MAHTUMKULU’NUN ŞİİRLERİNDE

Hormatlı aalımlar, eziiz doğanlar!

“Kelime bitmez; eğer biterse, insanoğlunun zengin gönlü yeni kelimeler türetir.” sözünü ilk duyduğumda derin düşüncelere dalmıştım.

Bazı insanlar vardır ki; onların gönül zenginliğinin sınırları ülkelerin hudutlarını aşıp gider. Bunlar, içinde yaşadıkları toplumlara öte dünyalardan kelimeler devşiren ve yüz yılların sırlı perdelerini milletleri için aralayan şahsiyetlerdir. “Arı biziz, bal bizdedir.” diyecek kadar metanetli olan, gücünü içinde bulan böyle insanların en önemlilerinden üçü bizce Hoca Ahmet Yesevî, Yunus Emre ve Mahtumkulu Pırağı’dır.

Bunlardan Mahtumkulu, sadece şair olmayıp aynı zamanda bir düşünür ve mutasavvıftır. Kendi boyunun ağzını yazı dili seviyesine yükselten büyük bir söz ustasıdır. Bütün bu özelliklerinden dolayı, yeni dönemde yaşamış bir Türkmen şairi onun için; “Halkıñ öçmez çırağı/Ulı ussat Pırağı” demiştir. Gerçekten de onun şiirleri, kendi geleneklerini tam olarak yaşayamadıkları zamanlarda ve daraldıkları kısıtlı mekânlarda Türkmenler için geniş dünyalara açılan aydınlık bir pencere; bir çıkış yolu olmuştur. Nitekim ne zaman bir Türkmen kardeşime rastlasam, konuşmasını Mahtumkulu’dan bir şiir parçası okuyarak güçlendirmekte, söylediklerine bu şiirlerden deliller aramaktadır.

Mahtumkulu'ya Türkmenlerin derin hürmet beslediklerini ve ona saygıda kusur etmediklerini, daha önce kısıtlamalar yüzünden yayımlanamamış şiirlerinin toplandığı kitaba Bağışla Bizni “Bağışla Bizi” adının verildiğini görünce bir kez daha anlamış oldum.

Yukarıda, Mahtumkulu’nun Türkmen ağzını yazı dili seviyesine yükselttiğinden söz etmiştik. Kendinden önce yaşamış olan Bayram Han ve Vepayı gibi Türkmen aydınları eserlerini Çağataycayla yazarken; Mahtumkulu, bu yolu izlemeyip Çağatayca unsurlardan da faydalanmakla birlikte şiirlerini Oğuzcayla yazmıştır. Bu yüzden onun şiirleri karışık dilli eserlerin taşıdığı özelliklere sahiptir. “Karışık dilli eserler” ya da bir başka ifadeyle “olga-bolga” meselesi, Türkologları uzun süre meşgûl etmiştir.

11-12. yüzyıllara kadar konuşma dili olarak varlığını sürdüren Oğuz Türkçesi, bu yüzyıllarda yazı dili hâline gelmiştir. Oğuzcanın ilk ürünlerinde Doğu Türkçesi özelliklerine de rastlandığı için bunlar, karışık dilli eserler1 olarak nitelendirilmiştir. Karışık dilli eserlerde ol- fiili, yer yer bol- şeklindedir. bar- “gitmek, varmak”, ber- “vermek” ve bar “var” kelimelerinin “b-”li şekilleri de bulunmaktadır. Yaklaşma hâli eki, zaman zaman “-ga/-ge”; yükleme hali eki ise “-nı/-ni” şeklindedir. Oysa Eski Anadolu Türkçesinde bol- fiilinin “b-”si düşmüştür. bar-, ber- ve bar kelimelerinin başında bulunan “b-”ler “v-”ye dönmüştür. Yaklaşma hâli eki, “-a/-e”; yükleme hâli eki de “-ı/-i” şeklindedir.

Öte yandan karışık dilli eserlerde, Eski Anadolu Türkçesinin sonraki dönemlerine ait ürünlerde hiç rastlanmadığı hâlde günümüz Türkmencesinde yaygın olarak kullanılan kelime ve şekiller bulunmaktadır. Bazı kelimeler ise, Eski Anadolu Türkçesindeki kullanım özelliğiyle değil de Türkmencedeki kullanımla karşımıza çıkmaktadırlar: aylak “oraya” (Tkm. eylääk), ayrılduğ-a “ayrıldık işte”, buylak “buraya” (Tkm. beylääk), cahân “dünya, cihan”, diñe “yalnız”, kañrılduğ-a “bir tarafa eğildik işte”, geçdi-le “geçti ya, geçti işte”, geldi-le “geldi ya, geldi işte”, meñzemek “benzemek”, şeher “şehir”, yañı “yeni”, yiblik “iplik”.

