-Deregez (häzirki Kaka)-de geçýär. 1711-nji yýlda kakasy İmamguly han aradan çykandan soňra ol, kervenleri talaýan garakçylara baştutanlyk edip başlaýar. 
Nedir, Äbiverdin häkimi Babaly begiň hyzmatynda bolup, türkmen ve kürtleri özüne tabyn etmek üçin birnäçe harbi ýörişler geçirýär ve onuň şan-şöhraty giň ýaýrap başlaýar. 1723-nji yýlda Maşadyň häkimi Melik Mahmudyň goşun serkerdesi bolandan soň, Nediriň şöhraty, ad-abrayý has-da artyp onuň ady bütin Horasana ýaýraýar. 
Nedir, 1726-nji yýlda Tahmasp şahyň goşun serkerdesi hökmünde gulluga başlaýar ve 1732-nji yýlda ony agdaryp häkimligi öz eline-kontrollygyna alýar. Ol, 1736-nji yýlda Mugan çöllüginde uly dabara bilen şah diýip yglan edilýär, başyna täç geýdirilýär. Şondan soňra ol öz zalymlygyny has-da güýçlendirýär ve sähel gövni galan adamlary ýok etdirýär ve hatda öz uly ogly Ryzaguly hanyň-da gözlerini oýdyrýar. 
Nedir şah, Kavkaza, Dagystana, Bagdada, Hyrata, Gandahara, Hindistana, Buhara, Hyva harbi ýörişler geçirip, ägirt uly imperýa döredýär. Asly türkmen bolsa-da onuň türkmenler barada ýöreden syýasaty İranyň öňki şahlarynyňkydan tafavutlanmandyr. Ol, Horasan ve Hyva türkmenleriniň üstüne telim gezek gandöküşikli harbi ýörişleri geçirýär. Äbivert tövereklerinden soňra Mary tövereklerinde-de öz hüjümlerini dovam etdirjek bolanda Tejen derýasyny geçip bilmäni, Saragsa tarap ýönelýär ve ony eýeleýär. Ondan soň, Durun taraflaryna gelip gozgalaň göteren türkmenleri gyrýar. Ol soňra Mara tarap ugraýar ve ol ýerdäki tatarlary (türkmenleriň bir tiresi bolan) horlap, uly taryhy şäheri-de veýran edýär. 
Nedir, Amyderýa boýlarynda ýaşaýan türkmenlere-de gün bermeýär ýöne türkmenler asyl oňa boýun bolmandyrlar ve salgydy-da doly tölemändirler. oňa garşy hereketlere Keýmir Kör ýolbaşçylyk edipdir. Nedir, Hytayý basyp almak maksady bilen ýol teýýarlygyny görüp ýörkä, öz Avşar garyndaşlary tarafyndan Maşadyň golayýnda öldürilýär. 
Onuň şeýle tizlik bilen guran imperýasy ölenden soňra (1747), basym dargaýar. 

---

NURBERDİ HAN 
(1820/26-1880) 

Nurberdi han 1820-nji (1826-nji) yýlda Gökdepede dünýä gelýär. Ol, 1880-nji yýlda şol ýerde aradan çykýar. Nurberdi, 1850-nji yýlyň aýagyndan tä 1880-nji yýla çenli Ahalyň ve ömrüniň aharynda-da Ahalyň ve Marynyň hany bolupdyr. 1850-nji yýlyň ahyrynda Ahalyň merkezi Gökdepede bolup geçen türkmen serdarlarynyň ve ýaşulularynyň maslahatynda Dövletýar ogly Nurberdi hanlyga göterilýär. onuň şejeresi şeýle: 
Anan onbegi-Garry baý-Mürrük baý-Dövletýar baý-Nurberdi han. Nurberdi teke-togtamyş-vekil-ak vekil-garaýörme-onbegidir. Şol mejlisde Börmäniň gala hany Övezmyrat-Dykma serdar Mämetnazarogly başserdarlyga göterilip, ol tä hanyň ölümine çenli onuň sag goly bolan. Şeýle-de şonda kazylyk, vekillik, onbegilik, işanbaşylyk, ýüzbaşylyk ýaly ençeme vezipeler ýola goýulýar. (1) 
1850-nji yýlda Ahalda Nurberdiniň, 1853-nji yýlda-da Saragsda Gavşudyň hanlyga göterilmegi, olaryň arasynda doganlyk-dostluk bagynyň pugtalanmagy, daşky hem içki duşmanlary agyr oýa batyrýar. Şonuň üçin-de duşmanlar türkmenleriň arasynda agzalaçylyk döretmegiň küýüne düşýärler. Padeşah russiýasynyň Orta Asiýa, şol sanda Türkmeniň tofragyna dört tarapdan: 
Orenburgdan, Gazagystandan, Ma-gyşlakdan, Krasnovodskiden ýöriş geçirmäge teýýarlanýanlygy türkmenleri agzybirlige has-da höveslendirýär. Nurberdi hanyň ýolbaşçylygynda teke, ýomut, gökleň, salyr, saryk ýaly onlarça türkmen taýfalarynyň arasynda agzybirlik rovaçlanýar. Atly ýigitler obalary goramaly edilýär ve agzalalary baryşdyryp, öçlileriňde ýaraşdyryp doganlygy berkidýärler. 
Nurberdi han 1855-nji yýlda Saragsda Hyva hany Mädemin bilen bolan söveşde-de uly abraýa mynasyp bolýar. 1858-nji yýlda-da Jafarguly hanyň ýolbaşçylygynda Garrygala türkmenleriniň üstüne hüjüm geçiren İran goşuny, Nurberdi hanyň ýolbaşçylygynda ýardama ýetip baran türkmenleriň gahrymanlarça gaýtavuly bilen yzyna serpikdirilýär. Şol söveşi gören Abdysettar Kazynyň Tekeleriň Uruş Kyssa Kitaby-Je-namada ýazyp galdyran şygrynyň bir ýerinde şeýle diýilýär: 

  Diýdiler: bu işler çyndyr, eý şah, 
  Ki ýagny leşgeriň öldi, bol ägäh, 
  Bolup beýhuş, yýkyldy jalkasyndan, 
  Rovan boldy niçe ýel arkasyndan. 

Şeýdibem, Nurberdi hanyň tagallasy netijesinde, türkmen tireleriniň arasynda duşmanlar tarafyndan düvlen düvünler çözülip, agzybirlik dikeldilýär. 
Garrygaladan gaýdyp, dogry Mara gidip ol ýerde tekeler bilen saryklaryň arasynda dörän agzalaçylygy aradan çykaran Han, 1861-nji yýlda Nasereddin şahyň Mara eden çozuşynda-da öz edermenligini, batyrlygyny ýene bir gezek görkezýär. Şondan soňra Gavşut hanyň teklibi bilen Nurberdi, Ahalyň hem Marynyň hanlar hany saýlanýar. (1) 
Nurberdi hana, 1862-nji yýlda Mara gelen vagty, 1855-nji yýlky uruşda adamsy (Annaövez) aradan çykan Güljemaly nikalap alyp berýärler. 1878-nji yýlda Gavşut hanyň rus içalysy (jasusy) Aly Mulhit tarafyndan avy berlip öldürilenligini eşidip Nurberdi han: "Sag omurdanym (gerdenim) goparylan ýaly boldum" diýýär. 
1879-nji yýlda rus goşunlarynyň Gökdepä çozjakdygy hakda habar eşiden vagty, syrkav bolsa-da, Ahala tarap ýola düşýär, ýöne uruş ol barmanka tekeleriň ýe-işi bilen gutarýar. Şonda öz ogly Berdimyradyň ölenligine şükür etseňde, Gara batyryň ve beýlekileriň ölendiklerine gynanýar. Nurberdi han-da, 60-61 ýaşlaryndaka avy berlip aradan çykarylýar. Şondan soň onuň ogly Magtymguly vagtlayýnça han edip saýlanýar (20 ýaşlaryndaka). 
Ruslar Nurberdi hanyň baryp, 1870-nji yýllardaky maslahatyndan soňra rus goşunlarynyň ýollaryny baglamaga türkmen atly goşunlaryny ugradyşy, kenarýaka türkmenleriniňem ruslara mal ve beýleki kömekleri bermekden ýüz dönderişi, rus goşunlarynyň 1872-nji yýlyň ahyrlarynda Etrek derýasynyň üsti bilen bärik aralaşyp, Aşgabat tarafa süýşmekleriniň-de yza serpekdirilişi, Nurberdi hanyň goşunlarynyň bir tofarynyň, Krasnovodskiden Hyva hanlygyna barýan rus goşunynyň azyk-suvluklaryny oljalayýşy ve olary urşa ýetirmän, Balayýşemden yzlaryna gaýtmaga mejbur edişi ýaly hereketler rus serkerdeleriniň göz ö-ünden geçýär ve general Lomakiniň ýolbaşçylygynda 1877-78-nji yýllarda Aşgabat tarafa edilen synanyşyk-da şovsuz gutarýar. Şondan soňra olar Gavşut bilen Nurberdini öldürmek baradaky maslahatlaryny has-da çynyrgadyp, şol kelleler üçin goýlan baýraklary ö-küden-de ýokarlandyryp başlaýarlar. 
Gökdepäniň günbatarynda, Hankäriz gonamçylygynda jaýlanan Nurberdi hanyň ve onuň sag-solunda ýatan ogullary Dövlet beg ve Magtymguly hanyň-üçüsiniň mazarynyň üstüne Tejenli Arazgylyç molla ogly Hoja Ahmed ahunyň baş ussatlygynda äpet ýadigärlik gümmez galdyryldy. Ol häzir uly iliň zyýarathanasyna övrüldi. 

(1).-1855-nji yýlyň bir sähetli güni Garaoglan han, ilaty yýgnap: "Men indi garrydym, şu Nurberdini han edip belleseňiz niçik bolarka"!? diýip maslahat salýar. Adamlar onuň maslahatyny kabul edip Nurberdini göterip, "Han-han" diýip gygyryşýarlar, şeýdip ol han bolýar. Şol vagt alamançylyk dövri bolupdyr. Bir İranlylar çozsa bir-de türkmenler çozýanmyşyn. 1855-nji yýlda han saýlanandan soňra ilkinji gezek Garrygalada Monjukly defede ýüz beren söveşe gatnaşan Nurberdi han, şonda ýe-iş gazanýar ve bir sary topy-da olja alýar. Ol uruş, 1856-nji yýlda bolýar. 

(1).-1858-nji yýlda İran şahynyň ýegeni Hemze Mirze agyr goşun bilen Mara çozýar. Şonda Nurberdi-de Ahallylary alyp uruşa ýetişýär ve Gavşut han bilen bilelikde Hemze Mirzäniň goşunyny kül-peýekun edýärler. Nurberdiniň batyrlygyny övýärler, ýöne ol ynanja-dan sada-türkana bir adam bolupdyr. Mary Tekeleri bilen Saryk doganlaryň arasynda bolan ýer-suv davasynda Ahallylar Mara kömege diýip gidipdir. Olar, ol ýerik baranso-lar ylalaşyk gazanylýar. Dava bir ýüzli edilýär. Togtamyşlar Nurberdi hana sylag edip Güljemaly aýallyga berýärler, ol hem kabul edýär. Utamyşlar-da, ady belli Çopan batyra bir maşgalany hödür edipdirler, ýöne ol "men bu ýere maşgala diýip gelmedim, garyndaş diýip geldim" diýipdir. 

