مختومقلي بوتين دونيأ تاناديلمالي

عبدالستار سوقي


توركمن ادبياتي‌نينگ كرون‌باشي بولان پراساتلي و ذهينلي شاهير مختومقلي فراغينگ ياشايان دؤوروندن كؤپ ايام گچسه-ده اول هنيز بو گونه چنلي ايل‌لرينگ آنگينده و چونگ پيكرينده ياشايار و ينه-ده عاصيرلار بويي ياشاپ بيلر. سبأبي مختومقلي اؤز توركمن ايلي‌نينگ دردينه بيشيپ اودي بيلن گيريپ كولي بيلن چيقان، آغلان واغتي آغلان، گولن واغتي گولن شاهيرلاريميزينگ بيري دير.

تركمن كلاسيك شاهيرلاري‌نينگ هر قايسي‌سيني دييسكده اؤز يرينده بييك مرتبه‌لي و اولي اورنا ايه بولان‌لار باردير، يؤنه مختومقلي دييلنده اوني يكه بير تركمن كلاسيك شاهيرلاري‌نينگ كرون‌باشي بلله‌مأن ايسم اؤزوندن انچمه عاصيرلار اوزال گچن بوتين دنيا تانيلان بييك پارس شاهيرلار خواجه حافظ، سعدي، مولانا يالي عارف‌لارينگ دنگينده اوتورداسينگ گليأرو ايلايتا-دا اولاردان باشغا بير آيراتين بير يري بار دييسك-ده اؤته گچديگيميز دأل بوْلسا گرِك، سبأبي مختومقلي بير جامع شاهيردير. اوندا اهلي سؤيگي‌لر جمع بولان يري باردير. مختومقلي‌نينگ عرفان باقيمينداقي يا فلسفه حقداقي قوشغي‌لاري مثال اوچين:

مختومقلي اول مكاندا مكث اتدي

شيخ توردي ييگيت‌لري رقص اتدي

هر اشيادان يار جمالي عكس اتدي

آب قايسي دير شراب قايسي بيلمه‌ديم

 

گذر اتديم بير مكان‌سيز مكانا

سيران اتديم بير مِيدان‌سيز مِيدانا

حيران قالديم بو جهان‌سيز جهانا

بيت قايسي دير هم باب قايسي بيلمه‌ديم

 

بير گوشه‌ده بولسام مقيم              كؤنگله گتورسم قدراتين

 

هر گوشه‌يِ ويرانادان        صد گنج بي‌پايان چيقار

 

ديييپ آيدان سطرلرينه نأهيلي بها بريپ بولجاق. شولار يالي مونگ‌لرچه سطرلرينده خواجه شمس‌الدين محمد حافظ، شيخ مولانا جلال‌الدين محمد بلخي و سعدي (رض) ـ دنگينده باريپ اوتوريان دير دييأن پيكيري هر بير مختومقلي حقدا اوْيلانيان آدامدا دؤره‌يأن ـ بولسا گرِك. باشغا بير طرافيندا بولسا:

ظالم‌لار خوار بولوپ قالار آياقدا

غريب سن آغلاما شير دك بولار سن

جيحون درياسي‌نينگ نيلينگ نهنگي

قولاغينا اورلان خر دك بولار سن

 

ايليمي اوُغراتدي داغ و دوز بيله

رحم ادن بولمادي بختيم قارادير

گوز ياشيمدان آقديرديم قان

زمينه باق قانيم قالدي

شولار يالي ايل دردينه يانيپ كؤين مونگ‌لرچه سطرلرينه قابات گِلِنميزده يوقارداقي آغزاليپ گچيلن شاهيرلاردان كم يري يوق‌ميقا ديييپ اويلانيارسينگ. سبأبي اولار مختومقلي يالي ظالم شالارينگ ييگرنجي خان‌لارينگ اليندن ستم گؤرن دألدير يا-دا گؤرن هم بولسالار ايل دردينه يانيپ بيلن دألدير يا-دا يانان هم بولسالار، مختومقلي يالي رحم ادن بولمادي بختيم قارادير» ديييپ آيدان سؤزلرينه بيز قابات گلن دألديريس.

مختومقلي اؤزونينگ «رحم ادن بولمادي بختيم قارادير» دييشي يالي گچن عاصيرلار بوْيوُندا قينانساق-دا اوْل گونده جان يانديريپ اونونگ اليندن توتان آدام نه اوزوندن و نه-ده غيري‌دان بولماندير. قايتا اونونگ كؤين باغريني پارالاپ ياراسينا بولسا دوُز سپه‌لأپديرلر. يوغسا بيزينگ مختومقلي شاهيريميز ايّام ايكي يوز ييل موندان اوزال ادبياتيميزينگ پارلاق ييلديزي بولوپ بوتين دونيأ تانالاردي.