Mahtumkulu’nun Oğuzca ağırlıklı bir dille yazdığı şiirlerde yer yer Çağatayca serpintiler bulunmaktadır. Bu yönüyle onun şiirleri karışık dilli eserlerle benzerlikler gösterir. Ancak bu karışıklıkta bir kargaşa olmayıp zenginlik vardır. Mahtumkulu’nun şiirlerindeki bu özellik, yeni bir lehçenin nasıl oluştuğunu merak edenlere de ilgi çekici ipuçları vermektedir. Üzerinde duracağımız örneklerle konu daha iyi anlaşılacaktır.

Mahtumkulu’nun şiirlerinde “olmak” fiili, hem ol- hem de bol- şeklinde geçer. Günümüz Türkmencesinde bol- şeklinde kullanılan fiilin Mahtumkulu döneminde “b-”si düşmüş olarak görülmesi Oğuzca bir özelliktir. “b-”li biçim ise Çağatayca kaynaklı olmalıdır. Aşağıdaki örneklerde aynı mısra veya dörtlük içerisinde söz konusu fiilin iki türünün de yer alması dikkat çekicidir:

Ömrüñ olsun bäş yüz yıldan zıyada,

Rekabıñda duşman yörsün pıyada,

Özüñ hem susenden bolğul azada,

Sapar kılğuñ bir gün ağaç at bilen.

(II/36/3)2

Ger enayat bolmasa senden, açılmaz yolumız,

Tutğun olar dayıma, bolmaz küşat ıkbalımız,

Cebr ile bimar olup, aşufta bolğan halımız,

Rehm edip, sen sormasañ, bir ayrı yarım galmaz-a.

(I/23/2)

Namarda mert olan kişi il bolmaz

(II/35/2)

Mahtumkulu, bar-, ber- ve bar kelimelerini Çağatay Türkçesinde olduğu gibi “b”li kullanmıştır: bar (I/18/8) “var”, baradır (II/83/1) “gidiyor”, bardır (I/19/3) “vardır”, barğan (I/20/4) “giden”, berer (II/73/2) “verir”, berğil (I/10/5) “ver”. Günümüz Türkmencesinde de bu kelimeler Mahtumkulu’nun şiirlerinde olduğu gibi “b”lidir. Oysa bu kelimelerin ilk sesinin Oğuzcada “v”ye dönmesi beklenirdi. Türkmenlerin yüzyıllarca Doğu Türklerine yakın bölgelerde ve zaman zaman onlarla iç içe yaşamış olması, belki de bu dönüşümün gerçekleşmemesinin en önemli sebebidir. Türkmen yurdunun coğrafî konumundan dolayı, Türkmence bazı özellikleri bakımından Azerbaycan, Gagauz ve Türkiye Türkçelerinden farklılaşarak kuzey veya doğu lehçelerine yaklaşır.

Mahtumkulu’nun şiirlerinde “-gan/-gen” sıfat fiil eki, hem Çağatay Türkçesindeki gibi “g”li hem de Oğuzcadaki gibi “g”si düşmüş olarak (-an/-en) geçer. Bu yüzden barğan (I/20/4) “giden”, besleğen (II/38/4) “besleyen”, bolğan (I/23/2) “olan”, durğan (I/7/3) “duran”, getirğen (I/8/9) “getiren”, suvlağan (II/38/5) “sulayan” örneklerinin yanında bakan (II/10/3) “bakan”, duran (I/8/4) “duran”, bükülen (III/36/1) “bükülen”, islän (II/14/4) “isteyen”, okan (II/10/3) “okuyan”, yığladan (III/25/5) “ağlatan”, yığlan (II/10/3) “ağlayan” örneklerini de görmekteyiz.

İlgi hâli eki; ayralıknıñ (I/17/4) “ayrılığın”, birevniñ (II/3/2) “birisinin”, gulnuñ (I/8/5) “kulun”, ölümniñ (II/36/2) “ölümün”, pelekniñ (III/5/4) “feleğin”, tutğanıñ (II/35/2) “tutanın” örneklerinde olduğu gibi hem Çağataycaya uygun olarak hem de dağıñ (I/14/7) “dağın”, göğüñ (I/14/7) “göğün”, peleğiñ (III/8/4) “feleğin”, merdiñ (II/35/2) “merdin”, yeriñ (I/14/7) “yerin” örneklerinde olduğu gibi Oğuzcaya uygun olarak şiirlerde yer almıştır.