---

ORAZMÄMET HAN 
(.... - 1881) 

Hajygurbanyň ogly Orazmämet han, Berdimyrad han bilen bilelikde Gökdepe galasynyň gurluşygyna ýolbaşçylyk edipdir. Ol hemme işde Berdimyrad hanyň ýakyn maslahatçysy bolypdyr. Berdimyrad han söveşde ýaralanyp-ölenden soňra, Nurberdi han Marydan gelýänçä, Orazmämet hanyň, ähli maslahatlara ýolbaşçylyk edenligi görkezilýär. Nurberdi han, gelen dessine ýene ony han edip saýlaýarlar ve oňa müň sany nöker (ferraş) bermeli edilýär. 
Her tire iki ýüz-üç ýüz atly beripdir ve olary eklemek üçin her obadan ýardam alnypdyr. Nökerler her tiräniň öz hanynyň ygtyýaryna berlipdir. Beg tiresinden toplanan nökerlere Orazmämet han serdarlyk edipdir. Gökdepe galasynyň her ganatyny tekäniň bir tiresi gurupdyr. Nurberdi han ölenden soňra, onuň ortanjy aýalyndan bolan Magtymguly han, ähli tekäniň hany bolýar. Ruslaryň ikinji çozuşynda Magtymguly hanyň täsiri gavşaýar ve maslahat geçirip tekäniň dört tiresiniň hersinden bir han saýlanýar. Magtymguly handa di-e ähli tekäniň hany diýen ad galýar. Galanyň gurlup gutarylmagyna gatnaşan beg tiresine Orazmämet han, vekil tiresine Magtymguly han, Syçmaz tiresine Mämedguly han ve Bagşydaşaýak tiresine-de Hezretguly han ýolbaşçylyk edýär. 
Orazmämet han uzakdan görüji, parasatly serdar bolupdyr ve orslar bilen uruşmagyň garşysyna çykyş edipdir ve ýurt gury kasam bilen goralmaýar, ok-ýarag ve top bilen goralýar, diýipdir. Ol ruslaryň güýçlidikleri barada aýdanda ony dönük diýip garalapdyrlar ve hatda türkmenler: Orslara garşy uruşy, Orazmämet han bilen Hanmämet Atalygyň kellesini almak bilen başlamaly diýip karara gelipdirler. 
Ruslar bilen uruşmazlygyň, parahatçylykly kepleşikler geçirmegiň tarapdary bolan-da bolsa, Orazmämet han, söveşlere işeň-ir gatnaşypdyr. Ol, Gökdepe galasynyň goralmagyny guramaçylyklaşdyranlaryň-da biri bolup iş alyp barypdyr. 
1881-nji yýlyň 12-nji januarynda Orslar Gökdepe galasyny partladan mahaly, di-e begler tofarynyň goraýan tarafynda ýedi ýüzden köp adam heläk bolýar. Şolaryň arasynda Orazmämet hanyň-da bolmagy ähtimal diýilip aýdylýar. 
1900-nji yýlda general Kuropatkin, Gökdefe galasynyň harabaçylygyny görmek üçin baran mahaly, ol ýerde oturan bir gojadan: Gala goralanda näçe adam öldi diýip sorapdyr, şonda goja türkmen üç adam diýip jogap beripdir. General, goja meniň soragyma düşünmedi diýip, soragyny gaýtalanda, goja türkmen soragy-yza düşündim, ýöne vefat bolanlaryň üçüsinden beýlekileriniň ýerine türkmen aýal-gelinleri eýýäm dogurdylar, üçüsiniň ýerini tutjak çaga entek dünýä gelenok diýip aýdypdyr. Şol üç adamyň adyny sanapdyr, şolaryň arasynda Orazmämet hanyň adyňda bolan. 

---

ORAZ SERDAR 

Dykma serdaryň ogly Oraz serdar, Zakaspi (Hazar deňiziniň a-yrsyndaky) goşun bölümleriň baştutany (1918-1919) bolýar. Ol, 1918-nji yýlyň 19-nji Novemberinde, Baýramalyda i-lis generaly Mallejony garşylaýar ve oňa Buhara emiriniň adyndan "Buhara yýldyzy" nişanyny gavşurýar. 1918-nji yýlyň 16-nji Julyýnda milli han-töreleriň Büzmeýnde bolup geçen gurultayýnda Oraz serdar, Eziz hana öz harby tofaryna ve tarafyna geçmegi teklip edipdir, ýöne Eziz han bu teklibi kabul etmändir. Şol vagtlar Büzmeýnde, ruslara garşy göreşmek üçin türkmenleri jemlejek ýörite bir Merkezi türkmen komitesi döredilýär, onuň ýolbaşçysy edip-de Oraz serdar bellenilýär. Şol komitä 5 mü-e golaý adam toplanyp ýaraglanypdyr. 
Hazar deňiziniň a-yrsyndaky i-lis goşunlarynyň baştutany general Mallejon türkmenler bile gatnaşykda uly işler edýär. Ol, Oraz serdar bilen pikirdeş bolupdyr. Oraz serdar türkmen halkynyň özbaşdaklygy ugrundaky göreşde aýratyn yhlaslylyk görkezdi, diýip general Mallejon belläpdir. 
Oraz serdar, öz dövürdeşleri Jüneýt han, Eziz han, Han ýomut ve beýleki han-begler ýaly, türkmen halkyna han bolmak isläpdir. Oraz serdaryň gämi bilen Çelekene gelenligi, ol ýerden-de İranyň Goçan şäherine baranlygy aýdylsa-da, ondan soňraky ykbaly barada anyk, ve ynamdar zatlar aýdylmaýar. 

---

TAÇGÖK SERDAR 

XIX. asyrda ýaşap öten, haýsy yýl dünýä gelip haýsy yýl aradan çykanlygy anyk bilinmeýän Täçgök serdaryň Bäşgala tövereklerinde ýaşanlygy çak edilýär. onuň XIX. asyryň 30-njy yýllarynda Sarags ve onuň tövereklerinde, 50-nji yýllarynda-da Mary tövereklerinde ýaşandygyny aýdýanlar bar. Täçgök serdar, go-şy hanlyklar bilen bolan ululy-kiçili çaknyşyklara gatnaşypdar. Ol, 1855-nji yýlda Saragsda, 1861-nji yýlda Maryda Gavşut han bilen bilelikde uruşlara gatnaşyp öz edermenligini ve serdarlyk ukybyny görkezipdir. 
Täçgök serdar öz ýigitleri bilen Maşada, Herata syýahata, zyýarata ve tijarete gitmekligi gavy görüpdir. Şol ýerlerde onuň tanyşlary bolan, olaryň arasynda oba häkimleriňde bolupdyr. 
Bir gezek şol hanlaryň biriniň hazynasyna giren ogryny Täçgök serdaryň tutanlygy ve şonuň üçin hanyň ony, Ovganistanda ýaşaýan Jemşitlerden esir düşen gyz bilen öýlendirenligi ve şol gyzyň, türkmeniň beýik ogly, Türkmenistanyň görnükli dövlet işgäri bolan Gaýgysyz Atabayýň ejesi bolanlygy aýdylýar. Ol, örän daýav, juda batyr adam bolupdyr. 
Täçgök serdar, Maryda ep-esli ýaşandan soň, öz adamlary bilen Mäne-Çäçe taraflaryna göçüp gaýdypdyr. Şol vagtlar bu ýerlerde ýaşaýan adam juda az bolupdyr, çünki ozaly bilnä daglyk bir ýer bolup ikinjiden-de çola ýer bolany üçin daşardan häli-şindi çozuş edilip durlanlygyndan ol ýerlere köp adam barmandyr. 

---

ÝAGŞIMUHAMMED HAN 
(1806-1849) 

ýagşymuhammed-ýagşymämed han 1806-nji yýlda eneden bolýar. Ol, Hazar deňiziniň kenar-ýakalarynda ýaşaýan türkmenleriň görnükli syýasy ve jemgyýetçilik işgäri bolupdyr. Kyýat hanyň uly ogly bolan ýagşumuhammed han ýetginjeklik yýllaryndan başlap Hazar deňiziniň gündogar kenarlaryna gelen rus tofarlaryň işlerine gatnaşyp, 1819-nji yýlyň ahyrynda N.N.Muraýev bilen Kavkaza gidip Tibilisiň Asiýalylar üçin ýörite açylan gimnaziýa (lise) okuvyna girýär ve 1821-nji yýlda-da vatana dolanyp gelýär. Ol, bütin ömrüni öz kakasy Kyýat han bilen bilelikde rus-türkmen aragatnaşyklaryny, aýratyn-da sövda gatnaşyklaryny ösdürmäge bagyşlaýar. 
1836-nji yýlda G.S.Karelin bilen hyzmatdaşlyk edýär, oňa kömek berýär. Astrahandan, Bakuvdan gelýän rus sövdagärler bilen her ýerde, giň sövda gatnaşygyny ýola goýýar. Balyk tutýan, duzlaýan, işbil, ýelim teýýarlaýan, nebit ve nebit önümleri ve duz gazyp alýan desgalary gurýar. 
Rus hem İran sövdagärleri bilen ýiti bäsdeşlige girişenligi zerarly, ony rus flotunyň ofizeri E.V. Putýatin, 1842-nji yýlda tutup saklaýar. Ol, bu işiň sebäbini a-lamaýar ve dürli ýerlere arza bilen ýüzlenýär, ýöne hiç bir ýerden oňaýly ses çykmaýar. Ol, özüniň adalatsyzlyga sezevar edilenligini diline getirse-de, onuň bu seslerine jogap beren bolmaýar. Ony azad etmek üçin inisi Kadyrmuhammed hem kakasy Kyýat han, näçe tagalla etseler-de, olaryň işlerinden bir netije çykmaýar. ýagşymuhammed han, 7 yýllap türmede saklanýar. Ol, 1849-nji yýlyň 16-njy Julyýnda 43 ýaşynyň içinde aradan çykýar. Türmede aradan çykan ýagşumuhammed hanyň şol ýerde ýazyp galdyran goşgularynyň asyl nusgalarynyň bardygy aýdylýar ýöne olaryň nirededigi bilinmeýär. 
Ýagşumuhammed han, padeşah russyýasynyň namartlygynyň pydasy bolýar ve il-günden aýralyk, vatan hasraty, ýekelik, oňa ýaş vagtynda uly zarba bolýar. 

---

ÝUSUP HAN 
(1863/65-1920) 

ýusup, Ahal ve Mary türkmenleriniň hany hasaplanylan Nurberdi hanyň Marydaky aýalyndan-Güljemal handan bolan oglydyr. 
Ol, tahmynan 1863-65-nji yýllarda dünýä gelip, 1920-nji yýllarda-da aradan çykypdyr. Gavşut han bilen Nurberdi han aradan çykandan soň, ýusup han Mary türkmenleriniň arasynda esasy hanlaryň biri bolýar ve 1884-nji yýlyň januarynda Güljemal hanyň başyny başlamagy bilen çagyrylan Mary hanlarynyň ge-eşiniň esasy guramaçylarynyň biri bolýar, hem-de Mary türkmenleriniň Vekil tofarynyň hany hökmünde oňa işje-lik bilen gatnaşýar. Bu halk yýgnagynyň gelen netijesi esasynda ýusup han Marynyň hemme hanlary bilen bir hatarda Aşgabada vekil bolup gelýär. Taryhy maglumatlarda aýdylşyna görä, Aşgabada gelen vekilleriň hatarynda esasy hanlaryň dördüsi, urug-tire hanlarynyň ýigrimi dördüsi bolupdyr. Bu ýerde ýusup han Marynyň esasy hanlarynyň biri hökmünde çykyş edip, Mary türkmenleriniň Orsýetiň raýatlygyna geçýändigini Zakaspi velaýatynyň naçalnigi general Komarova habar berýär, soňra ýusup han general Komarov bilen maslahat geçirmek üçin bir aýa golaý Aşgabatda bolýar. 
Mary töverekleri Orsýete mejbury birikdirilenden soň, padeşah hökümeti ýusup hana ofizerlik derejesiniňvezipesini berýär. Türkmenistan Orsýetiň kolonýasyna övrülenden soň, ýusup han padeşah hökümeti bilen hyzmatdaşlyk edip ýakyn aragatnaşyk saklaýar. Ol, Marynyň esasy hanlarynyň biri hökmünde iki gezek Sankt-Peterburga gidip padeşah köşgünde myhmançylykda bolupdyr. 

SAMSIK NAZAR

NÄMEŢÝP SAMSIK NAZAR! 

