Ak-Muhammed  Velsapar

 

MÜLLİ TAHΙRΙÑ HUDAYLΙGΙ

Roman

MAZMUNΙ:

Magtımgulınıñ gozleginde (sözbaşı)……… ………2

1. KΙRK GÜN…………………………………...3

2. GARA SEÇEKLİ…………………………….18

3. GÜNÜNİÑ GÖZLEGİNDE…………………30

4. GÜYZ………………………………………..45

5. ORRAMSΙNΙÑ OYNAGΙ……………………52

6. DEMİR SANDΙGΙÑ SΙRΙ……………………68

7. AŞΙKLΙNΙÑ ETİ……………………………..83

8. GΙŞΙÑ BOSAGASΙNDA…………………….95

                                                                 AŞGABAT 1996

                                                                


MAGTΙMGULΙNΙÑ GÖZLEGİNDE

 

  Bu kitapda gozgalyan mesele ir dövürden bäri türkmen intelligensiyasına ıncalık berenok, ol ne çözülyär, ne-de yatdan çıkıp gidyär, şol kövsarlap aylanıp yör. Gürrüñ beyik Magtımgulı-Pıragınıñ edebi mirası dogrusında baryar. Bu meseläni düybünden agzamalı däl diyyänler-de (bu kitabıñ Türkmenistanda gadagan edilmeginiñ bir sebäbi-de, belki, şudur?), tersine, şübhe astına düşen birnäçe müñ setiri şahırıñ edebi mirasından günübirin zıñıp goybermeli diyyänler-de bar. İki tarapıñ-da delili özüne yeterlik.

  Elbetde, bu mesele ahırsoñunda ılmı nukday nazardan çözülmeli. Alımlar Magtımgulınıñ dörediciligini çuññur övrenip, gutarnıklı bir neticä gelmeli. Yöne bütin halkıñ, türkmen milletiniñ, onuñ kulturınıñ düynüne ve bu gününe, belki-de ertirine-de dahıllı meseläni diñe alımlarıñ payına goymak dogrı bolarmıka? Romanıñ gahrımanlarınıñ biriniñ dili bilen aytsañ, onda: ”...ol alımlarıñ birentegi ılım bilen diñe esası işlerinden, yagnı özara çaknışıklardan boş vagtları meşgullanyarlar”. Munı beyik Magtımgulınıñ kitaplarında ol neşirden bu neşire geçip yören köpsanlı orfografiki ve ençeme manı yalñışlıkları-da subut edyär. Mısal üçin, ”Enede bizni” atlı goşgı sovet dövründäki neşirleriñ ençemesinde şeyle cemlenyär:

                      ”Her meclisde, söhbetde şat eyläñ biz garıbı,

                      Ey, yaranlar, yat ediñ hayr-u dogada bizni!”

  Emma bu dünyäden ötüp giden bendäni toy-meylisde yat edip, diñe doga-tövürde şat edip bolcakdıgına düşünyänler üçin türkmen edebiyatçı alımlarınıñ bu ”gımmatlı” ılmı görüşi gülkünçdir. Yagday şeyle bolansoñ, bir akıldarıñ öñden belli sözüni üytgedip: ”Edebiyat ılmı onı diñe alımlara ınanardan has çınlakay ılımdır!” diyesiñ gelyär.

  Üstesine-de, bu kitapda gep diñe edebi mirasa-da sırıganok. Magtımgulı bar yerinde, elbetde, elmıdama türkmen milletiniñ özi, onuñ düyni, bu güni ve ertiri dogrusındakı meseleler-de hökman örboyuna galyar. Magtımgulını agzap, olardan sova geçmek asla mümkin däl. Yöne kim-de kim bu eserden öz milletine gönümel övgä garaşsa, onuñ lapınıñ keç bolmagı yakındır. Kitabıñ gahrımanlarınıñ biri bu dogrusında şeyle diyyär: ”Diñe övgi bilen milleti millet edip bolmaz.” Depesinden aşa basmagıñ halkıñ ösüşine zıyanlı bolşı yalı, yerliksiz övgi-de oña zıyanlıdır. Şonuñ üçinem bu kitabı okamaga meyil bildirenlere meniñ: ”Eger-de ol siziñ çetiñize degse, onda bu, birinciden-ä, siziñ damarlarıñızda türkmen ganınıñ at çapyandıgınıñ, ikincidenem, bu eseri yazmak bilen avtorıñ öz öñünde goyan maksadına belli bir derecede yetenliginiñ alamatıdır!” diyesim gelyär.

”Yagşı-yaman işime, ey, Biribar, garışma!”

Magtımgulı-Pıragı, XV111 asır

 

1. KΙRK GÜN

 

  Zılıha öz öyünde dörän adatdan daşarı ümsümlige diñ saldı. Düşündirer yalı däl, yüregedüşgünç dınçlık... Dogan-garındaşlarınıñ hemmesi sıpba-sıpırılıp gitdi. Oları saklacak bolmak-da artıkmaç. Öleniñ kırkından soñ yas tutulyan öyde kimiñ galası gelsin? Her kim bir bahanacık tapınıp, bu yerden garasını sayladı. Hiç hili bahanasız, yöne imisala ”sagbollaşıp” gidenlerem bar, nä olara: ”Munıñız bolanok, galıñ, oturıñ entek!” diycekmi? Her kimiñ malı-halı, içerisi bar. İçinde yek-tük Zılıhanıñ özi yalı saltmanragı bolayanda-da, olaram bu tayda artık galmaga dövtalap däl, günüñi gülmän-ışman, yüzüñi asıp, gınançda geçirmek añsatmı? Onı diñe başına düşen çeker. Zılıhanıñ özüniñ-de yas tutulyan yerde telim günläp oturan yeri yadına düşenok. Entegem garındaşları zor çıkdılar. Mülliniñ sarpasını sakladılar. Zılıhanıñ yüzünden geçip bilmedik bolmakları-da ahmal, garaz, adamsınıñ kırkı geçyänçä oña öz hasratı bilen ikiçäk galmaga may bermediler, derdini paylaşdılar. Şonuñ üçinem Zılıha kırk günläp edil düyşde yalı gezdi: agı gatışıklı gürrüñçilik, derdinişmek, zeyrenç. Yitgi çekenleri köşeşdirmek üçin yas yerinde köplenç: ”Onda ol bolupdır, munda bu bolupdır” diyip, her kim bu öyüñ başına düşenden bäş beter zadı gürrüñ beryär, şol gidip otırlar. Olarıñ birentegini eşideniñde, yakañı tovlama bilseñ tovlama göreyin. İlçilik, maşgalası bilen betbagtlıga uçrayanam bar, öyi bilen yanyanam, biri biriniñ bıkınından pıçak uryanam, bu adamlara çäre barmı nä? Ulı şäherde govga gıtçılıgı yok. Zılıha ol gürrüñleri-de öz gaygısına garıp, üçürdikläp diñledi, yöne her kesiñ öz derdi özüne yakın, gürrüñden ünsi sovlan dessine, adamsı yadına düşüp, ız yanından yene gözüni sıkanını duymadı.

  İne, indi öy çolardı galdı. Enegız bilen Gülle-de iliñ soñundan bu gün irden tirkeşipcik çıkdılar gitdiler. Öz gızlarıñ bolanda-da, olar indi kişi maşgalası, mundan artık saklacak gümanıñ yok. Hocalıklarını taşlap gaydanına - ılayık kırk gün; herki zadıñ çakı yagşı, ızına dolanmasalar, indi gayınları gatırganar. Şoña gözleri yetik bolansoñam - gitdilar, nätsinler.

  Zılıha gugarıp galan otaglarıñ içine yene-de yeke-yeke aylanıp çıkdı, ol sessiz-üynsüz yatan öy goşlarına gözlerini giñden açıp seretdi. Dört otagıñ hiç birinde uzak durman, gelip mıhmancayda gışardı. İmisalalık günlerde bu otagdan adamlısı yokdı. Zılıhanıñ gövnüne, häzirem bu otag beylekilerden, näme-de bolsa, birneme üytgeşigräkdi, hovalıdı, şadıyanlık bolmasa-da, yeñillik bar yalıdı.

  Zılıha divarıñ yüzüni uzaboyuna tutup duran goyı goñur reñkli mebele hovlukman-alñasaman seretdi, seretdigiçe-de, ol ünsüni beter çekdi. Gımmatbaha agaçdan yasalan mebel, iliñ yetip bilmeyän goşı, yüz yıl añtasañam açık satılıp duranınıñ üstünden barmarsıñ, öñ azda-kände bolçulık yılları-da, şindem şeyle. Zılıhanıñ yayravı giñ garındaşları bolmadık bolsa, Müllüden munuñ yalı enayı öy goşunı edinen bolarmıdı-bolmazmıdı, kim bilyär? Gazanç Müllüniñki, yöne arzılap sovmak - Zılıhanıñ hünäri. Ol bu işe gözet bolan, ökdeleme kemini goymadı. Bu meselede adamsına diñe degşip oñaymak galardı: ”Sen, tüveleme, öydecik oturıp, meñ aylıgımı yerine yetirip sovsañ, ikimize-de düşevüntli bolcak. Özüñe berilyän-ä, gümanım, yol kireyiñe-de yetenok!”

  Öyde oturmaga kararı yetenliginde, Zılıha oturardı, onda indi bir vagtlarkı okgun galmandır. Yöne gatnaşıklı boydaşlarıñ hersi bir edarada stol saklap otırka, bu-da añsat däl. İliñ ugruna yıkılan yagşı. Yogsam, professorıñ ayalı adı bar, öyderäk boluberende-de, gelişmän durmazdı. Aylık-günlügiñ gürrüñem yok, ”er urup, yerde galan” şol instituta gatnap, käşgi artıkmaç abray bir gazanıp bolsadı diy? Yok-la, onuñ diñe adı ılmı institut, özi bireyyäm yapık sövda edarasına övrülen. Atam dövründe biri açdırıpdır, indem yapmaga hiç kesiñ gayratı çatanok, institutam öz keypine işläp dur. İşgärlerine ölmez-ödi aylık beryärmi - beryär! Oña-muña komandirovka iberyärmi - iberyär! Başga näme gerek? Dört-bäş yıllıkda bu institutda hatda ılmı konferensiya-da geçirildi! Olam bu edaranıñ yeten añrıbaş derecesi bolsa gerek. Yolbaşçılar enteklerem onı dillerine çolamalarını goyanoklar. Şondan soña-ha dım-dırslık, indi institutda siñek uçsa-da ganatınıñ ovazını diñläp oturmalı. Diñe aylık güni uzın-uzın alagarañkı koridorlarda hümürdi gürelyär, hatda ondan-mundan degişmedir gülkem eşidilyär. Galan vagtı, ınha, edil häzir Zılıhanıñ öyündäki yalı, tukat.

  Zılıha yene-de kirpikleriniñ yaşını sılanını duyman galdı. Gaygıdan ünsüni sovara zat gözläp, gözüni töveregine ayladı. Ol öz öy goşlarına ozallar söyünç bilen seretmän bilmezdi, guvanardı, yöne häzir bir özi galıp, mıhmancayda sessiz gışarıp yatışına daşındakı gımmatbaha mebellere seredişi bu vagt başga hilidi. Yüzi haşamlı çekerlerden göz-göz bolup duran şkafa ilki yokardan aşak, soñra-da ikiyana uzak vagtlap seretdi yatdı. Haysı caya girseñem, şunça goş bar. Bular uzak yıllarıñ işi, her haysını tapcak, alcak bolanlarında, nä günler gördüler! Hanı, bu zatlarıñ barıp alıp gaydıbermeli yeri barmı? Nirelerdedir bir yerde ıhlas bilen sünnälenen agaç haşamlarda Zılıhanıñ nazarı uzak eglendi. İnçe iş. Niçik azap edilipdir, gımmatlıgam şoñ üçin-dä. Bu yerde Zılıhanıñ kellesine ilkinci gezek bir pikir geldi: adamsı bilen bile yaşaşan yıllarında ep-esli baylık toplan ekenler. Zılıha öñem munı bilmän duranokdı, ol näme iliñ öyüne girip görenokmı? Göryär. Özüniñkiñ üytgeşikdigine-de belet. Yöne häzir däl, edil häzir onuñ ünsi başga ugra gönügen. Çisñäp yagyan yagış dey nazarı siññin, irginsiz. Ol gözler bu vagt ozal yıllar boyı görmedeigini-de göryärler. İndi olar niräk alñasasın? Ömrüñ cemi cemlenmeli dövri golaylana çalımdaş. Bir menzile yetildi, sürlen dövran ızda galdı, adamsı pahır yurdunı täzeledi, goşa gumrı yalı bolup yaşalan yıllar indi süyci düyşden enayı däl. Gün geçdigiçe-de olar ondan daşlaşmak bilen. Ah, ol günleri eliñ bilen aslışıp saklap bolsa, guyrugından tutup bolsa, yene-de bir meydan dövran sürseñ... Zılıhanıñ gözüne yene-de gızgın yaş çayıldı, bilniksizden.