Yaklaşma hâli eki; älemğe (I/14/6) “dünyaya, âleme”, birevğe (II/3/3) “birisine”, dünyäğe (II/3/1) “dünyaya”, kimğe (III/25/2) “kime”, kişiğe (II/35/5) “kişiye”, periğe (III/20/2) “periye”, resulğa (II/3/7) “peygambere”, yağşığa (II/3/4) “iyiye” örneklerinde Çağataycada olduğu gibi “g”si düşmemiş şekliyle; äleme (II/28/3) “dünyaya, âleme”, derde (II/14/3) “derde”, dünyäye (II/24/1) “dünyaya”, emrine (II/7/4) “emrine”, ırağa (III/13/4) “uzağa”, kitaba (II/21/2) “kitaba”, pığambere (II/32/4) “peygambere”, yağşılara (II/35/3) “iyilere” örneklerinde ise Oğuzcada olduğu gibi “g”si düşmüş hâliyle kullanılmıştır.

Şu örneklerde yükleme hâli eki, Çağataycada olduğu gibidir: älemni (II/16/4) “dünyayı, âlemi”, dövlerni (II/16/3) “devleri”, gözellerni (III/35/3) “güzelleri”, namartnı (II/3/3) “namerdi”, sözümni (I/18/8) “sözümü”. Bazı örneklerde ise ekin Oğuzcadaki kullanılışını görmekteyiz: peleği (III/6/3) “feleği”, yamanı (II/3/4) “kötüyü”.

Bazı kelimelerde, Çağataycada olduğu gibi, zamir “n”si bulunmamaktadır: sanıda (III/19/3) “sayısında”, yanıda (III/19/3) “yanında”, pikriden (II/36/2) “fikrinden”, belasığa (II/3/6) “belâsına”. Bazı kelimelerde ise, Oğuzca özellik ön plâna çıkarılarak zamir “n”sine yer verilmiştir: tününde (I/14/1) “gecesinde”, gününde (I/14/1) “gününde”, dağında (I/16/1) “dağında”, boynundan (I/16/1) “boynundan”, içinde (II/5/1) “içinde”.

Son olarak Oğuzcayla Çağatay Türkçesini birbirinden ayıran ve “değil” anlamına gelen iki önemli kelimeyi de şairin kullandığını belirtmek istiyoruz. Bunlardan däl (III/25/4) Oğuzcaya, imes (I/19/7) ise Çağataycaya mahsustur.

Meni sabır bilen diñläniñiz üçiin hemmääñiz köp sağ boluñ!

* 14 Mayıs 1998’de Aşkabat’ta yapılan “Mahtumkulu’nun Sanatında Hoca Ahmet Yesevî Tesiri” adlı uluslararası konferansa sunulan bildiri.

1 Bkz. MANSUROĞLU, Mecdut: “Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesine Yaklaşan Manzumesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1956, s. 125-144; BULUÇ, Sâdettin: “Behcetü’l-Hadâ’ik fî Mev‘izeti’l-Halâ’ik’ten Derlenmiţ Koţuklar”, Türk Dili Araţtırmaları Yıllığı-Belleten-1963, s. 161-201; KORKMAZ, Zeynep: “Eski Bir Kudurî Çevirisi”, XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler-1966, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1968, s. 225-231; CANPOLAT, Mustafa: Behcetü’l-Hadâ’ik fî Mev‘izeti’l-Halâ’ik, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1967, s. 165-175; TEKİN, Şinasi: “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘Olga-bolga’ Sorunu”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1973-1974, s. 59-157.

2 Örneklerden sonra gelen parantez içerisindeki ilk rakam, Mahtumkulu’nun Kiril harfli şiirlerini içine alan kitabın (MÜLKAMANOV, A. - M. ÖVEZGELDİYEV - M. ÇARIYEV - A. NURYAĞDIYEV - G. NAZAROV: Mağtımğulı -Şığırlar-, "Türkmenistan", Aşğabat, I. Cilt 1992; II. Cilt 1994; III. Cilt 1996) cilt numarasını; ikinci rakam, sayfa numarasını; üçüncü rakamsa şiirlerin bent numarasını göstermektedir.