Her ˙urduń ve her obanyń samsygy bardyr velin, biz obanyń samsygy ˙alysyny hiç kim hiç bir ˙erde gören däl bolsun gerek. Ol ţe˙le bir samsykdyr özünden a-yrda samsyk bar di˙seń gyn görer. Her ugurdan ad gazan˙an adamlar bardyr, eger-de samsyklykda ad gazanyl˙an bolsa ve dövletler-de, samsyklara ba˙rak ber˙än bolsalar, onda ţol adyńda, ba˙ragy-da samsyk Nazar gazanardy. onuń hünärleriniń käbirleri bolsa ine ţe˙le:
Erejep aga, Kümüţdefede balykçy bir adam, her gezek balyga gidende ogly -samsyk Nazary-da özi bilen alyp gid˙än. Tutan balyklaryny Kümüţdefä getirip olary bir-birinden ay˙r˙an: Ak balyklary bir gaba, Kefirleri baţga bir gaba, Çafaklary ˙ene bir gaba go˙up: oglum ine bular Ak balykdyr her birini iki ri˙aldan, bular Kefirdir ikisini bir ri˙aldan, bular-da Çafakdyr olaryń-da onusyny bir ri˙aldan satarsyń di˙ip ˙agţy tabţyryp samsygy ˙ola sal˙an. Eţek araba bilen a˙lanyp ˙ören samsyk: Balyk-Balyk di˙ip gygyr˙an, balyklaryń adlaryny unudanda, a˙ ţun ˙alak balyk bar, mun ˙alak balyk bar di˙ip, balyklaryń gu˙ruklaryndan tutup halka görkez˙än.
Balyklaryń adlaryny unudyţy ˙aly olaryń bahalarynyńda unud˙an, ine meselem her biri iki ri˙aldan satylmaly ak balyklaryń ikisini bir ri˙aldan ve ikisi bir ri˙aldan satylmaly kefirleriń birini iki ri˙aldan ve onusy bir ri˙aldan satylmaly çafaklaryń birini on ri˙aldan satjak bol˙an.
Ýkisi bir ri˙aldan ak balyk barka, kim birini iki ri˙aldan kefir ve birini on ri˙aldan çafak aljak, her kim ak balyk al˙an, ak balyk alyp bilmän galanlar-da kefir al˙an ve çafaklar bolţy ˙aly gal˙an. Samsyk ö˙e övrülip baryp: kaka! balyklary satdym, ˙öne çafaklar baha bolansoń olary hiçkim almady di˙ip ma-kasyny akdyryp duran. Ţonda Erejep aga ˙agday˙ a-la˙ar-da: a˙ sańa agań biderek ˙ere Eţekguly (samsygyń asyl ady Nazarguly) di˙mändir, di˙ip ze˙ren˙än.
Di-e samsyk Nazar däl, e˙sem, be˙leki ˙aţlarda, balyga çykmadyk günlerinde, Ärjäniń budkesiniń ˙anyna ü˙ţüp dama (damka), sadranç ve ţ.m.o˙na˙arlarmyţyn. Bir gün balyga çykmasa-da ţol ˙ere giç gelen samsyk Nazara dostlary: näme samsyk! bu gün giç geldi-ä? di˙ip soranlarynda, a˙ ţu gün ir bilen hele˙im guzladyńda! (dogrusy oglumyz-gyzymyz boldy di˙mek) di˙˙än. Ma-a: nämä gijä galdyń di˙mek üçin arańyzda dil duţuţyk (dogrusy dil düvüţiklik) etdińizmi? Ferval (dogrusy Fevral) ay˙nda hava savuk bol˙ar, balyga çykasyń-da gelenok di˙ip ze˙renen samsyk, asasan (dogrusy esasan) ˙agda˙ her ˙erde ţe˙leda! di˙ip deń-duţlaryna gürrüń beren bol˙an. Mydama men barada gürrüń ed˙äńiz, siziń gürrüń edere bagţa (dogrusy baţga) zadyńyz ˙okmy di˙ip olara gahar eden samsyk, menä ü˙e (dogrusy ö˙e) gitjek di˙ip ö˙üne ga˙dyp gid˙ä-.
Ö˙üne tarap ˙önelen dessine yzyndan gülüţen deń-duţlaryna: nämä gül˙äńiz, eger-de ma-a gül˙än bolsańyz ţuny bilip go˙u-: siz Ýranyń geljekki padeţahyna gül˙äńiz, men özümi Ýranyń padeţahy bolmaga te˙˙arlap ˙örin siziń habaryńyz ˙ok, di˙ip dostlaryna gaharlanan samsygyń bu sözlerini eţiden gay˙nenesi: sen ozaly bilen öz ö˙üń bir padeţahy bol! di˙ip kep kakdyryp geç˙än.
˙ene bir gün öz dostlarynyń ˙anyna gelen samsyk Nazar: menä, mundan be˙läk eţek araba bilen balyk satjak däl, mańa dädem mäţin (dogrusy Maţyn) alyp berjek, di˙ende, dosty Musa, uly il öz iţini eţek araba bilen bitir˙ärkä, maţyn ne... -e gerek di˙ende samsyk, güneţiń ţöhlesi kellämi agyrd˙ar, di˙ip jogap ber˙än, ţonda Musa seniń kelläń-de barmydy? di˙ip ony masgarala˙an. Ţe˙dip durkalar, ozal samsyga bir ˙erde kömek eden köne dosty Ýţan gel˙är, samsyk ţonda ońa: a˙ dost eden kömegińe tarńy (dogrusy tańry) ˙alkasyn di˙˙än, onda dostlary ońa tarńy däl, tańry di˙seler-de samsyk men-de tarńy di˙˙än di˙ip özüniń tańrynyń ţol adyny a˙dyp bilme˙änligini subut ed˙än. Ţondan sońra dostlary ońa a˙ sen Allah ˙alkasyn di˙iberseń-de bolar, di˙ip nesihat ed˙ärler ve samsyk ţondan sońra öl˙änçä, hemiţe tańry ˙alkasyn di˙jek bolanda allah ˙alkasyn di˙ip a˙dypdyr ve bitin (dogrusy bütin) dostlaryma minnetdar di˙en bolup, bu sözüni-de ˙alńyţ a˙dyp masgara bolup özi-özüne:
Bagty ga˙dan görgüli, ţeker alsa buz bolar,
Tomus hammama gitse, palta kesmez buz bolar, di˙ip dostlarynyń ˙anyndan a˙rylyp gidiptir.
˙ene bir gün gelip,siziń hemmäńiz suvtsyz (dogrusy Sovatsyz), çünki men özümden ululara aga di˙ip seslensem, menden kiçileriń hiç biri mańa Nazar aga di˙enok, di˙ip gahar eden bolan vagty, Musa: a˙ sańa ţol samsyk di˙˙änimize ţükür ediber di˙ip ony masgaralapdyr. Ţondan soń eger-de sen özüńe Nazar aga di˙dirjek bolsań, agalygyńy görkez, ilerki obada Myrat agań inisi a˙rylypdyr, ˙öriń ońa a˙at bermäge gide˙liń, ţonda sen hemmämiziń tarafyndan a˙at berersiń di˙ip Musa ˙ene samsyga ˙üzlen˙än, bol˙ar di˙ip ˙ola düţen samsyk bilen dostlary sa˙manyń (sa˙abanyń-sa˙avanyń) aţagynda tegelenţip oturan jemagata salam berip çöke düţüp otur˙arlar, kary doga oky˙ar, Myrat aga olardan hal-ahval soraţ˙ar, ine ţol vagt samsyk dillen˙är-de, ţükür et, beren özi, alan özi sańa näme? di˙ip Myrat aga ˙üzlen˙an ve oturan jemagata özüniń samsyklygyny ˙ene bir gezek subut ed˙än. ˙olda: Siz Kümüţdefäń-de Kespi (dogrusy Kaspi) deńiziniń-de gadryny bileńizok di˙ip dostlaryna gahar eden bol˙an. (Samsyk: Akyly Kem, Akylsyz, Kelesań).
Ýne gadyrly okyjylar, samsyk Nazaryń hünärlerinden käbirleri ţe˙le, onuń galan hünärleriniń bir bölegini-de (pay˙ţ sözlerini, a˙al-gyzlaryń mertebesine dil ˙etir˙än sözlerini däl) elipbi˙ tertibine görä aţakda be˙an etmäge synanţa˙lyń. 

ARAK-DA ÝÇĽÄRMÝ? 

Ýţangulyny dädesi Ýstanbula okuva ˙ollapdyr. ˙öne 6 a˙ geçipdir, Ýţandan habar gelmändir, ˙ene bir 3 a˙ geçipdir hiç habar çykmandyr, ţol vagt, Ýstanbulda okyp ˙ören samsyk Nazar oba ga˙dyp barypdyr. Ýţanyń dädesi derrev samsygyń ˙anyna baryp öz oglundan habar-hatyr soranda, samsyk ońa:
A˙ iţan jan-da gezip ˙ör sigarjyk çeken bolup! di˙ipdir, onda Ýţanyń dadesi, va˙! ol sigar-da çek˙ärmi? di˙ip soranda, a˙ hemiţe çekenok arajyk içen vagty çek˙är! di˙ip samsyk Ýţanyń dädesine jogap beripdir. Ţol vagt gaty gahary gelen adam, va˙-va˙ ol arak-da iç˙ärmi? di˙ip soranda samsyk Nazar, aragy-da hemiţe içenok, gumar o˙nap otduran vagty iç˙är! di˙ip a˙danda, Ýţanyń dädesi nätjegini bilmän, derrev Ýstanbula gelip Ýţany obasyna alyp gibipdir.
Nadan dostdan dana duţman ˙agţydyr, di˙ilen sözüń ˙erlikli bir sözdigi ţu ˙erde belli bol˙ar.

A˙ EJE ESRÝMESENE! 

Garyp bir är-a˙alyń ogly bolan samsyk Nazar, bir agţam kellesi gaty agyr˙ar-da ol, ö˙e irden gel˙är. Dädesi-de ˙assy namazyndan çykyp öz deń-duţlarynyń ˙anyna oturmaga gid˙än. Samsyk ö˙e gelen vagty, ejesi otagyń bir tarafynda öz ˙erlerini, be˙leki tarafynda-da hemiţekisi ˙aly samsygyń ˙erini salypdyr-da, a˙ak ˙oluna gidipdir. Samsyk ˙üzünüń ugruna öz ˙erine baryp ˙atjagyna, ejesi bilen dädesiniń ˙erine girip ˙atypdyr.
Ejesi a˙ak ˙olundan ga˙dyp gel˙är (gözi-de gavy görme˙än), görse ˙erinde biri ˙atan. A˙ bu agţam irräk gelipdir-ov di˙ip, ˙erlerinde ˙atany öz äri hasap edip, lampany aţak çekip ˙erine girip ˙atyber˙är. Samsyk, ˙anyna geleniń ejesidigini bilse-de, kellesi gaty agyransań, sesini çykarma˙ar.
Biraz vagt sońra ejesi; ˙anyndakyny öz äri hasap edip elini onun üstüne okla˙ar, samsyk sesini çykarma˙ar. Sońra ˙ańky a˙al, samsygyń gursagyny, garnyny syfalap aţarrak iniber˙är, ine ţol vagt samsyk çydap bilme˙är-de: A˙ Eje Esirimesene! di˙ip ejesini ör-gökden getir˙är. 

ÄRJÄN ÖLENÝ BÝLEN ÄRSÝZ GALMARSIŃ! 