  Ol yıllar indi ızına gelmez, aglasañam gelmez, eñreseñem, bagrıñı paralasañam! Bu zatlarıñ hiç birinden nepaga yok! Bu çaka çenli yıgnan zatlarınıñ cemi, dogrusı, olarıñ ömrüniñ cemi bolup çıkyar. Mülli pahırıñ kitapları, ılmı işleri bar, yöne oları indi gereklän tapılarmıka? Dirikä kiçicek kitapçası çıkaysa-da, gözläp ölerdiler. Studentler - studentler diyseñ, aspirantlar-da, öz kärdeşleri-de şeyledi. Ya olar munı il yüzüne edyärdilermikä? Müllini okamak dövrüñ alamatı bolan-a däldir-dä? Ya-da, dogrudanam, Mülli Tahırıñ yazan kitabı, onuñ pikiri olara zerurmıdıka? Garaz, haysı bolanda-da, olar ugrunda-ha ılgardılar. Zılıha-da öz adamsnıñ sarpasını görüp, oña buysanardı. Adamsınıñ kitabını agtaryanlarıñ käbiri käte Zılıhanıñ işleyän institutına-da cañ ederdiler: ”Bagışlañ, gelnece, yaşulınıñ özüni bimaza etmäli diydik. Öyde yek-tük galanı bar bolsa, soñkı çıkaran kitabından bircigini tapmaga kömek edäyseñiz, ılgap barıp alıp gaydardık...” Sıpayçılıgıñam añrıbaşı:  ”Getirip beräyseñiz, ılgap barıp alıp gaydardık” Kitap diyyänlerem, dogrusını aytsañ, çelpek yalı bir zatdır. Mülli onı belli bir problema yanaşdırıp, studentlere praktiki goldav diyip yazandır. Studentlere işiniñ daşından sapak beryänem bolsa, onuñ öz okuvçılarını govı göräyişi çakıñ däldir. Ol hemişe: ”Yaşlardan bir zat çıkaymasa, biziñ neslimizden umıt yok” diyerdi. Onuñ kärdeşlerini gatırgandıryan yene bir sözem: ”Küteklik biziñ neslimiziñ mañlayına yazlan” diymesidi. Nätcek, gatı görselerem, görmeselerem ol şeyle pikirdedi. ”Bir nesliñ ömründe iki gezek elipbiyi çalşılan halkdan ullakan zat tama etmek bolmaz” diyerdi, muña ölümden beter gınanardı. Kim bilmese-de, Zılıha munı govı bilyär. Asla Mülli Tahır bir gepi oylanman atıp goyberyänlerden däldi, näme diyyänini, näme üçin diyyänini govı bilerdi. Onuñ toplan bilimi hele-müçükmidi näme? Äriniñ gursagında o dünyä äkiden baylıgı öydäki goş-golañıñ çakı däldi, munı Zılıha govı bilyärdi. Äri dirikä ol oña gepsiz-gürrüñsiz boyundı, edenine kayıldı. Kayıl bolman, Mülliniñ nä ters edyän işi barmıdı: edeni - eden, goyanı - goyan, diyeni-de - diyen yerinde. Zılıha hamsıkdı. Üytgeşik är bilen yaşaşıp yörenini ol dirikä-de bilyärdi, häzirem, kırkını sovansoñam bilyär. Yigrimi dokuz yıl bile dövran sürüşdiler. Edil yılıñ başında dälmidi Mülliniñ gazma dutarı gucaklap, bilegini çermäp zovladıp oturanı?

                      Aa-ay, bir kem otuz yıldır sürüşdim dövran!

                      Yar sensiz gerekmez bu panı cahan!

  Gülüp aydyar, degşip. Zılıha-da o caydan o caya geçip, öz işlerine gümra bolup yörşüne, oña yaş gelin kibi näz edip, deñinden yılgırıp geçyär.

  - Yigid-ä coşdı!

                      Neçün coşmayın-eye-y gaşımda yarım,

                      Geçyär iki baka güceñläp narın!

  - Masgara etme! - diyip, Zılıha bu dünyede diñe Müllä düşnükli dilde yılgıryar. Beyle pursatda ol öz gelşikli sınasına, yaşı kırkdan agsa-da, yeñlemedik gice yalı gara saçlarına (depesinde düyrlese-de, yeke örüm edip, sagrısından aşak goyberse-de, olarıñ agramını duyman bilenok), yaş gızıñkı dey saglıgına buysanıp, yeñil basar gider. Yeñil basmak oña yaraşyar, kınam düşenok. Nämüçin kın düşsün, ol 18 yaşayança-da kın-gıssag görmedi, Müllä gelibem. İlki gurplı maşgalanıñ gızı, soñam professorıñ ayalı. Onsoñ näme sebäpden Zılıhanıñ gövni çökgün bolmalımış? Dogrı, onuñam kösenen vagtı bar, yañı yaş çatınca bolan uçurları, Mülli ılımda özüne birneme yer kertyänçä. Bu iki arada öysüz-övzarsızam entediler, kişiniñ gapısında-da yaşadılar, yeke otagda gün görcek bolup, çagalaram çırçıkladı. Ayal okuvçı bolsa, eysem başga nähili bolsun? Yöne muña olarıñ ikisem boyundı. ”Gızımı yaş bercek däl. Yöne atası-enesi yalı bolup okadarın, horlaman diyseñ, başga gep” diyip, kakası ozalında Mülliniñ öñünde şert goyan ekeni. Ana, şol ”başga gepem” boldı, Mülli Zılıhanı okatdı. Yöne oña agram düşdi. Ol Günler Zılıhanıñ bireyyäm yadından çıkdı gitdi, yöne, nätcek, Mülliniñ velin, yadından çıkmadı. Dar cayda, kişiniñ gapısında yaşap, ılmı iş yazcak bolup gören görgüsi yadına düşse, suslanardı, başını yere salardı, çalaca käyinäymesem bardı: ”Kösenip bildik-le” diyerdi. Kınçılıgı her kes bir hili çekyär, agramını deñce taylaşsa-da, horluk kän Zılıhanıñ süññüne ornaman ekeni. Belki, adamsınıñ her ädimde onuñ daşını gallap yöreni üçin şeyle bolandır? İndi seretse, ol  başkı üç-dört yılıñ nähili geçeninem bilmän galıpdır: yaş çatıncalık, okuv, ”hä” diymänem, çagalañ aladası, arlık-kirlik... Yaş başına bu zatlara yetişcek bolup gice-gündiz ılgap yörşüne, bir aylavda görse, ınha, eyyäm cayları-da bar, diplomı-da. Dura-bara goş-golañam boluberdi.

  Bilniksizden süyci yatlama uçrap, tolkunlı saçınıñ içinden uzından ak barmaklarını şirmayı darak yalı ızlı-ızlı geçirenini Zılıhanıñ özi-de duymadı. 

                      ”A-ayy gara saçıñ-eyeyy, amman-amma-an!”                  

  Mülliniñ ol günki coşayışı öñküleriniñ-de çakı däldi, bir yerden-ä şadıyan bolup geldi. Divanıñ üstüne geçip, bütin agşam govı göryän aydımlarını aytdı oturdı, aytdı oturdı... Sähelçe vagtdan gitcegini bilen yalı, neresse...

  Zılıha aglap, yüzüni hala berdi. Çog yalı türkmen halısınıñ çitimleriniñ üstüne düşen gızgın gözyaş damcaları edil takır yere düşen simap yalı, yüzugra siñip gidibermän, ikibaka togarlancak boldı durdı. Bir dem pervaysız seredip yatansoñ, Zılıha olarıñ üstünden ayalarını yöretdi, soñam öz ellerini sınlap, geñ galdı. Onuñ goşarları beyle ak ekeni, barmakları beyle uzın-uzın ekeni. Ol munı öñ näme üçin görmedikä? Ya üns bermedimikä? Göryärdi-le, görmese-de görkezyärdiler, ayalıñ görküne hırıdar gıtmı? Gözilginç görküñ bolmasın, bolsa yoldan arkayın yöremegem kın. İñ bärkisi boydaşları näme, şolaram yañagına yañagını süykän bor, saçını sıpalan bor, garaz, daşında kebelekdir. Ayallar-da biri biriniñ görküne aşık bolyarlar. Ol özüniñ gözilginç görküniñ barlıgını bu gün bilmeli däl, göze görneli bäri belet. Özüne niçeleriñ üytgeşik göz bilen garayandıgını ol irgözünden añıpdı, yöne ol mundan utanardı, yüzüni gizlärdi. Mülli nä olarıñ biri dälmidi? Olam düyp-teykarına seretseñ, şolarıñ biridi, yöne içinde iñ bagtlısı, mañlaylısı bolup çıkdı. Mülliniñ özem şeyle diyerdi:

  - Men seni vagtında alayıpdırın, gicä galan bolsam, aññalak gapdırcak ekenler! Bay, soñ kän adam içini tut-da! Daşıñ yöne duranca göz ekeni, eglendigim, soñra bütin ömrüm ökünip yaşar yalı edäycek ekenler!

  - Edil beyle-de däldir-le - diyip, Zılıha-da çalaca näz eder, gızarar. - Senem yöne ot beräyyäñ, oglan!

  - Aydışımdanam beter - diyip, olam canıgardı. - On sekiziñde sähelçe dözmezlik edip eglenen bolsam, soñ men seni göräermidikäm? Näbileyin-dä? ”Käse gitdi, yaranlar, habar beriñ, görenler!” bolaymazmıdı yöne? Meñ onı yüregim sızan eken-le, görenimden odugıberdim. Huday gursagıma guydı: ”Bu seniñ tayıñ” diydi. Yogsam, men seni yalñışsız nädip tanardım, ilde-günde ovadan gız kän...

  - Şey diy-de, Hudayıñ boynuna atay! - Zılıha gaş kakıp güler. - Bu işi özüm etdim diyäymegin! Kimiñ kimiñ gursagına näme guyanı bes-belli-le. Asıl beyleki yaş-yuşlañ gepi señki yalı yer kertmedi-le gızıñ yüreginde! Tecribäñ yetik eken-dä, edil yöne möy sokan yalı edäydiñ, ukı-da galmadı, işdä-de. ”Gızım seni 25 yaşatman adam ogluna bermen, öyümden çıkarman, entek okatcak-dokatcak. Patışañ oglı aşık bolsa-da, garaşsın” diyip oturan kakam-da, ikiçäk oturıp gürleşeñsoñız, ınha görsem, yaz gününiñ garı yalı, pagış-para eredi ötägitdi. Men-ä yöne alsañ kayıl bolayandırın, görgüsiyamancık... Nätcek, erkiñi eliñden aldırsañ?! Yogsam, mekdepde gızlañ biri oglan diyip, oda-köze düşse, gülkim tutardı ”gız halına, gıl saçına” diyip. Özüñ düşmezmiñ şol güne?! Yazgıtdır-da.

  - Ana, özüñem şonı diyyäñ!

  - Eysem, men näme diyeyin, etcegiñi edeñsoñ?! Özüm günäkär, boynuña bökdüm diyeyinmi? Goyaveri, dädesi!

  - Yeri, bolyar-da, hamana şeylemiş diyeli: men seniñ söz bilen başıñı aylan! Sen-ä bir gögele gız, menem - azı yaran yaş yigit...

  - On yaş-da ulı!

  - Hava. Tes-tegelek on yaş. Yöne men ol yılları biderek geçiren däldirin! İl yalı Peterburgdan diñe bir diploma kayıl bolup gaydan däldirin. Dädeñ yanına seniñ üçin gudaçılıga baramda, bilyäñmi, eyyäm kandidatlık diplomım elimdedi!

  - Dädemiñ gövnüni avlanam şol diplom dälmi? Yöne ol señ sarı gulpaklı perileñ elinde okanıñı bilen däldir.

  - Yok, ine, sen yene köne heñiñe tutduñ! Adam talantlı bolsa, hemme ugurdanam talantlı bor-da, oña betgüman bolmak nämä gerek?! Men sarı gulpaklı gızlañ däl-de, ak saçlı professorlañ elinde okadım.

  - Yeri, bolyar, hamana, şeylemiş-dä...

  - Bey diyip, meni kemsitmesen-e, ınanmazçılık etme. Eger sen betgüman bolsañ, onda men nädip señ gözüñ öñünde özümi aklayın? Govusı, ikimiz Peterburga yene bir gayta uçalı, meni okadan professorlañ diri gezip yöreni barka sorag-ideg et. ”Siz okatdıñızmı Müllini ya-da sarı saçlı gızlar?” diy.

  - Goydum! Häli goydum!

  - Onda şey diy.

  - Şey, vah, şey! O bolmanam, men seni tutup bilesim yog-a! Tutdurcak adam, ahmal adam özünden on yaş kiçi gızı alarmı?! Sen hiç vagtam ahmal bolan dälsiñ-le, tilki yalı, geçen yoluñı guyrucagıñ bilen sübseläpcik geçensiñ, men onı añyan.

  - Vah, bu ayallar ınanmancık geçcek-dä: ”Aglasam, eñresem, yansam ınanma-az!”

  - Şeyt-de yöne, ızını aydım-a yazdıray, yogsam sıpmarsıñ. Men saña belet bolandırın!

  Zılıha adamsı bilen arada bolan bu gürrüñleri, oyun-henekleri yatlap, yanıp-bişyär, gözüne yaş çayyar. Häzirem ol burnunı çekip, beylesine agdarıldı-da, gözüñ yagını iyip baryan mähirli halını guçdı. Onuñ yukacık gabaklarınıñ gıralarına zer kimin çayılıp duran çıg damcaları birigip, yene halınıñ üstüne payradı.

  Onuñ gaygı-hasratı geçen kırk günde bircigem egsilmän ekeni. Asla olar haçan-da bolsa bir vagt egsilermikän? Zılıha bu vagt muña ınanıp bilcek däldi. Onuñ hasratdan yaña yadan başına hayallık bilen şeyle pikirler aralaşdı: eysem onuñ äri kimdi? Ol nähili adamdı? Zılıha diri rovayat bilen yaşaşana-ha däldir-dä? Onuñ öz ärini yere düşüresi, onı adatı adama övresi, adatı adam yerinde göresi geldi. Eysem bu giç dälmidir, ol indi yog-a! Giç. Yok, giç däl. Asla giç däl. Entek ol, yagnı Zılıha diri, diymek giç bolmaga hakı yok. Ol yetişer, ol öz ärini hökman tanap yetişmeli! Şonda Mülli Tahır oña öñküsinden-de yakın bolar. Onsoñ Zılıha yekesiremez.

  Eysem ol öz ärine beletmidi? Bu nähili sorag boldı? Elbetde, belet! 30 yıl bile yaşaşan adamsına belet bolman ol nä beyle ısnatmıdı? Yok. Üstünde kökenekdi, yöne özüne-de ınamı bardı. Äriniñ her bir işine goşulışıp yören ayallarıñkını oñlamazdı, onuñ ızını añtamaga-ha beylede dursun. Beydip, özüñi kiçeldip nätcek? Ondan äriniñ il içindäki abrayından çen tutnanıñ govı dälmi nä? Mülli ayagını gışık bassa, gelip, hezil edip yetircekler gıt däldir-le. ”Dostumdan kän duşmanım bar?” diylipdir. Govı günüñe biri begense, ikisi görüp bilenok, ilçilik-dä, basdaşlık gıtmı? Käsi-hä basdaşlık etmän yaşabam bilenok,  gıbatsız yaşap bilmeyänem kän, hökman oñ gepini beyleki birine yetiräymeli. Olar yalılara nebsiñ agıraymasa, başga näme diycek? Huday gargan bendeler-dä, gözüniñ alnında biriniñ aşıgı alçı gopsa, bir yaşını gayra yaşayarlar. O-da bir kesel, keseliñem erbedi.