بييك عالم‌لارينگ بيري‌نينگ آيديشي يالي شاهير اگر شاهير بولسا اونونگ قوشغي‌لاري آيديم بولوپ، يورك سؤزي بولوپ، آتالارسؤزي بولوپ اؤز خلقي‌نينگ ديلينده بولار ديييأن سؤزي مختومقليغا صادق دألميدير؟

مختومقلي‌نينگ قوشغي باغيندا بوتين دونيأنگ ميوه باغلاري ييغنانيپ اكيلن يالي دير اول داغ‌ دييسنگ داغدان:

بييك داغلار بييك‌ليكينگه بويسانما

گؤوِچ‌ده ازيلن زر دك بولار سن

سوُو دييسنگ:

ترينگ دريا هايباتينگا دايانما

واغتينگ گلسه اِرأپ ير دك بولار سن

باغ دييسنگ:

بلبل‌لر سايرايان هوالي باغ‌لار

خزان اوُروُپ سروي ريحان گؤترلر

ير دييسنگ:

يري گؤتِرن ساري اؤكوز

بيلمن نيچه ياشيندا دير

آسمان دييسنگ:

آسمانينگ يوزلري منوّر بولسا

زمين جنبش ايلأپ لاله گتيرميش

آغيزدان هر چيقان سؤزه مختومقلي‌دا يوز بيت دؤرأپدير دييسك يالنگيشماريس‌ميقا ديييأرين:

شاهير شوُلار يالي مونگ‌لرچه آدام مرتبه‌سي حقدا گتيرن تمثال‌لاري و ينه-ده مردليك‌دن، جومارت‌ليق‌دان، نامارت‌ليق‌دان، يارامازليقدان، ياغشي‌ليقدان الغرض يرده قيميلدان يِلِكدن، آسماندا برق اوران انورلردن سؤز آچيپ گچن شاهيردير.

مختومقلي حقدا سؤز آچمالي بولسا سؤزي نيره‌دن باشلاپ نيره‌ده سونگلاجاغينگي بيليپ بولماز. مختومقلي حقدا اويلانيان آدام اؤزوني بير عمّان دنگيزينگ ايچينه اوْقلاپ ال آياق قاقيان يالي دير. چونكي مختومقلي دورلي سؤيگي‌دن يوغرولان بير عشق درياسينا منگزه‌يأر. عرفان سؤيگي‌سي، انسان سؤيگي‌سي طبيغاتا بولان سؤيگي، وطنا بولان سؤيگي، هونأره بولان سؤيگي، حيوانا: پيله، پشه، جملي جماد و نبات سؤيگي‌سي شوندا ييغنانيپ دير. دييمك مختومقلي انچمه عشقدان يوغرولان بير عشق و بيله عشقينگ حكاياسي بير گونده، بير آيدا، بير ييلدا و بير عمرده توكنجك سؤز دألدير:

عشق سؤزونه توكنمك يوق، يارانلار

بار عمري شونگ يولوندا گويمنسنگ.


حورماتلي آداملار! مختومقلي بوتين دونيأ تاناديلمالي شاهيردير و حؤكمانِم تاناداريس و تانادارلار و شو واغتا چچنلي-ده اونونگ قوشغي‌لاري دونيأنگ بأش اون ديلينه ترجيمه بولوپ توركمن ادبياتيندا چوُنگّور بيليمه ايه بولوپ و ينه-ده دونيأنگ اؤنگه اوْزان ديل‌لرينده دولي معلومات‌لار توپلاناوغول‌لارينگ اوستي بيلن تاناديلدي. من اؤز يريمده شوُ اوُغوُردا زحمت چكيأن قلم ايه‌لرينه جان ساغليق دورموشدا آيدينگ باخت و ايش‌لرينده اوستون‌ليك ديله‌يأرين.

 

يوْلوُنگ فراغي

ستار سوقي

سنگ يوْلوُنگا توْقسان گيرديم، يوز چيقديم

قايسي يوْلدا گزن يوْلوُنگ فراغي

كوموش دك اريييپ گؤوچده آقديم

نيچيك خال دي سؤيِن خالينگ فراغي

 

يار باشيم آغيردي اَوصافينگ آغير

قوُرساغينگدا يارا بار، آرقانگدا ياغير

روُحوُما روُح قوْش-دا دوْداغينگي دگير

كؤشأر يالي كؤين جانيم فراغي

 

قوْرقا-قوْرقا گيرديم سنينگ بحرينگه

كؤچه-گؤچه گزديم گزن شهرينگه

مي مست بوْلدوُم ايچن جامينگ سحرينه

عاجاپ جام‌ميش ايچن جامينگ فراغي

 

گاهي حيران دألي ديوانا بوْلدوُنگ

عشق مييندن دوْلي پيمانا بوْلدوُنگ

نه جمال ايزيندا حيرانا قالدينگ

قايسي جمال  سؤيِن يارينگ فراغي

 

خوْش سحرلر يار اوْيانان چاغ‌لارينگ

حق عشقينگدا هر دايانان چاغ‌لارينگ

قايسي دريا قايسي داغدي جاي‌لارينگ

قايسي جاي دي گزن جايينگ فراغي

 

هم حقا عاشق سن هم رسول يارينگ

هم اوْدا ياقيپ دير بير زولفي تارينگ

هر نأرسه‌ده گؤريأن سنينگ گفتارينگ

سؤزونگ بار سنگ نيرده سازينگ فراغي

 

حيران منم عُمّانينگدا سرگردان

پنهان- پنهان آچيلماديق سيرلار كأن

كأ يري، كأ ايلي ايلاپسينگ مكان

قايدا مكان توتان جايينگ فراغي