A˙aly ölüp dul gezip ˙ören samsyk Nazar, bir gün öz ˙akyn garyndaţlary bilen bir pe˙gamberiń mazaryny zy˙arata gid˙är. Ţonda Arazberdi öz dädesi Ärjäni zy˙arata äkidip toba etdirjek bol˙ar ve Huda˙ di˙ip a˙t, toba di˙ di˙ip dädesine ˙üzlense-de, Ärjan aga asyl toba etmäni Huda˙-da di˙me˙än. Ţol vagt Arazberdi-de al Huda˙ di˙meseń di˙ip, dädesini ur˙an. Olar ţe˙dip oturan vagty Ärjaniń a˙aly-Arazberdiń ejesi ze˙renip a˙ be˙le urma-öldürdiń Ärjäni di˙˙än. ˙öne Arazberdi toba-Huda˙ di˙meseń al ynha di˙ip ţol dädesini urup duran. Ejesi bolsa urma! öldürdiń Ärjäni di˙˙än. Ţol vagt, gy˙ţaryp çöp ˙onup ˙atan dul samsyk Nazar:
Go˙ ursun, Ärjan öleni bilen ärsiz galmarsyn! di˙ip onuń a˙alyna seslen˙än. 

BALAGIMA SIÇIRJAKDIŃ! 

Samsyk Nazar ogluny molla beripdir. Ogly üç günläp molla gidenden sońra, 4-nji güni, samsyk Nazar onuń bilen ţäheriń daţyna gezelenje çykypdyr. Ţol ˙erde samsyk Nazaryń a˙ak ˙oluna oturasy gelipdir, ol uçguryny çözüpdir-de, ˙okaryk (gündogara) bakyp oturyberjek bolupdyr, ogly derrev: a˙ däde günüń dog˙an tarafyna bakyp ˙abana oturmaly däldir, di˙ip mollam gaty tabţyrdy di˙ip ońa päsgel bolupdyr. Samsyk ilerik bakyp oturyberjek bolupdyr velin, ogly: a˙ däde gün ileride, güne bakyp ˙abana oturmaly däl di˙ip mollam ˙iti tabţyrdy di˙ip ˙ene ońa päsgel bolupdyr.
Uçguryny tutup gyssanyp duran samsyk, aţak tarafa bakyp oturyberjek bolanda-da ogly: a˙ däde Mekga tarap bakyp ˙abana oturmaly däldigini bilme˙ärsi-mi? di˙ip ˙ene ońa päsgel bolupdyr.
Ţondan sońra, gaty gyssanyp duran samsyk Nazar, ga˙ra tarafa bakypdyr ve uly bir galmagal bilen içindäkileri boţadypdyr-da ogluna ˙üzlenip: a˙ gara zalym, ˙ene bir gün molla iberen bolsam balagyma syçyrjakdyń! di˙ip ogluny molla ibermezlige karar beripdir. 

BALAGIŃA SIÇARSIŃ DÝĽDÝM! 

Samsyk Nazar ba˙ adam bolupdyr. Bir gün mühendis çagyryp iki mertebeli, her mertebesinde sekiz otagly ja˙ saldyrmaly bolupdyr. Mühendis iţe baţlapdyr ve bir y˙ldan sońra tam salnyp gutarypdyr. Samsyk Nazar gelip tamy a˙lanyp gözden geçiripdir, görse ţu uly jay˙ń ˙alńyz ˙ekeje hajathanasy bar, mühendisiń ˙anyna baryp mühendis aga! jay˙ńa gavy, ˙öne ţunça otagly ja˙da köp adamyń ˙aţajaklygyny nazara almadyńmy? nämeţip ˙ekeje hajathana bar, onda iki-üç hajathana bolan bolsa ˙agţy bolmazmydy? di˙ip sorapdyr.
˙agţy bolmasyna ˙agţy bolardy-da, ˙öne sen samsyk! gyssanan vagtyń, ha˙sysyna barjagyńy bilmani Balagyna Syçarsyń! di˙ip ˙ekeje hajathanaly ja˙ saldym di˙ip ol, samsyga jogap beripdir. 

BARIP ĽATAN BÝNAMIS BOLAR! 

Kümüţdefede, Anna Hojay˙nyń saldyran metçidiniń imamy Sofy Kary, bir gün ö˙ünden çykyp köçä bar˙arka, öńünden, goluklarynda oglanlary bolan üç gelin çyk˙ar-da Sofy aga, ha˙symyzyń oglymyz, il derdine ˙arajak çyn ogul bolarka, ţony bir a˙dyp berasańyz? di˙ip, Sofy Kara ˙üzlen˙ärler. Ţonda Sofy Kary, vah! onuń gynçylygy bolmaz hany sen bärräk gel göre˙in di˙ip, gelinleriń birini ˙anyna çagyr˙ar-da, oglyń ady näme? di˙ip sora˙ar, gelin: ady Nazar jan! di˙ip jogap ber˙är, ţol vagt Sofy kary oglanyń çekkesine gaty çal˙ar velin, oglan, aglar di˙ip tama edilse-de, ol be˙le bolma˙ar, ga˙tam ol çykyrdap oturan.
Sońra Sofy Kary, ikinji gelni ˙anyna çagyry˙ar-da, oglanyń adyny sora˙ar, gelin ady Meret jan, di˙ip jogap ber˙är, ţonda Kary onuń-da edil dulugyna berkdir˙är, oglan kemiţ-kemiţ ediţine aglajagyny-da aglamajagyny-da bilmän gal˙ar azara.
Sofy Kary üçünji gelni ˙anyna çagyr˙ar-da ady näme di˙ip sora˙ar, gelin ady Kerim jan, di˙ip jogap ber˙är. Ţol vagt Kary onuń-da ˙ańagyna ˙elme˙är velin, ońa namys eden oglan içgin-içgin gaty ses bilen agla˙ar.
Gyn görmäń gelinler, soransańyz dogrymy a˙tmaly bol˙aryn, di˙ip söze baţla˙ar-da: Kerim jana edenli ogul bolar, ol, ˙agţyny-da, ˙amany-da bil˙än adam bolup ulalar, Meret jan bolsa, dün˙äde iki ˙üzli, kime nähili jogap bersemkäm di˙ip, ömrüni kösenip geçirer, Nazar jan bolsa baryp ˙atan binamys bolar, gövnüne düven maksadyna ˙etmek üçin her hili pyssy-pujurlykdan, hafa iţlerden çekinmez, dogurjak bolsańyz Kerim jan ˙aly ogul doguryń gelinler? di˙ip olary ˙ola sal˙ar. 

BEĽLESÝ BEĽLÄK BOLAPDIR! 

Samsyk Nazar Gassap bolupdyr. Ţäherdäki hemme gassaplaryń, her gün ir bilen gassaphanada öldürilen mallaryń etlerini satmaklary Beledi˙e tarafyndan karar edilen, çünki ol ˙erde öldürilejek mallaryń sag bolup bolmandyklary kontrol edil˙än ve mallaryń ogryn öldürilip satylmagy gadagan edilen. Kontrolsyz-ogryn öldüril˙än mallaryń eti arzan bol˙an, üstesine samsyk Nazar eti çekende, agyrlyk ölçegleri  go˙ul˙an tarafa däl-de et go˙ul˙an tarafa (tereziniń aţagyna) 100 gr agramynda bir daţy gizläp go˙˙an ve ţe˙lelik bilen her çeken etinden 100 gr ogurlap-az ber˙än.
Bir gün Keltege˙ aga, her günkisi ˙aly ˙ene bir kilo et çekdir˙är, ˙öne bu gezek et, öńki günlere görä agyrrak gel˙är, ţonda ol: Näme samsyk bir ˙alńyţlyk bolan däldirä? di˙ip ońa ˙üzlen˙är, ţonda samsyk tereziń et go˙ul˙an tarafyny sermeläp gör˙är, ˙öne ol ˙erede gizläp go˙˙an 100 gr'lyk daţyny görme˙är, tereziń be˙leki (daţ go˙ul˙an) tarafyny barlap gör˙är, görse daţ o tarafda duran, ˙agni, her gün 1 Kg di˙ip 900 gr ber˙än samsyk, ţol gün 1 Kilo 100 gr et beripdir-de dogry a˙d˙ań Keltege˙ aga, bu gün be˙lesi be˙läk bolapdyr di˙˙är. Ýţiń anygyna ˙eten ve her gün 100 gr az et alyp ˙ören Keltege˙ aga, ber˙är samsygyń germejine ve sesi gal˙ança ony ˙enç˙är. 

BÝRÝNÝ ÖŃÜŃE BÝRÝNÝ SIRTIŃA DAK! 

Samsyk Nazar bir gün bir piriń ˙anyna baryp: ˙a Pirim men dün˙äniń iń rehimli ve iń sahavatly adamy bolsam-da, bilmäni bir iţler edadym, ţonuń üçin toba etmäge geldim, di˙ip özüni tanydyp ugrapdyr: Men ˙oldan ˙öri˙emde garynjalaryńda ynjytmay˙n di˙ip her iki a˙agyma düvme dakdym, ine gör di˙ip a˙aklaryny pire görkezipdir.
Bir gün iţden çykyp ö˙e bar˙arkam, ˙olda duran bir a˙aly maţynyma mindirip ö˙üne eltdim, ol ma-a otyr bir ça˙ içip git di˙di, men-de oturdym bir käse ça˙ içdim, sońra ol çorba biţire˙in gyzgynjak çorba içip gitseń ˙agţy bolar di˙di, men-de oturdym ve gyzgynjak çorba içdim sońra men ony baţdan çykardym ve giç vagt ö˙üme gitdim di˙ipdir. Pir be˙le ˙alńyţlyklar jahyllaryń arasynda bolar, toba edersiń günäń bagyţlanar di˙ip gövünlik beripdir.
Samsyk Nazar ˙ene pire ˙üzlenip: ˙a pirim ˙ene bir ˙alńyţ hadysa baţymdan geçdi, onyńda a˙day˙n di˙ende pir, hany a˙t bakalym di˙ip ony di-läp oturypdyr.
Samsyk Nazar, ˙ene bir gün iţden çykyp ö˙e bar˙arkam, ˙agynyń aţagynda ezlip duran bir adamy maţynyma mindirdim-de ö˙üne eltdim, ol-da ma-a ça˙ berdi, çorba berdi, ˙öne bu gezek ol meni baţdan çykardy, indi meniń halym näjüre bolar? di˙ip pire ˙üzlenipdir, ţonda pir ońa:
A˙aklaryńdaki düvmeleri çöz-de, birini öńüńe birinińde syrtyńa dak! di˙ip, ˙ola salypdyr. 

BÝR ŢAPBAK BÝLEN ÖZÜNÝ-DE MENÝ-DE TANIMADI! 

Samsyk Nazar ba˙ogly bolupdyr. Kakasynyń gü˙ji bilen Seńyrsuvadyń ga˙ra taraflaryndan e˙elän ˙erlerini öz traktory bilen agdardyp ˙ören. Birden-de traktor za˙alana˙ar. Ţofor Hydyr näçe tagalla etseńde ony bejerip bilme˙är. Samsyk Nazaryń lafy keç bolup ţähere ga˙d˙ar, iki günden sońra övrülip barsa traktor henizde iţlemän duran. Gü˙ziń ygally bir güni, traktory bejerip iţletjek bolup garabaţyna ga˙ bolup, ˙üzi-gözi palçyga-˙aga bulaţyp duran vagty samsygyń-da ońa kä˙imegi Hydyra agyr deg˙är, ţe˙lem-de bolsa: arbap bejererin birneme sabyrly bol di˙ip samsyga ˙üzlen˙är veli, samsyk ońa ga˙rat et di˙megiń ˙erine gaty kä˙i˙är ve agzyna gelenni a˙dyp ońa ejeń-bajyń-da di˙iber˙är.
Aç-suvsyz ˙adap duran Hydyr, traktoryń aţagyndan çyk˙ar-da, palçyga ˙aga bulaţyp duran eli bilen samsygyń edil dulugyna gondur˙ar, samsyk duran ˙erinden dü-küldäp ˙ere y˙kyl˙ar. ˙üzi-gözi, üsti-baţy palçyk bolan samsyk ˙erinden tur˙ar-da: Hä? meni urdy-? sen kim? men kim? bil˙ä-mi? di˙ip Hydyra ˙üzlenende Hydyr: A˙ samsyk birje ţapbak bilen özüni-de tanymady menińde tanymady duryberdi, di˙ip ellerini bykynyna urup: bar gören-eţidenińe habar ber di˙ip ońa ˙agţy bir sapak beripdir. 