  Biraz vagt mundan öñ, hamana, Müllini bir aspirant gelne aşık bolan etdiler. Bu gürrüñi instituta getirenem Alma bolmalı. Ol gürrüñ yayranda Zılıha işde yokdı. Oñat yeri oña kän bir gulak gabardan bolmandır. Yogsam dagın kim bilyär onuñ ızınıñ nirä barıp degcegini? Durdıhal yogın sesi bilen Almanıñ alkımından aldı diyip, soñ Zılıha yetirdiler. Durdıhal oña ilki: ”Goyaveri, Alma, oñ yalı gürrüñ yayratmaveri bu tayda! - diyipdir. - Edeyin diyseñ, her kimiñem arkasından onça gürrüñ tapılar, türkmençilikde gep gıtmı?” -- ”Menem eşidenimi aydyan. Ol aspirant gelni tanayan bar...” diyip, Alma çınırgatcak boluberende, Durdıhal yerinden turagedin gapını içinden berk yapıpdır-da, ”Etseñ-ä, Alma, diliñi dişiñ añrısındacık sakla, yogsam-da arada komandirovka gidenimizde, bir gice niräk yitirim bolanıñı bu institutda eşitmedik galmaz!” diyipdir. Osoñ Alma lak bolupdır.

  Zılıha gözüni yumdı, içinden pikir övürdi: ”Özi yokka bile işleyän ayallañ onuñ sarpasını tutanı govı zat, yöne Durdıhal şol gezek Almanıñ agzını yumdurmadık bolanlıgında, belki, bu vagt Zılıha öz äri hakda, hemme zadı bilerdi. ”Ah, nähili hemme zadı? - diyip, soñam ol öz-özüne sorag berdi. - Ol eysem öz äriniñ kimligini ilden sorap bilmelimi? Entegem ol vagt Zılıhanıñ özüniñ yoklugı, yogsam bolmanda, ol heleyiñ mazalıca merkini bererdi. Zılıha her öñyetene öz ärine dil yetirtcekmi? Ol öz äriniñ abrayını dirikä-de goradı, indem gorar. Aspirantkasam güm bolsun, beylekisem. Mülli Tahırıñ yeke-täk söyeni bardır, olam Zılıha! Munı onuñ ähli boydaşları-da bilyär, goñşı-golam-da. ”Gısır çıbınıñ gısılıp girip bilmecek” yerine haysıdır bir aspirantka nädip sıgcakmış?! Mülli Tahır ayagını gışık basıpdır diyseñ, il içinde diñe ınancak ınanar, hemmesi däl. Zılıha üçin esası zat şol. Onsoñ Alma, islese, teke bazarınıñ ortasına çıksın-da, car çekäysin, onuñ deñinde eglencek kän tapılmaz.”

  Zılıha gaygısını egismek üçin özüne çemeli iş gözledi. Tapdı. Gözi yaşlı yerinden turup, içerisini sırışdırıp-süpürişdirip başladı. Dört otag oña tä agşama çenli iş boldı. Onı oña süyşüren boldı, munı - muña. Öydäki aynaları azaltmalı diyen kül-küle düşüp, edil öye giräen yeriñde öñüñden çıkyan daşı haşamlı ovadan aynanı eşik salınyan şkafıñ arkasında gizledi, yogsam gızları onı düyn zatları gaytadan yerli-erinde goyuşdıranlarında, yene çıkarıp girelgede asıpdırlar. Görgülicikler, ähli zadıñ çagalıklarından gözlerinde galan yercagazında duranını govı göryärler, eceleri üçin indi ol dövranıñ gutarandıgını näbilsinler?

  Her ädimde şunuñ yalı bir zat kellesine gelyän Zılıha öyi gözyaşı bilen suvlap süpürdi. Gızlar näçe ıhlas etdim diyselerem, bärden gaydan yerleri Zılıhanıñ edil gözüne dürtülip dur, ”Ee gözi em, kesekiñki kem” diyleni-dä. Bagrıñdan önen gızıñ edenem özüñkiçe bolmansoñ, näme diyip, näme aydarsıñ? Zılıha tä iñrik garalıp, çıra yakılyança öy goşlarını yuvdı, yılmadı, sırdı, tämizledi. Öy bikesine endikli bu aladalar şuş-şu vagt süycüligine-acılıgına bakmazdan, onuñ hasratını kirpik boyı kemdi...

  Agşamlık dözmezligini edip, Zılıhanıñ kiçi gızı Gülle yene ızına geldi. İki yaşlıca oglam elinde. Tort bişiripdir, onam kösenip, yanı bilen alıp gelipdir.

  - Çagalañña berseñ bolmayamı? - diyip, Zılıha soñkı günleriñ gaygı-hasratından yaña tutuksı bir ovaza övrülen sesi bilen maslahat berdi. - Eceñ bu vagt yüregi süyci zat küysäp duranok. Ertirden agşama içyänim suv, olam gözyaş bolup çıkyar.

  Ecesiniñ yene bozulıp ugranını añşıran Gülle onı gepe güymemek isledi.

  - Çagalara-da birini goydum. İkini bişirdim, ece. Yöne başga bir zat bar, men-ä nähili aytcagımam bilemok...

  Öyi yıgnaşdırdım edip otursa-da, Zılıha häzirem ıncalmandı, haysı caya geçse, gözi goş-golañlarda hayallık bilen gezyär: ”Yene nämäni niräk üytgedip bor?” diyyän yalı. Kä zadıñ yanında saklanıp, çuñ pikire gidyär, elini bıkınına diräp, ırañ atyar. Gülle-de kiçicegini eline alıp, onuñ ızında, ikisi ”guyruktutdı” oynayan yalı, bu otagdan ol otaga geçip yörler, oturıp ıncalıkları yok. Yatılyan cayda, üsti näzik reñkli yüpek matadan tikilen örtgüli yaybañ sekiniñ yanında söm bolup durşuna Zılıha entek gızınıñ gepine o diyen bir ünsüni sovup yetişmän, öz pikirine gümra bolup, yönekinden soradı:

  - Hä, näme gep bar?

  Emma Gülle bu habarı ecesine yetirmäge o diyen bir aygıt edip bilmänsoñ,  vagtında gepi başga yana sovdı.

  - Ece diyyän-ä... gayınlam bilenem maslahatlaşdım, Mırat ikimiz señ yanıña göçüp geläeli? Yeke özüñe kın bormuka diyyän. Gayınlam razı, Hudaya şükür, yeke dikrarları däl, zat däl, ınha, ız yanından yetişip gelyän ogulları bar.

  Zılıha bu vagt gızınıñ gepiniñ hörpüniñ yüz ugra üytgändigine üns bermedi.

  - Govı bolupdır maslahatlaşan bolsañ, oñ gürrüñini soñ ederis. Yör, hanı, ilki señ tortuñdan dadıp göreli getiren bolsañ. Tortuñ tagamam agzımdan uçupdır. Ey, Hudaycan-ey! Bar, hanı, çay demle-de, mıhman caya elt. Serdar yatdımı?

  - Ses-ä çıkanok, yatandır-da.

  - Bar, onda! Menem bardım ızıñdan.

  Çay başında eneli-gız agır kervenden galan iki betbagt yolagçı kimin, daşlarını gurşap alan yürekgısdırıcı ümsümlikden heder edip, tapdıklarından ondan-mundan gümür-yamır etdiler. Gürrüñ tey ugruna baranokdı, gızıganokdı, nämeden başlasalar, ”hä” berip yetişmänkäler ızı üzüldi durdı. Gülle bir görse, yene-de ecesiniñ gözlerinde yaş buldurayar. Kakasınıñ ölümine olam gınanyar, onda-da nä gınanmak. Kakası onı nähili govı görerdi! Emma bu vagt, ecesiniñ derdini egiscek bolup, Gülle oña duydansız yerden uzakçıl yara salanını bilmän galdı. Dogrusı, ol yap-yañıca dilini dişläp saklan gepiniñ nädip birdenkä agzından gaçanını bilip bilmedi. Yogsam ol onsuzam yanıp-bişip, gücenip oturan ecesine beyle üncüni rova görermidi?

  - İle-de gep gerek - diyip, ol bir bölecik tortı agzına atdı-da, zerli käseden çay ovurtladı.

  Bu käsäni kakaları daşarı yurda gidende - Hindistan bolsa gerek - getiripdi. Gızı käsäni agzına elten dessine Zılıhanıñ şol yadına düşdi. Düşdem - gözüne yaş çayıldı, çünki adamsınıñ her gezek şonuñ yalı yerden gaydıp gelende, añırdan ala-yaz bolup gelşi göz öñne geldi. Ay, yöne duranca bir buşluk habar yalıdır gelşi! Hovlıñ gapısından bir yılgırıp girer velin, Zılıhanıñ dünyäsi giñäp, başı asmana yeter. Ökcesi yere degmänem, iki yana hozanak bolup, ugrunda ılgar yörer. Bu yatlamalardan ayñalıp bilmän, ol gızınıñ uguralla ”häsini” berdi.

  - Hä, näm bolupdır?

  - İle-de gep gerek diyyän - Gülle bu gezek indi gepini ızına gaydıp alıp bilmecegini añdı, şol sebäplem bir dem bövrüni diñledi-de dovam etdi: - şäheriñ içi gepden dolupdır. Gayınımam bir yerden-ä eşidip gelen ekeni. - Zılıha üşerildi, ol bu gürrüñiñ hökman bir çetiniñ özüne degcekdigini añşıran yalı, sesini çıkarman garaşdı. Onuñ çakı biçeme-de çıkmadı, Gülle ecesine az-kem haypıgelicilik bilen seretdi-de, diycegini diydi: - Dädem hakında.

  Zılıha indi oturıp bilmedi.

  - Näme ”dädeñ hakında?”

  - Ay, yöne... - ecesiniñ ıncalıgınıñ gaçıberşini görüp, Gülläniñ indi gürrüñini dovam edesi gelmedi, gümp-sampa urcak boldı. - Bolar-bolmazlar yayradyanam bolsa bilcek däl, biderek gıbatdır-da...

  Zılıha bövrüni diñläp, el bilen timarlanandır diydiryän, aslında velin, tebigı gıyma gara gaşlarını çıtışdırıp, bir sellem eglendi. Görnüşine görä, gaygı-aladalar onuñ huşuna az-kem täsir eden borlı. Ahırsoñı ol gızından dikanlap soradı:

  - Näme gıbat, gız, serim-sal etdiñ goyaydıñ-la, ne bir aytdıñ, ne bir...

  Gülle yene-de birazacık vagt utcak bolup, Serdarıñ yanına süyşdi, onuñ yatışını barlan boldı. Emma ecesi indi oña sıpalga goycak däldi.

  - Otur şu tayda! Ayt, näme gürrüñ bolsa, menem eşideyin. Dädeñ hakında öñem gürrüñ az däl. Arasında, siz kiçicekkäñiz onı, hamana, daşarı yurda gaçıp geçcek bolyanam edip goydular. Meniñ gulagım halıs övrenişendir oñ yalı bolar-bolgusız gıbatlara. Eceñ oñ yalı zada ınancak bolup duranok. Göreyin bakalı, beyle näme gılı gırılmadık gıbat tapaydılarka ölen gününiñ ertesi? Bile yaşaşan yıllarmızda atılmadık töhmetem galan däldir, yayradılmadık gıbatam, eceñ oña çıday-çıday gelyändir. Özi barka çıdan eceñ, yokka-da çıdar. Aydıber, oñ üçin belli oykanıp oturma. Sen onı özüñden tapyan dälsiñ-ä?

  - Özümden taparınmı? - Gülle duydansız yerden şumcardı, ecesiniñ gucagına özüni okladı. - Dädemi, hamana, şol govı göryän aspirantkasınıñ öyünde ölen edyärler!

  - O nähili?! - Zılıha ör-gökden geldi. - Dädeñi iki sanı bile işleyän adamsı getirip gitdi ahırın! O nähili onsoñ ol aspirantkanıñ öyünde ölyämiş?! Oñ yalı samahıllı gepi bu dövletli öye getirme! eşidyäñmi! Ol bir içigaralañ tapyan gepidir. Mülli dirikä-de duşmanı yetikdi, ölensoñam, olar onı rahat yatırcak däller. Ey, Huday! Bu galıñ agzıboşa näme bolaydıka? Bulardan yaña ölä-dirä gün yok-la! Senem Gülle can, meñ öñki çekip oturan derdimi az göryän yalı, yene gepem getiryäñ-le, üstesine!

  Gülle ecesiniñ gursagından başını göterip, gözlerini sıldı.

  - Aytcagam däldim-le, dilimem dişledim-le velin, özüñ ”ayt-ayt” diyip oturañsoñ, aytmalı boldum-da.

  - Yeri bolya-da, sen-ä aytmanmışıñ, menem eşitmänmişim. Gürrüñ ikimiziñ aramızda galsın, Eneş bir eşitmesin, olam aglap, meñ gapımdan ger yogsam. Oñam gaynı bar-beylekisi bar. Kemsiner.

  - Bor, eşitdirmäyin, yöne öñ eşitmedik bolsa...

  Zılıha kesgin gürledi:

  - Eşiden däldir. Señ ol gaynıñ timisgenip, gepçi heley yalı, ilde yok gürrüñem tapaversin! Yok, bir yerden getirendir ol bu gürrüñi! İkisini velin, Alma bilen çatagada, hezil etdir-dä gepçileñ, dillerini bir gulaç sallaşıp, keypden çıksınlar. Kimden eşidenmişin o gürrüñi?

  - Edarada adamlar gürrüñ edipdirler.

  - Goyup otursınlar. Olañ edarası meñ bilmeyänimi, señ bilmeyäniñi nireden bilyämiş? Gıbat ocagı diyerler oña, edara diymezler.

  Ecesiniñ odugıberşinden bu getiren gürrüñiniñ onuñ canına degendigini bilen Gülle onı gulagına yetirenine ökünmek ökündi: ”Yeri, öñ az eşidyämidiñ muña meñzeş gıbatı, geziber-dä, getirip onı eceñe yelmemek nämä gerekdi diysen-e! Ol gürrüñleri yayradyanlañ özi kimden artık? Dädem pahırıñ gürrüñini et diyseñ olara!”   

  - Ece, yene yörite yayradıp yören bolmasınlar bu gürrüñleri?

  Zılıhanıñ sesi yadav hem lapıkeç çıkdı.

  - Yayradıplar geçsinler-le, yayradıp geçenler. Bulañ haysı biriniñ agzını yumdurcak? Häzir dagın hezil edyändir birentegi, oñ yalı zat gulagına degen bolsa. Menem yok. Eger gürrüñ köp yerden çıkyan bolsa, bolañda ne peyda?

  Mundan soñ öyüñ içindäki yürekgısdırıcı ümsümlik güyçlendi. Ne ecesinden seda çıkyar, ne-de gızından. Bu yagdaydan basılan Gülle gürrüñi başga yana sovmak isledi.

  - Meñem-ä baldızım ayrılışman dıncak däl öydyän...

  - Ayrılışsa ayrılıplar geçsin velin, Gülle, sen, hanı, dogrıñdan gel, hey, yolda-ızda ol diyilyän ayalı görüpmidiñ?

  Gülle yüzüni keseräk sovdı, yañaklarınıñ nar yalı gızaryandıgını bildirmecek boldı.

  - Bilmedim, eger şol bolsa, bir gezek yanımdakılañ bir-ä: ”Vay, ana, pılanı!” diyen boldı velin, suv içip durdukmı-nämemi ”Ovadanıñ” yanında. Ayal bolup bir ayallıga yetişen zadam däl-le, bolaysa meñ bilen yaşıtdır-da, ece... bolmasa olam yok, yüzi-gözi näp-näzik, gız meñzem solmandır entek. Men-ä onı çındıram öydemok. İliñ gepimikä diyyän.

  Zılıha nämüçindir yüzüni aşak saldı. D”iñşirgendi.

  - Vah, iliñ gepi bolsa, ne yagşı, yöne näbileyin-dä, düyp-teykarında bir zat bolmasa. ”Ot yanmasa, tüsse çıkmaz” diylendir. Boyı-sıratı zadı nähili ekeni?

  - Boya-ha biziñ Enegızımız yalırak. Senden-ä kelte. Akyagız. Gözlerem o diyen ulı däl.

  - Gazak sıpatmı?

  - Yok, oñ yalı däl. Dädemi tanañokmı? İndi uz ovadan-a diymäyin velin...

  Gülle yene gızardı. Zılıha gaşını çıtıp, ıncılı gürledi:

  - Näbileyin, bu erkekler öz ayalından bäş yaş kiçi bolsa, maymın bilenem tirkeşcekler. İçiñi yakma bilseñ yakma, göreyin. Senem bularıñ ugrunda garramalı.

  - Yok-la, ece... - Gülle näme diycegini bilmän sakınanı üçin dımışlık emele geldi. Emma ol yene gürrüñi alıp gaçmaga hovlukdı: - Baldızımam yöne gelip dur öylerine, bir gezek ”ey” diyyär, bir gezek ”bey” diyyär, garaz, yaşaşıp bilcek däl öydyän men-ä olar. Ol oglanı çagırıp, käyyäbem gördüler. Beñ çekyämiş diyip.

  - Beñ çekse, yıgnasın-da milisge. Sen, hey, oñ bilen gepleşip-zat edib-ä gören dälsiñ?

  - Men gepleşemok, gaynım dagı telim sapar gepleşdi. Meñ näme işim bar, sokulması yere sokulıp?

  - Sen kime diyyäñ?

  - Baldızmıñ adamsına.

  Zılıha gaharlanıp, elini silkdi.

  - Baldızıñı goysana, gız! Baldızım diydiñ alaydıñ-la! Senden kim bu vagt baldızıñı sorayar? Beyleki gelni sorayan men senden. Hey, gepleşip dagı eden dälsin oñ bilen? Adamçılıgı dagın nähili?

  - Näme hakda gepleşeyin men oñ bilen, ece? Gepleşeyin diyemde, ol onı etcekmi? Birden yüzümi alsa nädeyin? - Gülle yüzüni kese sovup övhüldedi.

  Ecesiniñ niçik duygı bilen sorayanını gızı añmadı. Zılıha gatırgandı, özbaşına oylandı: adamsı bilen sırdaş bolup, onuñ şatlıgına-gaygısına şärik çıkan ol gelin indi yeke galan Zılıha üçin kim bolyar? Dostmı ya duşman? Basdaş günümi ya-da betbagt sırdaş?

  Ol yanında gızınıñ oturandıgını undup, çuñ pikire batdı. Duydansız yerden ärine yakın bolan ol basdaşını bu vagt öler yalı göresi geldi. Zılıha onuñ bilen oturıp, gürrüñleşäyse nähili borka? Mülli onuñ bilen aragatnaşık saklan bolsa, bir sebäbi bardır-a? Munuñ şeyledigine Zılıha ikirciñlenmedi. Gövnüne bolmasa, kän vagtdan bäri yakın yerde nähilidir bir geñsi sır yatan yalı bolar durardı velin, yöne yere däl ekeni. Zılıha munı vagtında ayık edip bilmändir. Biläende, ol nätsin? Mülli Tahır onuñ daşını şeyle bir çäkläp goyupdır velin, ol edil yılanıñ demine düşen mollatorgay kimin, cadıdan çıkıp bilmän, nädip orta yaşdan aganını duymancık galdı. Üstesine-de, ogul dogrup bermändiginiñ müyni ömür boyı onuñ diline badak atdı. Zılıha bu meselede özünde hiç hili günäniñ yokdugına, bolubam bilmecekdigine añrı yanı bilen düşünyär, yöne türkmen ayalı hökmünde ol özüni günäkär sayman-da bilenok. Ata-baba türkmençilikde şeyle: ogul dogmasa, ayaldan görülyär. Türkmenleriñ ”ogullak ayal” diyen gepi eysem nireden gelip çıkanmış? Arman, Zılıha Mülli Tahıra ogul mirasdüşer dogrup bilmedi. Soñkı dövürde ikisiniñ arasında edil dumandan dokalan yalı bir perdäniñ emele gelendigini Zılıha añyardı, üncüsem yetikdi. Hut şu yagday-da ömrüniñ ahırına çenli Mülli Tahırıñ onuñ üçin açılmadık bir sır bolup galandıgını güman etdirdi. 29 yıl bile yaşaşsa-da, hiç vagt oña ayan bolmadık inçe sır, belki, şondan ıbaratdır? Belki, ol sıram däldir-de, duygudır? Adını tapıp bolmacak bir gizligin, näzik duygı? Aslında Zılıhanıñ çakından inçe gelyän şonuñ yalı haysıdır bir duygınıñ bardıgını ol adamsından hemişe-de güman edyärdi. Müllä näçe yakındırın öytse-de, onuñ bilen şunça yıl süycüşip yaşaşsa-da, bu hergiz Zılıha az bolup görnerdi. Ol näbelli zadıñ adını tapıp, adamsından hut şol sırını açmagı talap etmäge, gör, ol näçe gezekler çemelenipdi, emma öz vagtında pikirini çugdamlamaga yetişmedi, ”ertir-ertir” bilen günler geçdi durdı, geçdi durdı… İndem, ınha, bar-da sora-da, göreyin! Vah, yene yekece yıl bile yaşan bolsalar, onda ol hemme zadı soramaga-da yetişerdi, armanam galmazdı. Zılıha  gözüni sıldı, gızgın yaş damcaları tıg dek uzın-uzın kirpiklerden setirlenip üzüldi. Ecesiniñ näme sebäpden gözyaş döküp oturanını anık bilmese-de, Gülle-de burnunı çekip, beylesine bakdı. Eger Serdarıñ agı sesi çıkmadık bolsa, eneli-gız bu ilkagşamı aglaşıp geçircekdiler. Häzir velin, Gülle tarsa yerinden turdı.

  - Bardım, Serdar can! Bardım, ınha!

  Yañıca ukudan turan posalacık çaga gelip, mamasınıñ dızına gondı. Ecesi oglunıñ düşegine yapışdı.

  - Siyipdir. Düşegini serişdireyin, sakla, ece, yanıñda!

  - Turduñmı, oglum? Turduñmı? Mamasınıñ ogulcıgıdır-la bu! Vah, mamas-a ogul köküni dogurcakdı-la velin, öñüni beklän Serdarıñ ecesi boldı-da, arman...

  - Näme diyyäñ, ece? - Gülläniñ sesi beyleki caydan eşidildi.

  - Hiç zadam diyemok, ediber işiñi! Señ kınlık bilen doglanıñı aydyan. Serdarıma gürrüñ beryän. Babasınıñ ir gideniniñ bir sebäbi-de şol bolmasa yagşıdır. Oglum yok diyip, elendi yördi. ”Oglum bolsa, oña onı övrederdim, munı övrederdim” diyip, garransoñam kemsindi yördi pahır. - Zılıhanıñ gözlerinde yene yaş göründi. - Bu dünyeden dokuzı düzüv geçen barmı, artıp galmış.

  - Maña bir zat diydiñmi yañı? - daşkı caydan Gülle yetip geldi.

  - Hava, diydim. Baldızıñ nämüçin ayrılışcak bolyar? Özi dälmidi onı tapan?

  - Ah-hey, tapanda näme, beletsireyärdi velin, belet zadı yok ekeni. Öylerem bir o diyen däl diyyär, kakasınıñ-ecesiniñem, men-ä ugrı yok öydyän. Ogullarına buyrup bilmänsoñlar, başga näme gerek? Baldızım: ”ogluñız eyle ekeni” diyip, arz etse-de, gayta: ”Özüñ geldiñ, gelin can, biz seni zorlap getiremzok” diyyämişler. Olam men-ä, içiniñ yangıncına, govı dikleşyär öydyän. Ü

  - Dikleşse, barar-da bir erbetligiñ üstünden. Adamsam beñkeş bolsa, berer iki gözüniñ arasına neşesi yetmedik güni.

  - Ece, agşam iyer yalı bir zat edeyinmi? Tortdan-a biziñ yüregimizi tutan yok.

  - Edäy etseñ. Aç sovutgıcı, oñ içinde suvlı nahar edere-de, beylekini edere-de zat bardır. Al-da, gövnüñ islänini bişiriniber, gızım.

  - Yok, men yeke özüm üçin-ä gımıldacagam däl, bile iyersiñ diyip etcek bolyan.

  - Ediber, iyiler-le. Adam pahır ölmese, iymelem bor, içmelem. Öleniñ ızında ölme barmı?

  Gülle gürrüñini aşhanadan dovam etdi.

  - Meni üncä goyyan zat, soñkı dövürde ol baran içerisiniñ güyci yetmecek egin-eşigini edindi. Nireden peyda boldı ol zatlar, biziñ hiçimiz bilemzok, sorasañam aydanok. İşläp aldım diyyär. Ol oglana-da aydanıñ-diyeniñ yokanok. İki tarapam ondan bizar. Onsoñ baldızımam içinıñ yangıncına özüni niräk urcagını bilenok öydyän. Nätsin görgüli, nebirem bir maşgala. Boy yerinde boyı bar, sırat yerinde sıratı, yöne bagtı pes ekeni-dä.  Biz diyyän-ä, ece, Mırat bilen geläeli-le señ yanıña? Öñi-soñı kiçilerini öyerseler, o taydan goşumızı arkamıza dañarlarmıka diyyän?

  Zılıha sesini çıkarman otursa-da, ahırsoñı Gülle birki gezek: ”Eşidyäñmi, ece? eşidyäñmi?” diyensoñ, cogap bermese bolmadı.

  - Hanı, entek hovlukma, dädeñ yılını bir sovalı. Bu vagt göçe-göçlük gerek däl maña. Gelersiñiz arasında, yaşarsıñız, goş-golañıñız durubersin duran yerinde. Bu içerde ovalam goş yeterlik. Hiç zat almadık yalıdık velin, ınha, yigrim-otuz yılıñ içinde yıgnabilipdiris, tüveleme. İndi yöne niräk aylancagıñam bilip bolanok. Ey, Huday, adam pahır yaga gaçan içege yalı bızbıldıklap, orta yaşdan agansoñ-a adam şekilli yaşar yalı bir öy edinyär, onda-da yeke galmalı. Bu çüyrük dünyäde yazılgançılık yok oguşya adama ogluna, artıp galmış! Yagtı yalançı diyleniñ düybi çüyrük ekeni. Yalançı diy-de goyay! Bir gün agzıñı süycüden bolup, bir gün acıdan bolup, duyman durkañ soñkı pelläñe eltäyyän ekeni. Men indi näçe gün yaşarın dädeñden galıp, onı kim bilyär?

  - Ece, yene aglayañmı? - Gülle öñi öñlükli aşhanadan mıhmancaya gatı-gatı yöräp geldi. - Goysan-a, ece, aglamasan-a! Ana, Serdar canam gözüni mölerdip otır. Çaga diyceksiñ, o-da ulı adam aglasa, derrev bilyär.

  - Getir ol baldızıñı meñ yanıma bir gün, adı näme diydiñ oñ?

  Gülle geñirgendi.

  - Adı Hallıgözel. Sen onı näme etcek?

  Zılıha Serdarı alıp ör turdı. Eneli-gızıñ boyı deñleşdi. Olar yakın aradan  birek-biregiñ görecine seredişdiler. Olarıñ diñe bir boyı däl, yüzlerem, goyun gözleriniñ reñkem bir almanı iki bölen yalıdı. Zılıha öz yaşlıgını yatladıp duran körpe gızına guvanıp, çalaca yılgıranını-da duyman galdı.

  - Getir diyildimi, getir-dä, gızım. Soñkusını soñ görübiyris. Eceñem indi garrı heley-ä, bilyän zadı azmı, maslahat berse, zıyanı deger öydyäñmi?

  - Bey diymesen-e, ece, señ entek garrılıga yetişen zadıñ yog-a! Dädemem mıdama guvanardı: ”Eceñiz menden yaş - diyip. - Men garrap bu dünyeden gidäemde-de, eceñiz entekler yanıñızda bolar. Çagañız-a bir güymeşer velin, agtıklaññıza-da delalatı degse gerek. Şoñ üçinem men sizden arkayın” diyerdi.

  - Vah, maña uzak ömür eçilen dädeñ, özüne-de diläymeli eken-dä. Ondan galıp, maña yaşamak añsat düşermi, gızım? Men dädeñ diriliginde yaşdırın, indi ol günler geçendir.