BU BOLMADI PITRAT! 

Biler bolsańyz sü˙tli aţ, sü˙t ve tüviden biţiril˙är ve i˙iljek bolan-da üstüne gyzyl ţeker bilen mesge ˙ag go˙ul˙ar, olar, sü˙tli aţyń yssysy bilen erip tabagyń her tarafyna ˙a˙ra˙ar.
Jedid okuvy ońarmadyk samsyk Nazary kakasy molla ber˙är. Her ˙erde bolţy ˙aly samsygyń obasynda-da olary sü˙tli aţa çagyrypdyrlar. Bular üç molla bolup bir tabagyń daţyna a˙lanypdyrlar. Mollalań biri, ˙a-ky gyzyl ţeker bilen mesge ˙agdan e˙räk aljak bolup: Ves Sema-i Zätil Buruji bize aksyn bir ujy di˙ip barmagy bilen gyzyl ţeker hem ˙agy öz tarafyna e˙räk akdyrypdyr. Ýkinji molla, ondan kem galmajak bolup: Ves Sema-i Vet-taryk, bize-de aksyn bir aryk di˙ip gyzyl ţeker bilen mesge ˙agyń bir bölegini öz öńüne akdyrypdyr. Samsyk Nazar nätjegini bilmändir, görse gyzyl ţeker bilen mesge ˙ag gutaryp bar˙ar, ol-da elini uzadypdyr-da Ýzessema-ün Fatarat, Bu bolmady Pytrat, di˙ip, sü˙tli aţy bulam-bujar edip go˙apdyr. 

ÇÄMÇÜMÝŃÝ ÖĽÜŃDE EDÝP NAHARI BÝZDEN ÝĽ! 

Bir agţamara samsyk Nazar bir dostunyń ö˙ü-e bar˙ar, görse ol öz a˙aly bilen agţam naharyny i˙ip oturan. Geleveri di˙ip ö˙ e˙esi samsygy saçagyń baţyna çagyr˙ar. ˙öne samsyk, a˙ men nahar i˙ip gel˙än siz alyberiń di˙ip jogap berse-de, ö˙ e˙esi a˙ bolmaz gel saçagyń baţyna  di˙ip a˙ak dirände, samsyk Nazar, a˙ çämçüm eday˙n-da di˙ip saçagyń baţyna gel˙är-de, nahardan i˙mäge baţla˙ar, bir salymda tabakdaky aţyń deń-˙arysyny i˙ip, ga˙rrak çikilip oturber˙är.
Ö˙ e˙esi, samsygyń ozal nahar i˙eni çyn bolmaly däl, görsene di˙ip a˙alyna ˙üzlen˙är, sońra samsyk Nazara bakyp: A˙ samsyk, mundan be˙läk çämçü-i ö˙üńde edip nahary bizden i˙! di˙ip ony güldür˙är. 

DEŃE-DEŃDÝR, DEŃE-DEŃ! 

Samsygyń kakasy ony, dini ugurlardan ylym-bilim övrenmegi üçin Ýstanbula iberipdir. Ol, ˙igrimi y˙llap bu ţäherde bolup dini meseleleri övrenip (!) pirinden pata alyp öz obalaryna (Akgala) ga˙dypdyr. Obań golay˙nda maţyndan düţen samsyk Nazar goţuny arkasyna alyp Omçala tarap ugrapdyr. ˙olda, ˙er kätmenläp ˙ören ˙aţuly-Kerim hajyń ˙anyna baran vagty: Salovmalyk ˙aţuly di˙ip ońa salam beren samsyga Vale˙küm Es-Salam di˙ip jogap beren Kerim hajy: ondan, kimsiń, kimlerdensiń di˙ip sora˙ar. Adym Nazarguly, ˙öne ma-a samsyk Nazar di˙˙ärler, Akgalada Mämedaraz hajyń ogly, Ýstanbulda ˙igrimi y˙llap din meseleler barada sapak aldym, di˙ip samsyk öz hal-˙agday˙ny Kerim haja a˙d˙ar. Senden bir dini mesele sorasam jogap berersi-mi? di˙ip ˙aţuly samsyga ˙üzlen˙är, soraber ˙aţuly, bir däl, näçe isleseń sora, di˙ip samsyk ońa arkay˙n jogap ber˙är. Ţonda Kerim hajy, Huday˙ń periţteleriniń sany köp, olaryń erkegi känmikä, urkaçysy? di˙ip ondan soranda, samsyk, a˙ olaryń sany deńeńde-dir, di˙ip jogap ber˙är.
Bu jogaby eţiden Kerim hajy onuń hakykatdan-da samsykdygyna göz ˙etir˙är-de, sen özüń Akgalaly, ˙öne Omçala tarap bar˙arsy-a di˙ip samsykdan soranda, Omçalyda otur˙an Gurban ahun meniń day˙mdyr, ilki ţonuń ˙anyna baryp sońra Akgala gitmekçi di˙ende, ol meniń pirimdir, ońa bir hat ibersem äkidersi-mi? di˙ip Kerim hajy samsykdan sora˙ar. Elbetde äkideriń, ˙az haty-y di˙˙är. Kerim hajy hatyny ˙azyp samsygy Omçala tarap ˙ola sal˙ar. Ýkindi bilen agţamyń aralygynda Omçala baran samsyk geldi di˙ip Gurban ahunyń ö˙üne märeke bary y˙gnan˙ar. ˙assy namazyndan sońra märeke dargaţanda Gurban ahun haty açyp oky˙ar-da, samsykdan, ˙olda sataţan adam hem onuń bilen aralarynda geçen gürrüń barada sora˙ar, samsyk-da birin-birin jogap ber˙är, ţonda Gurban ahun, seni ˙ene ˙igrimi ˙allap okuva ibersek-de adam bolmajaklygyń belli, ine ˙azylan hatyń mazmuny di˙ip ony oky˙ar:
 Akgalanyń ay˙sy  Omçalyda day˙sy
 Periţteleń say˙sy Deńeńde-dir, deńeńdeń.
A˙ samsyk, hi˙-de periţtäń erkegi-urkaçysy bolarmy? di˙ende samsyk: men dińe, Hz.Ýbrahimiń, öz ogly Ýshagy gurban etjek bolan vagty, allah tarafyndan ońa goç ˙ollananlygyny bil˙ärin, di˙ip, Ýsmail bilen Ýshagyń ha˙sysynyń gurban ediljek bolnanlygyny-da bilme˙änligini subut edip, Gurban ahunyń içini ˙akypdyr. 

DINADIK MI? 

Samsyk Nazar bir gün öz day˙sy bilen ogrulyga çykypdyr. Gün ˙aţyp garańky düţende bir obań golay˙na baran day˙-˙egen, ol ˙erde a˙ak çekip, havanyń mazaly garalmagyna garaţ˙arlar. Giç vagt oba giren day˙-˙egen, bir ö˙üń gafysynda a˙aklary hem duţakly hem-de kössekli bolup bir ˙erde durman teblemyhyń daţynda a˙lanyp duran bir ba˙talyń golay˙na baryp onuń duţakdyr kössegini hem-de nogtasyny çöz˙ärler-de artlaţyp obań daţyna dogry sür˙ärler. Ozal bökeleklän ˙aly bolup bir ˙erde durman tavsup duran ba˙tal, day˙-˙egeni al˙ar-da gaç˙ar. Garańky gijede nirä bar˙anyny bilmän y˙ldyrym ˙aly bolup bar˙an ba˙talyń, ţol baryţyna öńünden uly bir ˙ap gel˙är. Day˙sy öńde ba˙talyń ˙alyndan, samsykda yzda day˙synyń bilinden tutup seslerini çykarman nätjeklerini bilmän otyrkalar ˙ańky ba˙tal, suvy täze çekilen içi palçyk ˙abyń üstünden zyń˙ar. Zyńany-da ţol, day˙ bilen ˙egen gürfüldäp palçykly ˙aba y˙kyl˙arlar. Az vagt geçenden soń, samsyk kellesini galdyr˙arda, day˙syna garap Day˙ Dynadykmy? di˙ip palçygyń içinde ma-kasyny akdyryp oturan. 

GALANNI EJEŃDEN SORAGA! 

Kümüţdefeli Hoja bagţy, bir gün bir bay˙ idäp bar˙ar. Ţonda, ˙aţuly men ţol sora˙an adymy-yzyń ogly, kakam bir ˙ańa gitdi, ertir geljek, kakam ˙ok di˙ip yzyńyza-da gidip oturmań, bu aţgam bizde galasańyz-da bolar, di˙ip samsyk Nazar, Hoja agany garţy al˙ar.
Hoja aga-da, a˙ bol˙ar galay˙n di˙ip, dü˙be geç˙är. Ça˙-çorbadan sońra Hoja aga Zöhre-Tahyryń bir gyrasyndan girip baţla˙ar, gazaldyr-gyssalaryny kemini go˙man da-a gola˙ ony tamamla˙ar-da samsyk Nazara bakyp: ˙eri han ogul, dessan a˙dyţymy neneń gördü-? di˙ip ondan sora˙ar, ţonda samsyk, Hoja agań ˙üzüne garap: ˙a-kylań Tahyry gyzmy? Zöhresi? ţony-da bir a˙dasań di˙ip dillen˙är. Ýçi ˙anan Hoja bagţy, men ţu tay˙k çenli bil˙ärin, galanny bar-da ejeńden soraga˙! di˙ip samsyk Nazary ompa oturda˙ar. 

GURUTDIGINA GURUTDI! 

Samsyk Nazar bir gün uzagrakdaky bir oba gitmekçi bol˙ar. Gyzgyn günüń jövzasy astynda ˙anyp saralan giń düzlüge perva˙syz garap bar˙an samsyk ˙olda suvsa˙ar-da ajyk˙ar-da, içamäga, i˙amäga zat görme˙är. Ţe˙dip baryţyna bir daţyń üstünde akja-togalagrak bir zat gör˙är, golay˙na bar˙ar-da ˙agţy ni˙et ˙arym dövlet di˙ip ony, a˙ bu ˙erden geçip bar˙an bir çofandan gaçyp galan gurtdyr di˙ip i˙mäge baţla˙ar. Ţo vagt onuń golay˙ndan geçip bar˙an, özüni-de tany˙an ˙orga ˙abyly bir adam: A˙ samsyk näme i˙˙äni-? di˙ip sora˙ar, ţonda samsyk: a˙ birje gurt tapdym ţony i˙˙ärin di˙ip jogap ber˙är. ˙orga ˙abyly: a˙ ol seniń i˙ip oturanyń biziń bil˙än gurdymyzdan-a däl, belkem-de çofandan däl-de, çofanyń köpeginiń syrtyndan açyp galan gurt bolamasa! di˙ip ony i˙mezligi maslahat berse-de samsyk ońa gulak asma˙ar. ˙olagçy näçe jan çekse-de samsyk ony äsgerme˙är, üstesine ońa garap, türkçeleţdirip:
 Gurutdygyna gurutdy  Daţ üstünde durutdy,
 ˙agyţ gelip ˙agytdy  Mezejigini alytdy.
di˙ip ma-kasyny akdyryp itiń pohuny i˙ip oturan.
Not: Poh di˙sem geń görmäń, ol be˙ik akyldaryń eserleriniń bir ˙erinde-de aţakdaki ţekli bilen getiril˙är.

     Magtymguly ˙arytmadym  Tedrimine darytmadym,
     Perzent pohun arytmadym Mydam iţim symyţ bilen.

GÜMANSIRATMA ALABÝLENSÝŃ! 