  Giçlik çıra söndürilip, düşeklerine geçensoñlar, demlerini endigan alışlarından agtıgı bilen gızınıñ uka gidendiklerini bilen Zılıha tirsegine dayanıp, yañadandan gaygı-gussa gark boldı. Kellesine müñ dürli pikir gelip geçyär, hemmesi-de biri-birinden tukat. Telim gezek gözüniñ ovası doldı, gızına seredip bir hamsıkdı, agtıgına seredip - iki. Kırk yedi yaşda yeke-yalñız galandıgıña kayıl bolmak näçe diyseñ agırdı. Zılıhanıñ bedeni entekler gucur-gayratdan doludı, ol munı duyyardı. Garañkı cayıñ içinde gözlerini yıldıradıp yatışına özi bilen deñ-duş boydaşlarını bir-birden yatlap çıkdı. Olarıñ köpüsiniñ äri bar. Govudır-erbet, garaz, yeke däl, ikibaş. Bu çaka çenli Zılıha olarıñ içinde iñ saylantgısıdı, Mülli Tahırıñ ayalı bolmak bagtı hut onuñ mañlayından çıkıpdı. İnstitutda Zılıha gatı-gayrım diyip bilyäni yokdı, yolbaşçı bolsun, beyleki bolsun, barı oñ bilen ayratın sıpayıçılıklıdı, ”Zılıha Amanovna” diyşer durardılar. İşe-de ”giç geldiñ, ir gitdiñ” diyyän yokdı, ınsap özünde. Yöne onuñ bu çaka deñiç gözçıkgınçlık eden yerem yokdur. Gayta ile göz edip, ir barıp, giç gaydardı. Adamsınıñ abrayını gorap, şeyderdi. Galıñ agzıboşuñ ”adamsınıñ arkasından hanlık satyar” diymeginden çekinerdi. İndi nähili bolcagını kim bilyär? Ertir ol işe çıkmalı, emma onuñ bu vagt eger-eger ol taya ayagınam ädesi gelenok. Aslında onuñ mundan beyläk diñe bir iş edesi, yagnı adamsınıñ sarpasını saklap yaşası gelyär. Başga isleg-de yok, arzuv-da. Eysem, Mülli Tahırıñ abrayını saklap yaşamak kiçi-girim işmidir?

2. GARA SEÇEKLİ

                     

  Toya gitcek bolanda, Zılıhanıñ özüne egin-eşik saylap, beyle köseneni yadına düşenok. Toyuñ stol başındamı ya-da köne türkmen däbine görä geçcekdigini bilseñ, galanı añsat, şoña görä eşik saylasa bolyar. Soñkı dövürde yoñ bolan restoran toylarına köplenç Yevropa biçüvine yakın geynilyär. Olar yalı yerde bezemen ayal-gızlarıñ egin-başı - añrıbaş. Sıpayıdan gelşikli. Galıberse-de, toya her kim öz tapanını geyyär. Bu zatlar bireyyäm düzgüne giren. Zılıha üçin onuñ eglencem, yaydancam yok, aynalı şkafı açıp, saylap tutaymalı. Övüşginli köyneklerem, yönekeyem bar. Türkmen ayalları yiti reñkleriñ aşıgı, panbarhat diyer, şipon ya vilur diyer, täzeden täzesi çıkıp gidip oturandır, ızı kesilmez. Türkmeniñ toyunıñ deñinden geçseñ, gelin-gızlar kileñ horaz sülgün yalı bolşup, al-yaşıl övsüşip yörendirler. Alım bol, mugallım bol, ilden çıkması yokdur, köpe görä bolubermelisiñ. Yogsam, näçe sılasalar-da, gıya bakarlar. Türkmen bir özboluşlı millet, onuñ geynüvi-de, edim-gılımı-da özüne görä. Daşından her kim bir hili garaya: kimsi govı görüp tomaşa etse, kimsi geñ-tañ görüp, egnini gısyar. Yöne onuñ üçin giden bir milletiñ öz egin-başını, edim-gılımını üytgedip bilmecegi hak. Türkmeniñ özi bir ayratın dünyä. Onuñ begenci-de, gınancı-da, ahmırı-da, azarı-da özüne yetik. Onsoñam her milletiñ geyim-gecimi öz gözüne ıssı.

  Yöne bu gün Zılıhanıñ bu meselede öz edeni öz gövnüne yakmadı. Çetinden tutan eşigini yene ızına goymak bilen boldı. Egin-eşikli şkafıñ öñünde toya ugracak dey aylanıp-övrülip durşuna, apalı köynekleriniñ yene birini eline aldı, egnine deñäp, ayna seretdi. Yok, reñki yiti. Bu bolmaz. ”Adamsınıñ kırkını sovup-sovmanka beyle bezenmesi nämedenkä?” diydiräymäyin. Gep añtap yörenler çemini tapsa, içyan sokan yalı ederler, şolar bir hezil etmesinler, galanınıñ birzadı bolar. Nävagt näme geyinceklerini özleri-de bilip duran däldirler velin, ile at dakmalı bolsa, edil iki paylı yalıdırlar, dilleri sala gulaç. Zılıha elindäki köynegi öñki yerinden asdı, bu däl. Be, onda haysını geysemkäm? Türkmen bir yas tutyan diyip, gara geynip yören milletem däl. Mülli pahıram: ”Klassıkanı okasañ, hemişe: ”Ol gara geynip, yas bagladı” diyip yazılgı, emma velin, türkmenler yasda-beylekide-de gara geynip yören millet däl, nämesindendigini kim bilyär?” diyerdi. Bu türkmeniñ ugruna düşünmek añsat däl, bir görseñ şahandaz, bir görseñ gırpa, bir-de yerinden gelme pelsepeçi, takva diydirse, bir-de turuvı çakdanaşa yeñil, ilki etcegini edip, soñundan pikir edyär diydiryär. Belki, bu gılıklarıñ hemmesi-de türkmende bardır? Şolarıñ ceminden bu halkıñ häsiyeti emele gelyändir?

  Hacar ecem pahır: ”Bu bir berebekgey milletdir - diyerdi. - Adamımıñ yılı geçip, sadakasını beremsoñ, erkekler günüme goymadılar. Yogsam, tanapına tovsup duran heleylerdenem däldim. Kırkı erñekledip yören, ”etegi gövşüllän ayal” diyilyän, iki sanam basdaşca gızım bar, biri-biriniñ söbügini basıp ösüp gelyän. Emma çem gelen yerde süykenip ugradılar. Yada-ha ”edi yat” diyceksiñ, ovarram, yöne öz obamıñ orruk ortasında-da azar yamanını berdiler. İñ bärkisi gala yalı daşımı goramalılarıñ içindenem degsineni tapıldı. Ertir namazını okaymam bardı. Bir gün namazımı okap bolamsoñ: ”Çagalar süyci ukuda yatır-la, gel, buları oyarmayın diyip, dañdan mellegiñ içine çıkaymanmı, ana, gezmeläp yörkäm duldegşir, yüz-de-göz bolup oturan adam, özümden on yaş-da ulı, hakıt maña bakıp buşukmaga oturyar. Men bu bolşa bir ölüp bilmedim. Onsoñ ümsüm çermegimi sıpıragada, duran yerimde menem aşak oturıberendirin, ”İne, urkaçı gerek bolsa, men bar!” diyen yalı edägede. Damagını çalsam-da içim sovacak däl-dä ol vagt onuñ, onsoñ başga näme edeyin? Öyüñe gelip, öme-düme duzuñı iyip gidip duran şeydensoñ, yedi yatdan näme tama edersiñ? Duluñ güni gün däldir. Yetimiñ güni-dä. ”Yetimi yetip ur, yetip bilmeseñ, atıp ur!” diyilmänmi näme?!”

  Bu gürrüñleri yatlanda Zılıhanıñ ini digdiredi, onuñam oglı yok, saklap oturanı iki gız, olaram eyyäm durmuşa çıkan, vah, ol yetimiñem yetimi bolup galayan oguşya! Ol çıdap bilmän, eline alan köynegini zıbırdadıp gapdala zıñdı-da, ulı ili bilen möññürip, divanıñ üstüne yüzünligine yıkıldı. Socap-socap agladı, gızgın gözyaşı sırıgıp, yakasından hünci yalı inçecik sovuk akım bolup girdi. Ol: ”İndi men näderin, nädip yaşarın? - diyip bozladı. - Galıñ edepsiziñ gep yassıgı bolayarmıkam? Süyci günüm aca aylandımı?”

  Näçe yatsa-da, oña ”tur” diycek yok, öyde yeke özi, Gülle gözüni açan badına öz tünegine gitdi. Onuñ üçinem Zılıha aglap-eñräp, ahırı yene özi köşeşdi, yerinden turdı, vannalı otaga girip, gaytadan el-yüzüni yuvdı. Yene aynalı şkafıñ öñüne geçdi. Birsalım övrüp-çövrensoñ, gaytadan canı yanıp başladı: ”Nähili millet bu türkmen? Hey, munuñ bir ”toya onı geymeli, yasa munı geymeli” diyen ortalık bir düzgüni bolmazmı? Millet bormı şundanam bir?!” Zılıha şkafıñ içindäki köynekleriniñ hersini bir gapdala zıñıp gidip oturşına, sagında-solunda harman döredip, ahırı bir köynegi egnine sokdı. Reñki aralık, özem ne köne, ne täze, bu bolar. Yüki yeñledi. Yaglık gözläp başladı. Bu iş añsat düşdi, gara seçeklisini atındı. Ayna seretdi. Bolcak. Yöne aglandıgı bildiryär. Zeleli yok, häzir daşarık çıksa, gözyaşı şemala kepär. Gabaklarınıñ yellenmesi velin, entekler ayrılmasa gerek? Aynanıñ yüzünde başındakı seçekliniñ reñki has-da gara bolup göründi. Onı kän vagtdan bäri atınıp daş çıkan däldir, atınmalı-da etmesin. Öyme yaglık atınsa-ha Mülli neresse oña: ”Sen-ä, tüveleme, duranca bir yomut bolduñ” diyerdi. Olam kem galmacak bolup: ”Aslıñ yomut bolsa, gitcek yeriñ nire?” diyip degşerdi. şeydibem gülşerdiler. Zılıha gözleriniñ aşaklarını, gabaklarını ayası bilen süpürişdirdi. Bu vagt oña aynadan bärik tegelek ak yüzli, kirpikmen gözleri ullakan, gelşikli dodakları kepän, gövresi birneme dolmuş-da bolsa, suratı ökde çızılan ortadan uzın boylı ayal yadav seredyärdi. Ol aynanıñ öñünde birki gezek eylesine-beylesine aylandı-da, öyden çıkıp gitdi.

  Ertir sagat 11-ler boluberende, äri yogalandan soñ birinci gezek ol öz işleyän institutınıñ gapısından ätledi. Nähili barcagını, işdeşleriniñ, başlıklarıñ onı nähili garşılacagını yolboyı gaygı edindi. Gaygı etmez yalımı? Ol munuñ yalıda yeke galan ayallara garayışıñ nähili üytgeyändigini görmän yören däl ahırın! Ondan öñem bu yolı geçenler bar, iñ hormatlanyan işgärden, ”tur-otur, kersen getire” çenli aşak düşseñem geñ görerlik yok. Onsoñ ol neneñ ıncalıkdan gaçmasın? Eger özüñde ılmı derece bar bolsa, onda başga gep, eydersiñ-beydersiñ başıñı çararsıñ. Emma, ınha, Zılıhanıñkı kın bolar, sebäbi ol ahmal galdı. Öz vagtında Zılıha-da iliñ yazan yuvancak dissertasiyasını yazıbam, ”depme-halal” gorabam bilcekdi. Belki, onuñ ılmı işi bu institutda hiç kimiñkiden pesem bolmazdı. Yöne munı Mülli etdirmedi, gepden-gürrüñden gaçdı. ”Barıbir onı Zılıha yazıpdır diymezler, Mülli yazıp, ayalına goradıpdır diyerler, nämä gerek artık gep-gürrüñ, gezibersene öñki bolşuña. Bes, bir öyde bir alım yeterlik.”

  Zılıha ahmır etdi. İne, indi bir öyde bir alım-da galmadı. Vah, käşgi ol özüniñ munuñ yalı ir gitcegini bilen bolsadı, onda öñünden aladasını etmezmidi? Onda Zılıhanıñ özem dek oturmazdı. Öñde-de içi yananıñ biri: ”Atamıñ ölcegini öñünden bilen bolsam, onı iki gadak duza çalşardım!” diyenmiş. Soñkı tüyküligiñ sakgal ezcek gümanı barmı? Onsoñam Mülli ölensoñ, indi alımlık derece nämemiş, niçesi bir pul? Bazarım sovuldı, harıdım eyesiz galdı...

  Bu oy-pikirler öñ batırgay ätleyän gapısından onuñ yaydanmaç girmegine sebäp boldı. Adamsınıñ patasına görnenem bolsalar, koridorda pete-pet gabat gelen işdeşleri oña yene bir gezek gınanç bildirdiler. Sıpayıçılıgı elden bermän, yanında eglendiler. ”Ιzı yarasın” diyene ”tañrıyalkasın” berip, alagarañkı koridor bilen yöräp, ol ahırı öz oturyan kabinetiniñ deñine yetdi. Gapınıñ tutavacından yapışanda, nämüçindir, eli sandıradı, bedeninde güyç-kuvvatıñ azalandıgını sızdı, edil kişi gapısını açcak bolyan yetimek yalı, dul ayal gapını kemsinip, ınamsız açdı.

  Emma Zılıhanı görüp, kabinetiñ içindäkileriñ hemmesi ör turdular. Zılıha muña öñküdenem beter alcıradı. Bosagada kürtdürdi duruberdi, gözüne nädip yaş aylananını özi-de bilmän galdı. Ayallar yerli-erden onuñ yanına gelip, daşını aldılar, biri elinden tutyar, beylekisi grafinden bulgura suv guyyar, yene biri öz oturgıcında oturtcak. Yüzüniñ reñkinden onuñ yagdayını duyup, köşeşdircek bolup, gara zarda.