Bir agţamara samsyk Nazar bir dostunyń ö˙üne bar˙ar, görse ol öz a˙aly bilen agţam naharyny i˙ip oturan. Geleveri di˙ip ö˙ e˙esi samsygy saçagyń baţyna çagyr˙ar. ˙öne samsyk, a˙ men nahar i˙ip gel˙än siz alyberiń di˙ip jogap berse-de, ö˙ e˙esi a˙ bolmaz gel saçagyń baţyna di˙ip a˙ak dirände, samsyk Nazar, a˙ çämçüm eday˙n-da di˙ip saçagyń baţyna gel˙är-de nahardan i˙mäge baţla˙ar, bir salymda tabakdaky aţyń deń-˙arysyny i˙ip, ga˙rrak çekilip oturber˙är.
Ö˙ e˙esi: hä samsyk oturberdi-ä, alsana di˙ip ońa ˙üzlen˙är ţonda samsyk Nazar-da: a˙ aldyk-da di˙ip jogap berende, ö˙ e˙esi ondan ökde çyk˙ar-da: a˙ aldyk-da di˙ip gümansyratma, alabilensiń tüveleme di˙ip ony güldür˙är. 

HAĽSIŃIZI HAĽKIRJAKLIGIMI BÝLEMOK! 

Öńki vagtlarda, türkmenler ˙aţa˙an ˙erlerde, teatrdyr-sinema, radiody˙r-TV, hem telefon bolmandyr ve türkmenler, yla˙ta-da ˙aţulular ˙assy namazyndan sońra, bir-birleriniń ö˙üne baryp gürleţip vagt geçir˙änmiţler. ˙assy namazyndan çykan bir türkmen, öz gadymky dosty samsyk Nazaryń ö˙üne oturmaga bar˙ar. ˙öne gafyń öńünde ˙atan garry köpek (köfek) ü˙rüp-havlap ony ö˙e salman duran. Ol, elindäki ta˙agy bilen köpegi kavjak bolan-da bolsa ony baţarman duran.
Myhman bilen köpek o-uţman durkalar, ö˙den samsyk çyk˙ar ve gara-kyń içinde dostuny sa˙garyp bil˙är. ˙öne ne ońa bir zat a˙d˙an ne-de köpegi ha˙kyr˙an. Ahyrsońy ˙ańky dosty ońa seslenip: A˙ dost ha˙kyrsana itińi di˙ende, öz köpegini gaty gavy gör˙ä samsyk: A ˙  Me nä  si ziń  ha˙ syńyzy  ha˙kyrjaklygymy da  bi le  mok a˙, di˙ip gafyń önünde erresini aţyryp duran. 

ÝKÝ TARAPDAN AĽTDI! 

Nazaryń özi samsyk-da bolsa ejesi dilevar bir a˙al bolupdyr. Bir gün Samsyk Nazar ejesi bilen bir a˙ada gidipdir. Merhumy ja˙lamaga äkidipdirler, ö˙de a˙allarda ˙ek-˙arym ses edip oturanlar.
Türkmenler arasynda, gölegçiler gelende ö˙däki a˙allaryń ses edip aglamaklary gadymdan gel˙än däpdir. Merhumyń agasy ˙erbaţyna gidipdir, onuń a˙aly (merhumyń ˙eń-esi) ö˙de ses edip oturan:
 Avun alman avundy, i˙min i˙män düvündi,
 ˙igitlikde y˙kyldy, jahyllykda söküldi,
 Ge˙en ge˙min y˙rtmady, i˙en aţyn ˙utmady, va˙, va˙, va˙...
Ţe˙dip oturţyna, ˙a-ky ˙eń-eden bir ses çyk˙ar! muny eţiden samsyk Nazar ejesine: Eje o hele˙ osurdy! di˙˙är, ţonda özi-de ony eţiden samsygyń ejesi tavuţ edip oturţyna:
 Çap çalasym agasy çalaja gömüp ga˙tdy,
 ˙agţy gör˙än ˙eńńesi, iki tarapdan a˙tdy, di˙ip öz agysyna dovam edipdir. 

KÝM TÜĽKÜRJEK BOLSA TÜĽKÜRSÝN! 

Bir obaly, iţlemek üçin ţähere gidipdir, ˙öne ol iţ tapmandyr obadan özi bilen getiren pullarynyńda harçlap gutarypdyr. Ol iţsiz köçelerde a˙lanyp ˙örkä bir gün bir restoranyń öńünden geçipdir, restoranyń öńünde duran ˙igit ony içerik çagyrypdyr-da geleveriń näme i˙jek bolsańyz bar di˙ip ony içerik salypdyr. Ol-da öńünde näme go˙salar i˙ip-içip çykyp gidiberjek bolupdyr, ţonda restoranyń e˙esi: i˙en-içenleriń puluny ber di˙ende, obaly pulum ˙ok di˙ipdir, üstüni-baţyny agtaryp görseler, ondan hiç bir zat çykmandyr ţonda restoranyń e˙esi onuń ˙üzüne tü˙kürip a˙ ˙üzüń gara bolsun, di˙ipdir-de kovup go˙beripdir.
˙ańky obaly biraz ˙öri˙ende, ońa samsyk Nazar sataţ˙ar, samsyk ondan pul dile˙är, puly nätjek di˙ip soranda, bir dövüm çörek aljak, garnym gaty aç di˙˙är, ţonda obaly ońa: ţol görün˙än restorana bar, näme i˙seń, näme içseń, pulum ˙ok di˙enińde bir ˙üzüńe tü˙kür˙ärler, ondan soń çykyp ga˙dybermeli di˙˙är.
Samsyk ˙ola düţ˙är ve restorana baryp i˙ebilenini i˙˙är ve içebilenini-de iç˙är. Ţol vagt restoranyń iţçilerińde nahar i˙mäge çekilen bolmaly, çünki restoranda adam görünme˙än. Samsyk biraz otur˙ar sońra, gaty ses bilen: men gitjek-hov, kim tü˙kürjek bolsa gelip tü˙rüksin! di˙ip gygyrypdyr-da, hiç kim gelmände, ol-da restorandan çykyp ga˙dypdyr. 

KÝME GOĽĽAN-DA BOLSAŃ AZDIR-EĽ! 

Gurbanguly agań dokuz ogly ve üç-de gyzy bolupdyr (onuń üç a˙alyndan) Bizdäki adatlara görä, ö˙üń erkegi öz ogullary bilen bir tabakdan, ö˙üń a˙aly-a˙allaryńda gyzlar bilen baţga bir tabakdan nahar i˙erler. Gurbanguly aga agţam namazyndan çykyp ö˙e gelen dessine, onuń iń uly a˙aly nahary saljak bolup durka Nazarguly (Samsyk Nazar) adyndaki ogly bir bahana bilen ö˙kele˙är-de nahar salynjak gel di˙seler-de ol, saçagyń baţyna gelme˙är ve ga˙rrak çekilip aglap oturyber˙är. Gurbanguly aga, a˙alyna ˙üzlenip a˙ salyber, samsygyń pay˙ny a˙ryp go˙aga! di˙ip a˙d˙ar.
Ejelerińde nahary salmaga baţla˙ar ve kiçiräk bir tabaga biraz nahar sal˙ar (samsygyń pay˙ny), uly tabagy adamsyna dogry uzadyberjek bolanda, ozal gözüniń aţagy bilen ejesiniń elini gözläp oturan samsyk aglap oturan ˙erinden: A˙ Ony Kime Go˙˙an-da Bolsań Azdyr-e˙, di˙ip mańkasyny akdyryp aç galypdyr.
MEN GIZMI NÄME? 

Samsyk Nazar bir ˙azyń güni Ýstanbula gelipdir-de, ţäheriń Anadoly ˙akasyndan Avrupa ˙akasyna geçmeli bolupdyr. Biliţińiz ˙aly ţäheriń bir ˙akasyndan be˙leki ˙akasyna ˙a bogaz köprüsinden (autobus-automaţyn bilen) geçmeli ˙a-da deńizden (vapur-gämi bilen) geçmeli, samsyk gämi bilen geçmegi ˙eg görüpdir. ˙azyń güneţli bir güni, gämi bolsa mavy deńiziń üstünden ˙üzüp bar˙arka, kim onuń içinde oturjak, her kimiń daţaryk çykyp kenarlardaky demirlere ˙assanyp duran vagty, saçyny mazaly ösdürip, syrtyndan gyz ˙aly bolup görün˙än samsygyń gerţine kakan Ha˙dar aga ońa: gyzym a-yrrak durasań-da men-de kenara ˙assanasam di˙ende, samsyk gazap bilen yzyna övrül˙är-de, Men Gyzmy Näme? di˙ip ˙aţuly Ha˙dar aga gaharlanan bol˙ar, ţonda Ha˙dar aga-da öńki ˙uvaţ ähe-i bilen "Vah Balam Men Se-in Duldygyny Nähili Bile˙in" di˙ip samsygyń dilini damagyna dyka˙ar. 

MEN ĽENE ÖĽLENERÝN! 

Samsyk Nazaryń hele˙i ölüpdir. Jenaza çykylypdyr-da merhumany ja˙lamaga ˙erbaţyna gidipdirler. Gabyr gazyl˙ar ve karylar doga okyp baţla˙arlar, ˙erbaţyna gelenleriń hemmesi di-läp duran, ˙öne ţolaryń arasynda bir adam möń-ürip-möń-ürip aglap sesini go˙ma˙an.
Samsyk Nazar, ˙anynda duran birinden: bu möń-ürip-möń-ürip agla˙an kim? di˙ip sora˙ar-da, meńä tany˙an adamym däl, a˙alymyń garyndaţlaryndanmyka? di˙en vagty, ˙ańky adam samsyga: tanymasań-da ol seniń a˙alyń o˙naţydy, ţondan çürim ţe˙le gynanyp aglap dur di˙˙är duruber˙är.
Samsyk Nazar ha˙ran galyp, ˙uvaţ-˙uvaţdan ˙ańky möń-ürip duran adamyń ˙anyna bar˙ar ve gerţine ˙uvaţ kakyp: Mert bol, be˙le möń-ürip durma, men ˙ene ö˙lenerin! di˙ip, öz samsyklygyny ˙ene bir gezek subut ed˙är. 

OBADA MAŃA AĽJEMAL DÝĽĽÄRLER! 

˙ol kesip ˙ören bir galtaman bir gün, övünden gelen erkegi öldürmäge, a˙aly-da alyp gaçmaga özi-özüne söz ber˙är-de ˙ola çyk˙ar. Görse ö-ünden üç py˙ada gel˙än, olaryń ikisi erkek biri-de a˙al.
Erkekleriń birine: adyń näme? di˙ip sora˙ar, Myrat di˙ip jogap beren dessine, al Myrat bolsań di˙ip ony at˙ar. A˙aldan adyń näme? di˙ip soranda ol, adym A˙jemal di˙ip jogap ber˙är. Sen bärde dur di˙ip, be˙leki erkegiń adyny sora˙ar, meń adym Nazar, ˙öne obada mańa A˙jemal di˙˙ärler, di˙ip jogap berende, al sańa erkek Jemal di˙ip, samsygyń edil ma-lay˙ndan at˙ar-da A˙jemaly-da özi bilen alyp gid˙är.

OJAGAZ AGZI GATIKLIJA SEN-DE HAĽRAN MEN-DE! 

Samsyk Nazar bir gün öz dädesiniń ˙anyna baryp men Hyva okuva gitjek di˙ende dädesi ońa, a˙ oglum sen entek bu ˙erdäki okuvlary gutar, Hyva sońra gidersiń di˙se-de ol, a˙ men gitjek di˙ip ˙er defif durupdyr. Samsygyń dädesi ahyrsońy razy bol˙ar ve samsyk Hyva okuva gid˙är!, 4 y˙ldan sońra ga˙dyp gelende ö˙ünde bir däl, üç oglan görüpdir, a˙alyna ˙üzlenip: bu näjüre iţ? bularyń üçüsi-de bizińkimi? di˙ip soranda, a˙aly hava bizińki, näme ol ˙ortyp ˙öränä Abdy jan, sen giden vagtyń iki ˙aţyndady, ol gel˙än-de ţäher jan, sen gide-de gövrämdedi, ojagaz oturan agzy gatyklyja sen-de ha˙ran men-de! di˙ip, öz ärine nähili vefaly galanlygyny açyk-a˙an a˙danda samsyk: onuń adyna näme dakdyńyz di˙ip sora˙ar, ţonda a˙aly onuń ady Huda˙beren, di˙ip jogap ber˙är. 