  Köşeşensoñ, yerine geçip oturansoñ, oña gınanç bildirmekden yadamadılar, bile ahmır edyärler. Zılıha özüni yolboyı nähak heläk edenini bildi, ayallar onuñ bilen yürekdeş gopdular, hiç kimiñ yüzünde yasamalık yok. Bu onuñ birneme yüküni yeñletdi, biraz-da ecizletdi. Onuñ iñ gorkyan zadı kimiñdir biriniñ yüzünde gizligin kinaya görmekdi. Zılıha üçin bu ölümden agır düşcekdi. Eger beyle adam bile bir otagda işleyänleriñ içinden dagı tapılaysa, onda mundan erbedini göz öñne getirmek-de kındı. Gorkyan zadı bolanlıgı üçinem ol özüni muña tayınlapdı, özüçe barıñ-yoguñ yanında ecizlemezlik üçin etini gatatcak bolup dert-azardadı. Emma, ınha, hudaya şükür, hemmesi deñ gınanışıp otır. Onda-da edarada başga hili adamlarıñ-da tapılcagını ol öz ayal yüregi bilen sızyar. Bular yürekdeş bolanı bilen, hemme iş çözüläenok, meger, bu vagt goñşı kabinetleriñ birinde onuñ garşısına möyüñ kerebi deyin kerep dokalyan bolmagı ahmaldır? Yogsam näme, iñ bärkisi onuñ aylıgınıñ iliñkiden artıkdıgınıñ gürrüñini ederler velin, garaz, yöne oturmazlar. İçiñi yakayın diyen yalı, onuñ aylıgınıñ ösdürilenine-de kän vagt geçenok, entek yatdan çıkışardan ir. Onsoñ başlıklar iñ bcrkisi şoña yapışmasalar nähili bolar? Alsınlar, Zılıha oña kayıl, yöne munı artıkmaç yüregini bulaman, çetine degmän, kemsitmän etseler bolanı. Onuñ üçin dilini çeynecek adam bu institutda yek-tük tapılar. Tapılmasa, Alma näme işleyär? ”Sen heleycik nädäydiñkäñ, dissertasiya goramadık halıña ulı ılmı işgäriñ aylıgını alıp yördüñ velin, indiden eyläk bolayarmıka munıñ?!” diyer. Aylıkları gümüne gitsin! özüne azar bermeseler, yarasını täzelemeseler, Zılıha bu edaradan başga yagşılıga garaşanok. Bu çaka-da bu edarañ aylıgına yaşamandı, indiden eylägem gününi görer. Mülli Tahırıñ yazan kitaplarınıñ gazancı-da onı ahır yaşında mätäçlikden dındarar.

  Ayallar iş arasında guşluk çayına çıkarman boldular. Tal çıbıgı yalı Täcigül derrev çay gaynatdı, demledi, getirip Zılıhanıñ öñünde goydı.

  - Geliñ, hanı, men govı süyci getirdim. Düyn kakaları Moskvadan geldi - diyip, ol şabaz etdi. - Geçen yıldan bäri govı süycem dişimize degenok. Diymäyin diysem, süycümizem indi Moskvadan getirip içmeli, haçan bu zatlañ soñı geler? Hanı gelseñizläñ! Getiriñ oturgıçlaññızı! Beyleki yurtlarda dükanlarıñ tekcesi yegşerişip dur diyyäler harıtdan: iymit bolsun, geyim-gecim bolsun. Diymäyin diysem, biziñki mıdama dagdan mumıya tüpeñlän yalı. Kimiñ dükançı tanşı bols-a hezil edyär, bolmasa-da - belañ sapı.

  - Şolaram hezil edäenok-la - diyip, Durdıhal yogın sesi bilen kabineti yañlandırdı. - Dükançam harıdını mugt beryändir öytmäñ. Süyci-süyci iymäñ acı-acı gägirmesem bardır. Anha, Selbiñ gününi göreñokmı, äri bilen güni bir bolsa, urşı iki. Näme diyseñ, dükançı tanşı bar. Ärem gabancañ, depesinde yumruk oynadyar. Onda-da olam govı geyincek, govı iycek. Göryän velin, häsiyetem üytgäp baryan yalı şoñ-a soñkı dövürde.

  Zılıha bu gürrüñleriñ ızınıñ gopguna yazaymagından çekinip, gapa gözüni ayladı. Selbiniñ gulagına bu aydılanlar yetäyse, ayallarıñ dat gününe! Başlıklara-da iş bolarlar. Zılıha yüzüni aşak salladı, onuñ öñki gaygısı-da yeterlik, galanı artıkmaç bolcak. Emma ayallar munı duyanoklar. Belki, olar Zılıhanıñ ünsüni başga gürrüñe sovup, derdini yeñletmek üçin şeydyändirler? Emma bir aylavda onuñ yüzüne gözi düşen Täcigül yok yerden süycüli gürrüñ gozgap, Zılıhanıñ derdi-aladası yetikkä biderek gıbatıñ başlanmagına sebäp bolandıgına düşünen yalı ayallarıñ gızıp ugran gıbatını yatırcak boldı.

  - Her kimiñ özi bilyändir nähili yaşacagını, hanı, çaya köpräk üns beriñ, süyci payıñızdan galaymañ!

  Yöne Durdıhal oña eygertmedi.

  - Beyem diyme. Yaş gızlar bar, şolar nä birentek edyän zatlarını bilip, añrısına yetip edyändirler öydyäñmi? Düşünmän edyärler. Govı mata, govı kövşe kovalaşıp, soñam bir gün görseñ, çaga ayırdılyan yerde ölümliklerini tutup yatandırlar. Vah, onam adam şekilli ayırdırıp bilseler diysene. Köpüsi gizligin etmeli bolup, gutulmaz derde sataşyar. Ya-da önelgesiz bolup galyar.

  Gıbatıñ gızışıp baryandıgını gören Täcigül, iñ soñkı neticäni hödürledi:

  - Türkmen gutardı diyseñiz-le.

  - Menem şonı diyyän-dä - Durdıhal sesine bat berip, otagı goduklatdı.- Türkmen öñräk gutardı, boydaş! Muñ erkegi erkek yerinde durmasa, ayalı ayal yerinde durmasa, onsoñ başga merk gerekmi?

  Şol vagt gapıdan Dünyä girdi. Ol otuz bäş yaşlarındakı görmegey akyagız gelindi. Dolmuş, uzın boylı, gözleri gıykmak, gürlände, edil gapdalında duraymasañ sesini eşitcek gümanıñ yok, yumşakdan mılayım.

  - Başladıñmı işe? - diyip, ol Zılıha yuvaşca habar gatdı. - Govı bolupdır gelen bolsañ, öyde-de niçezar oturcak? Öem muñ yalıda gısıp-govrup baryandır, kararıñ yetmez. Yene bolsa, gaygını köpçülik göterer. Öz saglıgıñ govumı onsoñ?

  - Tañrıyalkasın, hiç neneñ däl. Gelen-ä bolduk işe, galanınam görübiyris-dä - diyip, Zılıha oña özünki yalı yuvaş ses bilen cogap gaytardı.

  - Bolya-da onda, Zılıha, gayrat et, dogan. Başga näme diycek, yitgiñ agırlıgına söz yok. Menem yerime barayın, başlıklar soñkı günler yeriñde bolmasañ, gözleşibem yörler.

  - Arzıñ artandır - diyip, Täcigül oña gözi gidip seretdi. - Asıl bizi gözleyän yok-la. Onda-da gelip dur!

  Ayallar çaydan boldum edäende, yene gapı açılıp, edaranıñ hasapçısı togalacık tatar kempiri Zeynep apa otaga boynunı uzatdı.

  - Keldinmi, kızım, Zılıha? Bir biznikä-de kirip çık. Hasaplaş-da, pulunı al, pata vagtını başlıklar rugsat diyip, tüsetdiler. Barıp kayt onda!

  Aytdırman-diydirmän, özlerinden bilip yas günlerini rugsat diyip düzedendikleri üçin Zılıha başlıklardan razı boldı. ”Ay, hava-da, indi Mülli yok, öñi-soñı dınç almaga-da gidilip durlası yok. Barıbır oturmalı öyde, haçan oturañda nä? Hoş gal, şadıyan durmuş! İndiden eyläk, günüñ yetim ayalıñ günüdir, tomus-da Aşgabadıñ demikdirici ıssısını yuvudar oturarsıñ.” Onuñ gözüne yaş aylandı...

  Şol bozuk keypi bilen-de ol telim gün işe gatnadı. Ayallar yene-de biri-birine gaytadan övrenişip, yaslı gürrüñler ıza çekilip, kabinetde adatı gürrüñler bar-ha köp edilip ugradı.

  - Toba-tagsır! - diyip, Durdıhal bu gün işe gele-gelmäşe, ayallarıñ adatına görä, ”günüñ temasını” gozgadı. - Hemişe agşamlarına yeñil zenanlar işe çıkyarmıkalar diysek, indi dañ bilenem duralgalañ tövereginde kövercekleşip yörenler bar-la, gız? Özem agın yaş gızlar-la işigaydanlar, bu näme boldugıka? Ya-da ahırzamana golaylap yörmükän? İkindin - ikindin, işden gaydañda, haysı duralgañ yanına seretseñ, ikiden-üçden yaşacık gızlar gögerçin yalı galkıcaklaşıp durandır, gapdallarından yeñil maşın geçse, şemalına övsülleşip, lak atcagı gözläp. Arada-ha bir yaşulı käyincegem boldı şoñ yalı birki sanısına. Yöne olar tas oñ sakgalından hiññillik uçupdılar, başını gutarsa kayıl geldi öydyän men-ä o bende.

  - Vah, şol yaşulı diyyänleriñ adını yitirsene! - Täcigül ahmırlı seslendi. - şolar dälmi belañ körügi! Yaş gızları azdıryan özleri dälmi şolañ? Birentegi pulunı nirede goycagını bilenok. Edara yolbaşçısıdırın diyip yörenleriñ-ä tabrımbir hemmesi sekretarşalarını şoñ yalı suv meyilliden tutunyalar. Türkmen gutardı! Bireyyäm gutardı! Birentegi sähel suv meyilli bolsañ, özüñem ırcak bulañ. - Onsoñ ol ayallarıñ içini tutduran hekayatını gür berdi: - Arada avtobusa garaşıp uzagrak duraymanmı duralgada, taksa münde git-dä yeri, çaltrak öyüñe, görüñ bamı diysene, sömelip! - Ayallar Täcigülüñ agzına añkardılar. Zılıha-da ikigövünliräk diñledi. - Ana, beylerägime geçägedin durdı bir yeñil maşın, içinden epey bir pıyada çıkıp, gaytdı maña garşı. Menem onı tanamadımmıkam, tanış-biliş ya dogan-garındaşlañ birimikä diyyän. Asıl ol-a meni ikindinki gazancıñ ugruna çıkanlardandır öyden bolsa nätcek? Ιnanmarsıñız, diyen gepini aydıp bersem, ”Yör, gelin” diydi, geldi-de. Men garamañlayam: ”Näme yör?” diyip sorayan. Ol eger oñ üçin utanmalıdıram öydenok. ”Yör! - diyyär, - Biz iki. Sizem iki bolan bolsañız, govı bolcakdı, yöne govı maşgala ekeniñiz, sırdam. Meñ özüm uzın boyluları govı göryän, şoñ üçin yeke-de bolsañ alayalı diydik. Maşında oturan yoldaşım-a kiçicek, çemelicelerini govı göryär. Oña eger yer biti yalı bolsun velin, akca, posalacıgı gerek, ay, oba oglanı-da, özüñiz bilyänsiñiz-le! Üstesine, ayalam hebeşi yalı hünni gara neressäñ, onnoñ yöne akyagız maşgala görse, yüregi endiräberyär. Yörüñ onda, beydişip durmalıñ, yolda yene gabat geler-dä size taylık biri!”

  Duran yerimde ısgınım gaçdı. Eger-eger on yedi yaşımda lak atılamda-da, oñ yalı bolup gören däldirin. Tas asfaldıñ üstüne şalkıldap gaydıpdım diñ-arkan

  - Gaytmanıñ govı bolupdır - Durdıhal hoññuldadı. - Yıkılan bolsañ, ugrıbir göterip äkiderdiler. Olarıñ etcegi şoldur. ”Begencine yıkıldı bu sövdası sovlan bagtıgara” diyerler!

  Zılıha yılgırman durup bilmedi. Durdıhalıñ erkek sıpatı gözüne ilende, gabak astından öz gövüslerine göz aylanını duyman galdı. Tapavut uludı.

  - Yıkılsañ, nätcegi görnüp dur oñ. Edil yöne horaz tutan şagal yalı pasırdatcak alcak gidibercek. Bay, menem-ä özüme gelemsoñ, diydim-ov birki agız ol yaşula. ”Saçıñ agından utan! - diydim. - Meñ yalı gızıñ bardır, şondan utan!” diydim. Gıran degen gayta, ”Gızım bolsa-da, başga şäherde, men bir iki günlük mıhman. Utanma, gelin, yör!” diyyär-ä! Hey, nädip muña ınancak?

  - Bu eyyamıñ bara yaşulısı-yaşkiçisi bolmaz, - diyip, Şirincemal, adatdakısı yalı, gapıdan giren dessine ugrıbir gürrüñe goşuldı. - O zatlañ tapavudı birçak yitendir. Her kim bara yöne özüne berk bolaymasa. Yok zadıñ gürrüñini edip, işiñden galanıña degcekmi?

  - Gürrüñ etmän näme, gız, biziñ doktorlık derecesini almak aladamız barmı? - Täcigülem gaytargı berdi. - Heleylerden bu institutda doktorlık iş yazyan göryäñmi? Görmersiñem. Biziñki kandidatlık bilen gutaryar. Ondan añrık kim özlerine gerek bolsa, şonı süyreyärler. Selbi gorar. Biz indi hocalıgımız bilen bolubermeli, başga alcak galamız yok.

  Durdıhal agzını doldurıp gürledi:

  - Vah, galanı-ha alaysa bordı velin, arman geymiñi çıkarıp, bulañ gözüne görünmeli-dä...

  - Onda-da bara, gaçıp gidäymeseler diyyäñmi? - diyip, Şirincemal onı yañsıladı.

  Durdıhal gatı görcek boldı.

  - Gaçıp nä, gız, biz pis açıpdırısmı? Ol gezip yörenleriniñ bizden nämesi artıkmış? Uz ovadanlañam artıkmaç yerini göremzok, artık yerleri bar bolsa, görkezsinler, göreyin. Uzın etekliñ hemmesiniñ gımmatı birdir. Bolduñız meñ başıma... Hanı, getiriñ artık zadıñızı görkeziñ! Sizem bir äri güymeyäñiz, menem. Onsoñ bu tayda gışık gürrüñ nämä gerekmiş?!

  Şirincemal başını gutarsa kayıl geldi, alcırap, ellerini kelemenledip gürledi, dişlerini akcardıp, ötünç sorayan görnüşde yılgıranda, ol bolşundan-da garayagız göründi.

  - Vah, men bara, kem yerleri bolansoñ aydyan-da. ”Eşek öz deñini gaşar” diyilmänmi näme? Olar biz üstlerine sürünsegem ınanmazlar, gaçarlar gayta. Kimiñ kimdigini olar bilmän durandırlar öydyäñmi nä?

  Bu yerde gürrüñçiligiñ gızandıgını bilen yalı Şirincemalıñ ızı bilen beyleki bölümlerden yene birki ayal geldi. Onsoñ, Durdıhalıñ deminden ucız gutulan Şirincemal, ile gezek bermän, hemişekisi yalı gürrüñden gürrüñe sapıp ugradı. Munuñ yalıda ol hergiz ecesini öñüne tutunmanı govı görerdi.