ÖŃKÝ ĽERÝNE ELTÝP GELARIN! 

Samsyk Nazar, gońţy obada, gelin bolan güni dul galan bir gelniń ötene geçene bir iţ bu˙rup özi ö˙den çykman otur˙anlygyny eţid˙är-de bagţy-sazandalar bilen a˙lanyp ˙örţine ţol obań üstünden bar˙ar. ˙a-ky dul gelniń ö˙üni sora˙ar-da, ţol ö˙üń gafysynda atdan düţ˙är.
Daţardaky a˙ak seslerini eţiden gelin: Kim-de bolsań, ţol a˙rylyp go˙lan odunlardan bir gujak alyp gelaga, di˙ip seslen˙är. Samsyk-da bir gujak odun alyp ö˙e gir˙är. Ţonda gelin: vah samsyk jan senmidiń! sendigi-i bilen bolsam sańa ˙umuţ bu˙urmazdym, sańa zähmet boldy, di˙ip ökünen bol˙ar. Ţonda Nazar, a˙ ökünip oturma, men odunlary öńki ˙erine eltip gelaryn! di˙ip samsyklygyny ˙ene bir gezek subut ed˙är.

ÖĽLENEMDE NÝREDEDÝŃ! 

Bir gün samsyk Nazar, bir ţäherden baţga bir ţähere gitmekçi bol˙ar ve hava me˙danyna baryp bilet alyp uçara miniberjek bolanda, gay˙pdan bir ses ońa: bu uçara minme, ol ˙olda y˙kyljak di˙ip a˙d˙ar. Samsyk uçara minmäni, tren istas˙onuna baryp bilet aljak bolan vagty gay˙pdan bir ses ońa bu otla minme, ol ˙olda za˙alanjak di˙˙är. Samsyk trene-de minme˙är ve dogry autobus garajyna gid˙är bilet alyp ˙ola çykjak bolup durka ˙ene ţol gay˙pdan gelen ses ońa, bu autobus bilen gitme ol ˙oldak agjak di˙ip a˙d˙ar.
Her gezeginde samsyk Nazar yzyna baksa-da hiç kimi görme˙är. Ahyrńda gahary gelen samsyk, gaty ses bilen sen kimsiń, näme meni ˙oldan go˙˙arsyń-da özüń görünme˙ärsiń di˙ip soranda, ˙ene gay˙pdan bir ses men seniń ˙agţylygy-y isle˙än, sag gerţi-däki periţte di˙ip jogap ber˙är. Bu sesi eţiden samsyk Nazar: Vah sesi-e döne˙in, be˙le bolsań, men ö˙lenen vagtym niredediń? di˙ip ondan sora˙ar. 

ÖZ GEZEGÝMDE HER NÄJÜRE SAKLAĽIN SAŃA NÄME? 

Samsyk Nazaryń oglunyń gözi agyryp dań at˙ança ˙atma˙an, ahyr bir gün samsygyń a˙aly: gündiz ö˙üń iţlerini edip, gijelerińde dań at˙ança oglan saklap biljek däl, sen-de oglan saklaţsana! di˙ip samsyga ˙üzlenipdir. Samsyk Nazar-da, bol˙ar, saklaţay˙n, sen gijäń ˙arymyna çenli sakla, ondan sońra-dań at˙ança-da men saklay˙n di˙ip a˙alyna a˙danda, a˙aly köp hoţ bolupdyr.
Ţol güni samsygyń a˙aly, gijäniń ˙arymyna çenli höreläp-köţeläp oglany aglatmanjak saklapdyr. Gijäniń ˙arymynda: tur vaha˙ indi gezek seńki di˙ip oglany samsyga beripdir-de, be˙lesini bakyp ˙atyberjek bolupdyr. ˙öne oglan agla˙an, ejesi (samsygyń a˙aly) uklap bilme˙än, näçe sabyr etseńde oglan, go˙ar ˙erde go˙ma˙an, ga˙tam samsygyń özińde uklap ˙atan, ţonda a˙aly ońa: hany sakla-da oglany, di˙ende, samsyk, a˙alyna: Sen ˙atyber, men öz gezegimde her näjüre saklay˙n sańa näme? di˙ip onuń içini ˙akypdyr. 

ÖZ KÖĽNEGÝ BÝZ AGA! 

Biler bolsańyz gadym zamanda erkek adamlara (hatda oglanlara) bizden (Nah Mata-parçadan) kö˙nek tikilerdi hem-de ony ö˙de a˙allar tikerdi. Häzirki vagtkysy ˙aly tikilip go˙lan te˙˙ar kö˙nek ˙okdy. Ţol vagtlar ogrulyk eden iki adam tutulypdyr. Gazy olaryń her birisine 45 ţallak urulmagy bu˙ruk beripdir. Ýki ogryny ˙atyryp olara ţallak urmaga baţlapdyrlar. Biri ˙alańaç be˙lekisi bolsa biz kö˙nekli bolupdyr. ˙alańaç her gezek ţallak degende gygyr˙an, biz kö˙nekli bolsa jyda˙an-sesini çykarma˙an ve ˙ala-aja: go˙sana, biabra˙ etdiń jydajak bol! di˙ende, ˙a-ky ˙ala-aç, biz kö˙neklä bakyp: A˙ Öz Kö˙negi Biz Aga di˙ip jogap ber˙än.
Ţondan sońra bu "Öz Kö˙negi Biz Aga" halkyń arasynda nakyl bolup galypdyr. Ony bilme˙än türkmen galmandyr (samsykdan baţga!). Bir gün samsyk Nazaryń ˙egeni Hajymuhammed onuń ˙anyna gelipdir. Ýkisi ondan-mundan gürläp baţlapdyrlar. Öz hal-˙agda˙lary birneme ˙agţy bolan samsyk, eli dar bolan deń-duţlarynyń iţlerinińhereketlerini tankyt eden bolup olary kemsidipdir, ţonda ˙egeni Hajymuhammed ońa: A˙ Öz Kö˙negi Biz Aga! di˙ip ˙üzlenipdir. Bu sözi eţiden samsyk: Hä, meniń kö˙negim bizdenmi? pähe˙! di˙ip ˙anynda oturan a˙alyna: tur, bar-da ol otagdan bukjany getir, görkeze˙li meniń ˙üfek kö˙neklerimi! di˙ip öz samsyklygyny, türkmeniń nakylydyr, atalar sözlerinden dü˙bünden bihabardygyny ˙ene bir gezek subut edipdir. 

ÖZÜM AGLAJAK BOLUP DURIN! 

Ľene bir gün samsyk Nazar ˙alńyţ bir iţ edip ejesiniń gaharyny getiripdir. Samsyk, ejesiniń sözüne asyl gulak asma˙an, ţonda ejesi ońa: bol˙ar dädeń gelende hemme eden iţlerińi a˙daryn, di˙ip gaharlan˙ar. Samsyk Nazaryń dädesi ö˙le namazyny jemagat bilen okyp ö˙e gelen vagty, ejesi onuń edenlerini ve öz sözüne gulak asmanlygyny dädesine a˙d˙ar. Dädesi-de samsyk Nazara gaty gaharlan˙ar-da, ˙ene ţe˙le iţler edasań gaty ˙enjerin di˙ip kä˙in˙är.
Ö˙den çykyp giden samsyk Nazar, ö˙üń y˙gasynda mańkasyny akdyryp duran. Ţol vagt onuń agasy ˙anyna gelip: näme bally, nädip dursyń? di˙ip sorasa-da ol, jogap berme˙är. Agasy ˙ene, ˙öri köçä gide˙li biraz geze˙li di˙ende, samsyk Nazar agasynyń ˙üzüne bakyp: A˙ mańa habar gatma, özüm aglajak bolup duryn, di˙ip jogap ber˙är. 

ÖZÜM ÜÇÝN DÄL, AĽALIM ÜÇÝN ALDIM! 

Samsyk Nazar bir gün, iţle˙än ˙eriniń doktoryna baryp, meniń kelläm gaty agyr˙ar, ˙üregim-de bulan˙ar, mańa bir derman berasań di˙ende, doktor ońa bir guty tablet ber˙är-de, ţulardan günde üç gezek her gezeginde bir tableti çe˙nemäni ˙uvdarsyn di˙˙är. Samsyk Nazar tabletleri al˙ar-da öz iţ ˙erine gel˙är, doktordan alan tabletleri jübüsinden çykar˙ada ˙anynda go˙˙ar. Ţol vagt onuń ˙anyna bir kärdeţi gel˙är-de ˙a-ky dermany gör˙är ve samsyga: habardar bol samsyk, bu derman gaty zäherlidir, bilmäni bir gezeginde ikisini ˙uvdasań heläk eder! di˙˙är, ţonda samsyk, kärdeţiniń ˙üzüne bakyp: Men bu dermanlary özüm üçin däl, a˙alym üçin aldym, di˙ip jogap ber˙är. 

PANAR BEĽLE TUTULĽANDIR! 

Dövletiń harbi gü˙çleri hatarynda ˙üzbaţy bolup iţläp ˙ören samsyk Nazar, her gün içmäge gid˙än. ˙ene bir gün ˙anyna öz ö˙ iţlerini ed˙än hyzmatçy esgeri-de alyp ţäheriń bir me˙hanasyna gid˙är. Giç vagta çenli içip gaty pi˙an bol˙ar.
Samsyk Nazar her günki ˙aly y˙kylyp-sürţüp ˙örmä˙in di˙ip, ˙anyna esgeri alypdyr. Ţol gün ˙ene giç vagt ö˙e gelipdirler. Samsyk jübüsinden el-panaryny çykaryp esgeriń eline ber˙är, özi-de gafyny açmaga çalyţ˙ar, ˙öne baţarma˙ar. Panary bärräk-a-yrrak tutsana di˙ip esgere gaharlansa-da, gafyny açyp bilme˙är, ahyrsońy el-panary özi al˙ar-da açary esgere berip, al, aç göre˙in ţu gafyny di˙ip ońa bu˙ur˙ar.
Esger açary eline alar-almaz gafyny aç˙ar. Ţol vagt samsyk Nazar, esgere ˙üzlenip: hä! gördü-mi? panar be˙le tutul˙andyr di˙ip a˙d˙ar-da öz samsyklygyny ˙ene bir gezek subut ed˙är. 

ĽENE BUZLUGA SÝĽDÝŃMÝ? 

Samsyk Nazar her agţam içip-içip gaty pi˙an bolup ö˙e gel˙än. Gelen vagty-da derrev ˙erine girip ˙at˙an ve 2-3 sagat sońra-da turup a˙ak ˙oluna gid˙än, ţonda onuń a˙al, oglan-uţuklary o˙an˙an. ˙ene bir gün ţe˙le giç vagt ö˙e gelip ˙erine girip ˙atyberjek bolanda, a˙aly ońa, bar-da si˙ip gel, di˙ip ony ˙ere salmandyr. Samsyk-da hajathana gidipdir ˙öne derrve yzyna övrülip a˙alyna: ö˙e ussa geldimi? elektrik çyralary öńküsi ˙aly däl-ä? di˙ip sora˙ar. A˙aly ońa samsyklap durma bar-da si˙ip gel di˙ip ony yzyna ga˙tar˙ar. Ol ˙ene gelip öńki soragyny ga˙tala˙ar, a˙aly-da ˙ok vaha˙, ö˙e ussa-da gelenok, elektrik çyralaryna el-de degiremzok di˙ip ony ˙ene yzyna iber˙är.
Bu gezek samsyk bir salym (az vagt) sońra gel˙är-de ˙erine girip ˙atyber˙är. A˙aly: si˙di-mi? di˙ip soranda, hava si˙dim, ˙öne Ze˙nep (samsygyń a˙alynyń ady) çynyńy a˙t, ö˙üń elektrik çyralary öńküsi ˙aly däl, näme boldy? di˙ip sora˙ar, onda hele˙i ˙ene, ˙ok hiç zat bolanok her zat öńküsi ˙alydyr, ˙atsana di˙ip ońa gaharlan˙ar. Samsyk, e˙sem nämä! hajathanań gafysyny açamda, çyra öz-özünden ˙anyber˙är di˙en vagty, hele˙i meseläni ańla˙ar-da: A˙ ońalman Geçen ˙ene Buzluga Si˙di-mi? di˙ip ony ˙erinden kavup çykar˙ar. 