  - Men bara, şu bara kävagt oturıp pikir edyän-dä velinim, bu dünyäñ asılam öñi bar-da, hiç soñı yok. Ecem pahır aydardı: ”Könekiler yaman bilip aydıpdırlar ”Öñüni hiç bildim, soñun puç! - diyip diyip bara...

  - Yöne, Şirincemal, señ bu aydışıñda öñem yok, soñam, diyyän zadıñ bilen getiryän mısalıñ biri birini tutanok - diyip, dımma Dünyä orta barmagındakı agır gızıl yüzügi gozgap, çalarak yañsıladı.

  - Meñ ecem-ä bara, şey diyyädi, ol bara köneleñ aydan nakılı her ädimde gerekdir, oñ bara ıryası bolmaz diyyädi.

  Dünyä ovadan gıykmak gözlerini yeser güldürdi.

  - Könelerem aydar otır-da, gız. Olañ haysı bir diyenini etcek? Eli boş adamlardır-da: üyşer, erteki aydışar giceden gice. Başga olar näme iş etsinler? Onsoñam, hanı indi o dövür barmı? Durmuş başga hili, başıñı çarap bilseñ zor boldugıñ. Erteki gutardı, indi diñe şu günki galdı. Ertekini eli boşlar otaryandır.

  Şirincemal üçin entek yeñ bererden irdi.

  - Bey diymesen-e, gız, barımızı ekleyän bara, yene görseñ, şol köneleñ aydan-goyan gepleridir, yalan bolsa, ayt? Çöregini iyip oturan institutımız näme? Köneleñ gepi bolmasa, ertir benzini gutaran maşın yalı tapba yatmazmı?

  - Onıñ dogrı, bir dövüm çöregimiz-ä şolañ arkasından. Yöne köneleñ gepini kitap edip yazsañam, aylık alsañam, bu günki gün olañ vesyetlerine görä yaşap bolmaz. Meñ çakım: öz aydışları yalı olañ özem yaşan däldirler.

  Dünyä gepini gutardım edip, özüne timar berdi.

  - Ecem pahır bara, şey diyerdi, gızım, hiç gıygı acı adamıñ yanında eglenmegin diyerdi. Özem pahırıñ şeyle bir dili süycüdi, şeyle bir dili süycüdi, hey, sen yöne bara goyay! Bütin oba oñ daşındadır. Oba ecemiñ diline aşıkdı. Gışın-yazın öymüziñ adamsız, gelim-gidimsiz pillesini gören däldirin. Biri gitse, beylekisi ger. Kävagt dagın bara, yadayadıgam. İrmezmiñ, gız, öyüñ mıdama adamlı bolsa?

  - İrib-ä irersiñ-le yöne...

  Täcigüle geplemäge may bolmadı.

  - Ana, şol yönesi-dä. Erteki aydıp berer, läle-de kakıp oturandır, yassınlar bor velin matala geçer. Nädip tapyañ onça gürrüñi diyäymelidir. Özüm-ä bar-a, yumruk yalıcaklıgımdan şoñ gürrüñlerini diñläp ulaldım velinim, onuñ bilyäniniñ ondan birinem bilyändirin öydemok. Ay, ol bir gudrat bilen döräen adam. Huday bilyär, haysı cemgıetde ösüp, beyle gor edinipdir. Men-ä eger-eger şoñ bar-a, geleniñ öñünde gep tapman alcırap oturanını gören däldirin. Özem bir gürrüñini iki gezek gaytalaması bolmaz.

  - Şonsı-ha govı ekeni, tüys övrenäymeli gılık... - Dünyä yenede Şirincemalı yañsıladı.

  - Bu cemgıetde ösmedigi-hä belli olañ - diyip, Durdıhal öz yaşap yören cemgıetinden nägiledigini bildirdi. Täcigülem onuñ ugrundan gopdı.

  - Vah, bu cemgıeti-hä sen goyay yöne. Henizem bizi bu çaka yaşadıp yören şol ata-babalarımızıñ gorudır, yogsam dagın birçak sigana dönüp, dır-pıtrak bolar giderdik. Hanı, aydıñ, hey, indi obañ daşındakı guma çıkıp, läle kakıp duran ya moncugatdı oynaşıp yören gızları göryäñizmi? Biz gızkagam eyyäm ol zatlañ adı yitipdi. Üyşüp oynalmasa, däp yitse, her kim öz öyüne dıkılıp, televizorıñ öñünde diliniñ aşagından gan aldırcak yalı bolup otursa, nireden halk dörediciligi ösüp, nireden moncugatdı döresin? Gaytam häzirkicelerem yitip gitmese yagşıdır az vagtdan.

  - Yerimize baralıñ, gızlar! Ählimiz üyşäyipdiris, diñe başlıklar kem - diyip, Dünyä yuvaşca gepläp, yerinden turdı.

  - Başlıklar indi bu tayda mıdama kem bolsa gerek... - diyip, kimdir biri, özi-de bilmän, Zılıhanıñ yarasına bir çümmük duz atıp yetişdi.

  İşe gatnap ugransoñ, Zılıha üçin yaslı günler dura-bara yene-de adatı günlere aylandı gitdi. Yöne mundan beyläk öz öñünde artıkmaç şatlıgıñ garaşıp durmayandıgını sızıp yaşamak Zılıha agır degyärdi, adatı günlerini-de tukatlıga aylandıryardı. Bu günem ol öyüne gelensoñ, başını basırnıp yatdı, hiç zat bilen seri bolmadı. Gülle gelip, nahar bişirensoñ, agşamlık edindiler. Ertesi ir bilenem gapını gulplap, yene-de hersi öz işine gitdi.

  Birki hepde geçensoñ, Zılıha institutda özüne bolan garayışda nähilidir bir üytgeşikligiñ bardıgını sızdı. Munuñ sebäbi eyyäm Mülli Tahır ölenden soñkı yagdaya institutıñ yolbaşçılarınıñ övrenişip başlandıgından bolsa gerek? Zılıha olarıñ göze görünmeyän aladası bilen basım alımlık derecesi yoklarıñ hatarına geçirildi. Onuñ üçin buyruk gerek bolmadı, yolbaşçılarıñ öz garayışını üytgederine mähetdel, aşakdakı yerine yetiriciler öz etmeli işlerine düşündiler. Üytgeşikligiñ käbir neticelerini Zılıha yarım aylıgını alanda, ayasıdır barmakları bilen duydı, onuñ üçin aylıgıñı sanap azara galmagıñ geregi yokdı. Bu, elbetde, yakımsızdı, yöne: ”Ovarram-la, Mülliniñ yoklugında bu indi iru-giç bolaymalı zat - diyen pikire uyan Zılıha, onuñ üçin sesini-de çıkarmadı, şeydibem öz mertebesini sakladı. - Gatı gidiberse, mekdebe işe geçäymeli bor” diyip, özüni köşeşdirdi.

  Umuman, özüniñ öñ gıpınç etmeyän zatlarına dözmeli bolcakdıgına Zılıha işe çıkandan birnäçe vagtdan soñ düşündi. Bu özgerişiñ içinde käbir erkekleriñ oña garayışındakı üytgeşiklik onuñ üçin iñ yakımsızıdı. Zılıha bu bolşa gatı geñ galdı. Meselem, Zılıha iş bilen onuñ kabinetiniñ bosagasından ätlemeli bolanda, institutıñ direktorınıñ orunbasarı Haydar Gulmat: ”Gel, otur, bir käse çay iç!” bahanası bilen elinden tutup, Zılıhanı oturgıçda oturtdı. Zılıha muña şeyle bir özüni yitirdi velin, näme diyip, näme aytcagını-da bilmän, gepsiz-gürrüñsiz boyun egdi. Beyle yagdayda siltencirän bolmagıñ özi, megerem, has gülkünç bolcakdı. Haydar Gulmadıñ bolşını diñe onuñ kabinetinden çıkıp gaydansoñ, akıl eleginden geçirmäge Zılıhanıñ güyci yetdi. ”Tüf, diymäyin diysem, - diyip, ol canı yanıp, hırçını dişledi. - Äri öleni bilen bu adamlar nä alagada ertesi üytgäberer öydyärmikäler? Bu nä boluş? Hanı Mülli Tahırıñ hatırası? Hanı Zılıhanıñ ençeme yıllar bu institutda işläp, çemçeläp yıgnan abrayı? O zatlara indi näme boldı? Onuñ sarpasını hazan urdumı? Mülli Tahır dirikä bu nalacedeyinleriñ hemmesiniñ akılı gözünde, guyrugı yamzındadı. Özünden näçe yaş ulular-da ”gelnece” diyşer durardılar. Bulañ yüzündäki perdäni beyle tiz sıpırayışlarını diysene!”

  Yöne velin, Zılıha näçe yokuş degse-de, Haydar Gulmat oña yerliksiz lak atmasını goymadı, gayta günsayın güyçlendirdi. Özi-de Zılıha ondan gaçalak etdigiçe, direktorıñ orunbasarı oña öñküden-de beter süründi. Şonuñ üçinem ”orunbasar çagıryar” diylende, indi Zılıhanıñ onuñ kabinetine ayagı çekenokdı. Bu günem şeyle boldı, ol çakılık gelenden soñ ep-esli vagtlap öz iş yerinde güymenip oturdı. İşdeş ayallarıñ yüzüne assırınlık bilen gözüni gezdirip çıkdı, olardan özyanından nägile boldı: ”Bular meniñ boynumdan ilyän tovkudan habarsızmıkalar? Hey, bir zat añmayarmıkalar? Yeriñ aşagında yılan gävüşese bilip oturandırlar velin, bu vagt bularıñ gulaklarına, burunlarına ne döv çaldıka?” Aslında orunbasar käbir ätiyaçlık çärelerini görüp, arasında dürli bahana bilen beyleki işgärlerdenem yanına çagıryardı, işi çıkıp, arasında özi barıp-gaydıp duranlaram bar, onsoñ ayallar bu vagt nämeden çen tutup, bolyan işi güman etsinler? Näçe sınlasa-da Zılıha olarıñ yüzünden içyakgıçlık, yañsı alamatlarını tapıp bilmedi. Bu oña azacık teselli bermänem durmadı: belki, hemmesi abray bilen gutarar? Bu umıt bilenem ol yene orunbasarıñ yanına ugradı.

  - Çagıran ekeniñiz.

  Orunbasarıñ geynişi ”bu gün işden soñ ol niräkdir bir yere toya gitcekdir” diydiryärdi. Üsti-başından atırıñ ısı kükeyärdi. Yöne ol ıs imrinerden has yitidi.

  - Hava çagırdım! Geleniñ govı bolaydı, hanı gel, geç! Şucagaz yerde oturcak dälmi? Kondisioneriñ garşısında otursañ, üşedäymesin? Meñ kabinetimdäki yaponlañkıdır, güyçlüdir, direktorıñ kabinetindäkem muñ yalı däldir. Say-sebäden govusı maña düşäyipdir. Kim bilyär, iru-giç direktor bolmalı diylip edilyänem bolsa? Yokardakılar govı bilyändirler.

  Haydar Gulmat onı yene tutaklap ugradı. Zılıha bu gezek: ”Maña şu tayam bolar” diyen bahana bilen onuñ elinden kabinetiñ orta gürpünde sıpınıp, derrev golaydakı oturgıca özüni goyberdi. Emma yüzi galıñ orunbasar onuñ üçin darıgıp durmadı, gayta yogın gövresini sarsdırıp gülen boldı.

  - Ay, hava-da, siz entek bizden has yaş-da, yapona-da dözersiñiz, beylekä-de. İş indi bizde bar, bizde! Yanıñda cuda bir gövnüñe yarayan maşgala bolaymasa, derrev garrılık özüni bildircek bolup dur. Ha-ha-ha! Yöne, ınha, siz gelyäñiz velin bu kabinete, ayıplaşmañ, Zılıha, özümi edil yaş yigit yalı duyyan. Sizi men şu gaymalaşıp yören yaş gelinleriñ bir dañısına-da çalışcak däl.

  Munuñ yalı gödeklige övrenişmedik Zılıha näme cogap bercegini, asla cogap berse govı bolcakmı ya-da bermese, şonı-da aygıt edip bilmän, alasarmık yagdayda galdı. Hırçını dişläp, ızına garaşdı. Yöne direktorıñ orunbasarınıñ çay demlecek bolup eglenyänini görensoñ, bövşeñlikden peydalanıp, gövni küysemeyän gürrüñçiliginden çaltrak dınmakçı boldı.

  - Haydar Gulmadoviç, näme hızmat? Aytcak zadıñız bolsa, aydaysañız? Meñ kabinetde stoluñ üstünde kagızlam pıtraşıp yatır, ”çagıryar” diyensoñlar, yıgnaşdırman gaydıberdim.

  Orunbasar eger-eger munuñ üçin düyrügibem durmadı, gayta Zılıhadan öykelän kişi boldı.

  - Diyseñem-ä, birnemecig-ä garaşdırdıñ özüñ. Menem: ”Häli geler Zılıha, şindi geler…” diyip, gözümi gapa dikip oturandırın. Gatı görcek gümanıñam yok, ovadan zenan bilen iş salşañda şeyle bolyar-da. Yogsam, men nire, beydip ayalıñ öñünde çay demläp ılgap yörme nire? Bu yaşıma eden işim däl, yöne adam birini yürekden govı görse, çäresi bolmacak ekeni. Näme diyyär ol orslañ Puşkini? ”Söygä ulı-kiçi boyundır!” diyyämi? şonı dogrı aydıpdır-ay zaluvat, edil adamlañ içine girip-çıkan yalı. Gövnüñe yaran ayal maşgala gatı-gayrım diyibem bolmacak ekeni, hatda gövnüñi yıkan yerinde-de. Yogsam, çöregi seniñ eliñden iyyändir, bokurdagından boguberseñ, bolup durandır velin, onam edesiñ gelmez...

  Zılıhanıñ añrısı bärsine geldi, dogabitdi gıyma gara gaşları çıtıldı. Ol: ”Bu päli azanı ikini islemez yalı edip bir duzlayın” diyen niyet bilen agzını müñküldetdi. Emma gicä galdı, orunbasarıñ soñkı aydanı öñküñem çakı bolmadı.