ĽÝGRÝMÝ BÝR DÄL, ĽÝGRÝMÝ ÝKÝ ÖĽ ĽIKĽAR! 

Samsyk Nazar gumarbaz bir oglan bolup ulalypdyr. Ol her gün di˙en ˙aly gumar o˙nap pullaryny utdur˙an. Bir gün kakasy ońa nesihat edip: oglum gumar (o˙un) o˙nama, ol gavy zat däldir di˙˙är.
˙öne samsyk Nazar onuń sözüni di-leme˙är ve her gün gumar o˙na˙ar. ˙ene bir gün kakasy nesihat edip, ˙ogsa-da oglum sen näjüre o˙un o˙na˙arsyń di˙ip ondan soran-da samsyk ońa: 21 o˙na˙aryn di˙ip jogap ber˙är. Kakasy ţonda oglum 21 o˙nama ol ö˙ y˙kar, biçäre eder, ˙aman o˙undyr di˙ip a˙dan-da, Samsyk vah jan kaka, 21 ö˙ y˙kma˙ar, 22 ö˙ y˙k˙ar di˙ip, ˙ene bir gezek öz samsyklygyny subut ed˙är.
Sözlük

A-Ä-B 

  1-Aç-Açan : Açykdan-açyk, gös-göni.
  2-Adygmak : Ad gazanyp başlamak.
  3-Ala-böle : Aýry-başga, aýratyn.
  4-Asyr : ýüz yýl, dövür, ikindi vagty.
  5-Ägä : Hüşgär, eserdeň, berk, habardar.
  6-Ägirt : Örän uly, has uly, gaty uly.
  7-Ähli : Hemme, bary, jemi.
  8-Bileleşik : Birleşik, gurama, jemgiýet.
  9-Bukav : Aýallaryň boýunlaryna dakynýan kümüş şaý. 

J-Ç-D 

  1-Jaýlamak : Tofraga bermek, gömmek.
  2-Jyda : Aýralyk. Jyda düşmek.
  3-Jykyrdamak : Sesli gülmek.
  4-Jövzaly : Tomusuň yssy günleri.
  5-Juda : Çendenaşa. Juda köp.
  6-Çak : Güman edilýän pikir, çen.
  7-Çäk : ýurtlar arasynda serhet.
  8-Çekke : ýüzüň dulukdan ýokary, gulagyň öň ýanyndaky bölegi.
  9-Çeper : İşine ökde, oňat, nefis.
10-Çeti : Gumda bitýän ve Çerkeze me-zeş gyrymsy ösümlik.
   Çetä gabamak: Tora salmak, gabamak.
11-Çykan : İki aýal doganyň oglanlary bir-birine çykan bolar.
12-Çynyrgatmak : Çyngartmak, çyna övürmek.
13-Dabara : Şovhun, ad-abraý.
14-Degişli : Baglanyşykly, dahylly.
15-Degna : Degnasyna degmek, janyna degmek, gaty ynjynmak.
16-Deý : Dek, kimin, ýaly, me-zeş.
17-Didar : Görme-görüş. ýüz, surat.
18-Dil düvüşmek : Bir iş üçin gizlin ö-ünden ylalaşmak.
19-Duluk : ýüzüň sakgalsapy bilen e-ek aralygyndaky gapdaly.
20-Duşak : Mallaryň iki öň aýaklaryny çatmak-da-mak üçin ýüp.
21-Düşlemek : Dynç almak üçin bir ýerde düşmek-durmak.
22-Düýpgöter : Bütinleý, hemişelik.
E-G-H 

  1-Edenli : iş bilýän, iş başarýan, başarjaň, dogumly.
  2-Edim-gylymlar : Gylyk-häsiýet, däp-dessur.
  3-Eklemek : Birini iýdirip-geýdirip saklamak, idemek.
  4-Elhenç : Gorkunç, ýigrenç.
  5-E-terilmek : Bir tarafa ýüzlenmek, çozulmak.
  6-Ep-esli : ýo-suz, uly, mykdary kän.
  7-Erkana (Azad) : Azat, erkin, özbaşdak.
  8-Eserde- : Ayýl-sayýl bolup duran, daýav, iri, ägä.
  9-Esrimek : Esremek, içki duýgynyň joşgunly ýagdayý.
10-Eýle-beýle : Üýtgeşik, aýratyn, geň, mazaly.
11-Galat : ýalňyş, ýalan, esassyz.
12-Gamza : Näz.
13-Garamak : Bakmak, ä-etmek, maslahatlaşmak.
14-Gazal : Şygryň iki setirli formasy. Keýik.
15-Gelişmek : Ilalaşmak, ýaraşmak, gelşikli bolmak.
16-Genial : Hetdenaşa talantly, artykmaç döredijilik ukyply.
17-Germeç : Arka-ýagyrny, gapa germelýän agaç.
18-Goçak : Uly, iri, batyr, gaýratly, edermen.
19-Görip : Bahyl, içigara.
20-Görk : Görnüş, avadanlyk.
21-Gövnemek : İslemek, arzuv etmek.
22-Gural : Esbap-şaý.
23-Gurbat : Güýç-kuvvat, mal-mülk, gujur-gaýrat.
24-Gutarnykly : Başly-aýakly, düýpli.
25-Gülgün : Övşün atýan gyzyl gül, Narynjy gül.
26-Haý-haýly : Gygala-ly, şovhunly.
27-Heder : Çekinmek, gorkmak.
28-Hossar : Dogan-garyndaş-eýe.
29-Husn : ýüz, jamal, görk.
30-Husran : Zyýan, zelel. 

I-İ-K-L- 

  1-Imykly : Çynlakaý, pugta, mazaly.
  2ňizygiderli : Izly-yzyna, üznüksiz.
  3-İlkibada : İlki bilen, ozaly bilen, deslap, başda.
  4-İmtihan : Synag.
  5-İrnik : Injyk, avnuk, gyn.
  6-Kada : Düzgün, kanun, däp-dessur.
  7-Keseki : ýat, özge, del.
  8-Kethuda : Maslahat beriji, ýaşuly, aksakgal.
  9-Kezzap : ýalançy, aldavçy, hilegär, mekir.
10-Kösenmek : Azap çekmek, horlanmak, örtenmek.
11-Kössek : Malyň bir öň ve bir art aýaklary da-ylýan ýüp.
12-Kösüklemek : Kösük baglap başlamak, düýp tutup başlamak.
13-Kuýaş : Gün, günüň şöhlesi.
14-Küýsemek : Arzuv etmek, islemek.
15-Lemmer : Üsti-üstüne üýşmek. Toplanmak.
16-Leşger : Goşun, ýaragly güýç. 

M-N-O-Ö 

  1-Magşuk : ýigidiň söýýän gyzy.
  2-Magtanmak : Öz-özü-i övmek, övünmek.
  3-Maýsa : Gögerip oturan ýaş arfa-bugdaý.
  4-Maza : Lezzet, hezil etmek.
  5-Mazlum : Zulum çekýän.
  6-Mazmun : Bir zadyň esasyny-manysyny görkezýän pikir.
  7-Merhemet : Rehim, şefagat, mähir.
  8-Mu'min : İman eden, imanly.
  9-Nep : Peýda
10-Ner : Erkek, erkek diýä-de aýdylýar.
11-Nova : Nava, ses-avaz, baýlyk, gurp, hayýr.
12-Nurbat : Hyr, hyrly çüý. Haraý, aman, dat-bidat.
13-O-at : Gavy, ýagşy.
14-Orun : ýer-jaý, derek, vezife.
15-Ör-gökden gelmek : Çak etmedik zadyň üçin gaty haýran galmak.
16-Örklemek : Maly otarmak üçin otluk ýere da-mak.
17-Özleşdirmek : Bir zady pugta düşünmek, işiň tärini ele almak. 

P-R-S-Ş 

  1-Paç : Bir dövletiň özüne tabyn ýurtlardan hem-de ýurda getirilýän ve
    ýurtdan äkidilýän haryt-mallardan alynýan salgyt-gümrük.
  2-Paş : Faş, äşgär-aýan.
  3-Paýhas : Dury akyl, sagdyn düşünje, pähim.
  4-Payýş : Hapa-hafa, sögünç, gödek, ýaramaz.
  5-Pähim : Paýhas, aň-düşünje, akyl.
  6-Päl : Adamyň islegi, hyýaly, niýet-pikiri.
  7-Päsgel : Bökdenç, garşylyk, kynçylyk, bövet.
  8-Pes : Gysga, kelte, kiçi, aşak.
  9-Peş : Selle.
10-Peşe : Jybyn.
11-Pynhan : Gizlin, ýaşryn.
12-Razvedka : Jasuslyga garşy göreşýän dövlet hovpsuzlyk güýji.
13-Reýgan : Raýgan, mugt, biderek, ýerliksiz.
14-Rifma : Gafyýa, sazlaşyk.
15-Rubagy : İki beýtden ýa-da dört misradan ybarat şygyr.
16-Salyh : Gavy, arassa, gavy iş eden.
17-Set : Köneden gelýän däp-adat.
18-Sörtük : Gündogar tarapdan övüsýän ýakymsyz şemal.
19-Suvag : Divaryň ýüzüne çalynýan palçyk.
20-Sütük : ýumşak ýüň ýa-da ýelek.
21-Şahandaz : Saz-söhbeti söýýän, şovhunçy.
22-Şasuvar : Şehsevar, at çapga ökde batyr ýigit.
23-Şemal : Çalaja övüsýän ýel. 

T-U-Ü-V-Ý-Z 

  1-Talant : Aýratyn zehin-ukyp.
  2-Tara : ýüpek-nah mata dokymak üçin gerek bolan gural. Karar, ynjalyk.
  3-Toslamak : ýalandan oýlap tapmak, ugursyz sözlemek.
  4-Tovk : Bent, duzak, halka.
  5-Tuýug : ýapyk, gizlin, gabalan. Goşgy ýazmaklygyň bir formasy.
  6-Ulus : Uly il, halk.
  7-Utgaşmak : Birikmek, birleşmek, sepleşmek.
  8-Üle : Paý, bölek.
  9-Üns : Çuň-ur oý-pikir.
10-Üznüksiz : Arasy üzülmeýän, dyngysyz, birsyhly.
11-Üz-e : Biri-birinden arasy açyk, aralary daş.
12-Vagşy : ýabany, yýrtyjy haývan, zalym.
13-Väşi : Degişgen, oýunçy.
14-Vebal : Günä, ýazyk.
15-Vehim : Hovp, hatar, gorky.
16-Vesiýet : Tabşyrmak, maslahat, nesihat.
17-Visal : Gavuşmak, ýetişmek.
18-Ýakmak : Ot bermek, suv bermek, suv içirmek, suvdan gandyrmak.
19-Ýavuz : Gazaply. ýaman.
20-Ýaýba- : Giň, uly, ýaýraň, selçe-.
21-Ýele : ýagyş ýagýan, ýel övüsýän tarap.
22-Ýerbaşy : Gabristan.
23-yýga (Iga) : ýeläň tersi. ýel-ýagyşdan goranmak üçin durulýan ýer.
   Öýüň ýelesi, öýüň yýgasy (kümäň yýgasy).
24-Ýönelmek : Bir tarapa gitmek-ugramak.
25-Ýuvha : Her hili bolup duran, suvumsyz, suvjuk.
26-Ýuvluk : Ata-enaniň Çavlugynyň oglany. (ogul-gyz, agtyk, çavluk, ýuvluk)
27-Zaň-ar : Şeýtanlyk bilen iş görýän, kezzap. ýamanja.