  - Bu gün agşam men bayra aylanmaga gitcek. Keypine. Birhili yüregim gıscak bolyar. Onsoñ sen yadıma duşdüñ. Özüme şey diydim: ”Daş töveregiñ cagıl-da-cugulka, yassıkdaşıñ daşıñda hozanak bolup yörkä, señ yüregiñ gısyan bolsa, onda Zılıha nätmeli?” Ana, şonda meniñ saña başardıgımdan kömek edesim, gövnüñi açasım geldi. Bu gün men seni ilerki bayırlıga gezelence alıp gitcek. Nähili göryäñ, garşı däl gerek? Göryäñmi, saña görüncek bolup, eşigimem iñ soñkı modada geyindim. Bu galstugımı dagın birinci gezek dakınyan, arada Çehoslovakiyadan getiripdim. Ömürılla inim meni üpcün edyändir bular yalı ovnuk-uşak zatlar bilen velin, bu gezek men ondan üstün çıkdım. Ay, ol zatlar hiç-le, meñ diycek bolyanım, häli işden soñ biraz eglen-de, hol yeñseki duralga çık diycek bolyan. Meñ maşınım ayagıñ aşacıgına barar. Çekinme, özüm sürüp barcak, del adam bolmaz.

  Haydar Gulmat munı bir käse çayı Zılıhanıñ öñünde goyup durşuna aytdı. Gahardan yaña Zılıhanıñ kellesiniñ doñanlıgından onuñ habarı yokdı. Zılıha velin, birnäçe minutlap pikirini cemläp bilmän, hırçını dişläp oturdı, soñra yüzüni galdırdı.

  - Haydar Gulmadoviç, meniñ edil häzir-ä hiç kim bilen bayra gitmek hövesim yok. Ol hövesiñ irde-giçde dörecegem näbelli. Yöne, bilip bolmaz, birden döräyse-de, özüme basalık berip, otuza yıllap bile yaşaşan ärimiñ sarpasını saklacak boların. Eger bu-da başartmasa, gäbim azıp, keypi-sapañ ugruna çıkayan yerimde-de, size görä görmegeyräk, yaş hem inçemigräk birini tapcak boların. Goy, onsoñ ol, islese, maşını özi sürüp gelsin, islese-de, aylıklı şopurına sürdürsin, ol meñ işim däl. Asla ayal adam birine gövün berensoñ, olar yalı zadı selcermesi bolmaz. Yöne ovadan ayallañ yekinde yigreneni özüñiz yalı saman astından suv goyberyänlerdir, şunı yadıñızdan çıkarmañ! Özüñizem indikide meni kabinetiñize çagırcak bolanıñız-da, öñürti munuñ govuca pikirini ediñ...

  Gaydıp gelende kabinetiñ boşlugı bir govı zat boldı, yogsam ayallar bada-bat onuñ daşını alardılar. Zılıha yüzüniñ reñkiniñ vagtı bilen düzemez yalı bolandıgını, ayna seredip däl-de, ayasını yüzüne eltende bildi. Yüzüniñ teni özüniñki däl yalıdı. Bir görseñ, lap-lap gızyardı, bir görseñem, gan barmayan yalı sop-sovukdı. Ol şeydip, tä ayallar günorta naharından gelcek uçurına çenli oturdı, soñam olar bilen yüzbe-yüz bolmayın diyip, iliñ soñunda naharhana gitdi.

  Agşamlık öyüne gelensoñ, Zılıha bu günki düşen gününi içine sıgdırıp bilmän, başını basırınıp hünübiryan agladı: ”Nä güne düşäydim-ey, nä günlere düşdüm?! Mülli! Alıp gitseñ bolmadımı menem öz yanıñ bilen? Nämüçin meni bu aldacılañ arasında yeke goyup gitdiñ? Nämüçin? Bu kemsitmelere men yene näçe vagtlap çıdamalı?!”

3. GÜNÜNİÑ GÖZLEGİNDE

                     

  Zılıhanıñ gitdigiçe dünyesi daraldı. Ol ne daşarda, ne-de içerde ıncalık tapdı. Gülle her agşam şäherdäki täzelikleri getiryärdi. Olardan çen tutsañ, Mülli Tahır dogrudakı gıbatlar yatışman, gayta günsayın mövceyärdi. ”Mülli Tahır yaş oynaşını başdaşından ileri tutanmış. Ol asıl öyündenem bizar bolanmış.” Bu gıbatlar Zılıhanıñ içinden ot bolup geçdi. ”Adamlarda ınsabam galmandır, päli düzüvden çıkcak gıbatmı bu? Kesekiniñ maşgalasına dillerini yetirmäni hiç zatça görenoklar. Mülli Tahır nire, Zılıhadan gaçmak nire? Akmak adamlar. Ol keypi çag vagtı Zılıhanı ”boyunmündük” edibem aylardı. Şonda dälmi onuñ bilini gıpcındırıp, bir ay galman yatanı? Soramaga gelenelere-de: ”Atdan yıkıldım!” diyip gülüpdi. Yok, onuñ öz ayalına mähri gitdigiçe artmasa, egsilenokdı. Onda bu avulı gıbatlar nireden çıkyar?”

  Dura-bara Zılıhanıñ küyi bir ugra gönükdi: kim-de bolsa, ol näletsiñmiş burnı suvlı aspirant gelni tapıp, egri oturıp, dogrı gürleşmeli! Niçezar iliñ gep yassıgı bolup gezcek? Belki, onı yakasından tutup, instituta eltmelidir? Ya-da Gülläniñ gayınatasınıñ edarasına?

  Dınç güni gelip yetyänçä Zılıha gövnüne düvenini etmese, ıncalıp bilmecegine ıkcam göz yetirdi. Onsoñ ol adamsına şärikli bolanmış diyilyän aspirant gelniñ gözlegine çıkdı. İlki ol onuñ adını bildi, soñra-da nirede yaşayanını. Şonuñ üçinem ol şäheriñ çetindäki ”hövürtgelige”, yagnı mikrorayona garşı yola düşdi. Biri biriniñ üstüne abanışıp duran demir-beton caylarıñ arasında yarım gün görgüsini görüp aylandı. Şol kösenip yörşüne, Zılıha öz yaşayan yeriniñ gurplı adamlarıñ mekanıdıgına göz yetirdi, muña az-kem geñ galdı. Soñkı 20-30 yılıñ içinde durmuş bir görseñ ep-esli ösen yalı, bir görseñem ösüş yok. Eger adamlar üçin salınyan yaşayış cayları bu bolsa, onda ösüş niredekä? ”Toba, toba! - diyip, ol yakasını tutdı. - Hey, bu taylarda çaga-çuga önüp-ösmeli dälmikän? Ne bir oynara yer bar, ne-de dınç alara bag, gezere köçe? Caylañ arasında baglıga yer goymanı dagın bireyyäm bes eden oguşyalar! İñ geñ yerem, bu eleşanlık henize bu güne deñiç Zılıhanıñ azarına-da däl ekeni. Belki, özüni govı öylere atanlarıñ hiç biriniñ-de azarına däldir? Seredip otursañ, Zılıha-da hut şolarıñ biri bolup çıkyar-da. Edil yer titremäñ ız yanından gurlan mikrorayonlar yene-de ganımat. Bu yerde velin, gündüziñ günortanı-da gerek adresiñi tapar yalı däl. Günüsiniñ cay nomeri elinde bolsa-da, onı tapyança agzı kepedi. Bu gün öymesini atınıp, dogrı edipdir. Onda-da, bu vagt tomsuñ örküci bolanlıgında, gözlegini bes edip, edil yöne ızına gaydıbermelisi galcak ekeni. Näme-de bolsa, häzir avgust, ”Yaldırak” dogdı, hova serginlik aralaşanı bildiryär, aram-aram dag gapdaldan yakımlı yelcagaz övüsyär. Halk dörediciliginden yadında galan setirleri gaytalanda, Zılıhanıñ dodakları duylar-duyulmaz gozgandı:

                      Yaldıragıñ yangını,

                      Üç yıldızıñ galgını...

                      Ülker yagtılıp başlar,

                      Tümmül boy alıp başlar...

                       Ülker yaldırar,

                      Çıglar buldurar,

                      Bugdaylar bişer,

                      Oragam düşer!

  Zılıha özüne hayran galdı, eger yaş gızka ondan ”Yaldırak” ya ”Ülker” näme, olar haçan dogyar, haçan yaşyar diyip soran bolsadılar, ol gözüni tegelär durubererdi. Görsene, täsir diyilyän zadıñ güycüni, lälicek şäher gızına türkmen ruhı ornap gidipdir. Ol indi bu hadısaları bäş barmagı yalı bilyär. Bir vagtlar arpanı bugdaydan tapavut etdirip bilmezdi, emma indi gökdäki yıldızlarıñ köneki atlarına deñiç bilip otır. Ol bu mikrorayonıñ adına-da señrigini yıgranını duyman galdı: ”Mir! Tüys şol aspirant gelin yalıñ çıkaycak yeri!”

  Çal, başlı-barat, görnüksiz caylarıñ biriniñ üçünci gatına çıkıp, gapınıñ cañını basyança Zılıhanıñ pikiri telim gezek üytgedi. Gözleyänini tapayanda, ol oña näme diymeli? Keseki yaş gelin bilen ötüp giden äriniñ üstünde yaka tutuşmalımı? Gözel onuñ ızına it salıp kovup goybermese-de yagşıdır? ”Sizi tanamogam, tanamagam islämok!” diyse, näme cogap bercek? Şonı diyäymegi-de daş däldir, her kimiñ öz öyi - öz gapısı, kimiñ nä hakı bar üstüne sürnüp gelmäge? Elbetde, Zılıha: ”İliñ içine gürrüñ yayradı” diyip biler. Yöne ol yaman gelin bolsa, ”İlde gep köp, Mekgede arap!” diyip, çürt-kesik eder. Üstesine-de, Zılıhanıñ özüni, hamana, gep gözläp yöreniñ yagdayına-da salmagı mümkin. ”Siz-ä bir bor-bolgusız gepiñ ızına düşüp yören işsiz ekeniñiz!” diyse, näme cogap bercek? Ya utanarmıka? A eger-de ol Mülli hakında meñ bilmeyän zatlarımı bilyän bolsa nätcek? - Onuñ yüregi endiredi. - Mülli barada meñ bilmeyän zadımam barmıka? Dirikä menden sır sakladımıka? Göräymäge, neresse çaga yalı açıkdı-la, gınancam, begencem daşındadı. İl-gün üçin däl, Zılıha üçin. Onda-da... bellisi yok, näçe yakın diyeñde-de, sır saklap biler. Erkek erkekdir-dä. - Basgançakdan galıp barşına Zılıha bütin süññüniñ sandırayandıgını sızdı. Mülli Tahır ikisiniñ arasında Gözel nireden peyda boldı? İndi ol olarıñ haysı birine yakın: Zılıhamı ya-da Gözele? Aybıgadım!”

  Gapı açılmazınıñ öñ yanındakı demde onuñ kalbında şeyle bir harasat gopdı velin, diyip-aydar yalı däldi. Hamana, bu öyde onı merhum adamsı vecera halda garşılaycak yalıdı. Hamana Gözel ikisi onuñ yüzüni alyarmışlar, onı it masgarası edip, ızına kovyarmışlar. Olarıñ ikisem betnışan göründiler. Zılıhanıñ mañlayındakı der damcaları güreldi. Emma Zılıhanıñ eden çakı çıkmadı. Düybünden! Gapını sıpayı geynen uz ovadan gelin açdı. Açışı yalı-da, doñup galdı: ne gep bar, ne-de söz. Zılıha-da añalıp dur. İki cübüt göz biri birine garşıma-garşı dikildi. Olarıñ bir cübti: ”Tanadıñmı? Bu men...” diyse, beylekisi: ”Tanadım. Yöne özüme ınanamok.” diyyär. Ummasız uzak görnen göz açıp-yuması vagt geçip, öy eyesi öñürti özüne geldi. Yöne sesi velin alcıraññı yañlandı:

  - Size kim gerek?

  Zılıha onuñ yüzünden gözlerini sovman:

  - Men sizi gözläp geldim - diyip, yadav cogap berdi.

  Bu çagırılmadık mıhmanıñ özüniñkidigine öy eyesinde güman azalan bolmaga çemeli, ol ümsüm gapıdan sovlup, gelene yol berdi.

  - Giriberiñ...

  Zılıha bosagadan yaydanıbrak ätledi, özüniñ näme üçin bu gapıdan gelendigini yadına salcak boldı, bu yere gelmeginiñ dogrudıgına ya-da nädogrudıgına edil bosagada duran yerinde düşüncek bolup, özüni gınadı. Öyüñ içine ilkinci dolı ädimini-de: ”Nähak geldim öydyän...” diyen güman bilen ätledi.

  Öy eyesi:

  - Oturıñ! - diydi-de, özi beyleki otaga geçip, bir meydan demini dürsemäge vagt aldı. Çayıñ ugruna çıkan boldı, eytdi-beytdi, garaz, vagtı bilen Zılıhanıñ gabadına geçip oturaymadı. Mıhman öy eyesini ilkibaşda diñe daşından sınlap oñmalı boldı.

  Mundan peydalanıp, Zılıha gurat öyden çıkan ayalıñ talapkär gözleri bilen içerini boydan-başa sınlap çıkdı. Bu içerini özüniñki bilen deñeşdircek bolmagıñ geregi yokdı, bu öyde diñe iñ zerur zatlar bardı, arta-daşa mebel-de, zınat-da göze ilenokdı, goş azdı. Yöne bolancası velin täzedi, yerli-erindedi. Öy bikesiniñ içerini bezemäge galanda eli çeper bolmalıdı. Şol bir vagtıñ özünde-de, öy goşlarına seretdigiçe Zılıhanıñ yüreginde nähilidir bir gabancañlık hem müñkürlik oyanıp başladı. Beyleki otaglarıñ goşundan habarı yok velin, yöne diñe bu otagıñ içini alay, şonda-da, näçe yönekey diyseñ-de, aspirantıñ ya-da studentiñ güyci yeterden içeri gurplurak görünyän yalı-la? Bu Mülli Tahırıñ işi-hä däldir-dä? Onyança Gözel otaga eli ovadan gülli çäynekli gaydıp geldi. Käselerem ovadan, öy eyesiniñ soñkı gidip getiren süyci gapırcagam, beyleki ovnuk-uşak zatlaram ”boyar eken-dä” diylip alnana meñzänok. Emma Zılıhanıñ özi Mülli Tahır bilen yaşaşıp başlan ilkinci yıllarında birentek öy goşunı: ”Bor-la, bu vagt bize mundan govusı nämä gerek? Göçmeli bor-gonmalı bor entek” diyip alardı. Gözeliñki beyle däl, pitiklenip alnan. Bu gelin nähili gelinkä? Öñ biriniñ maşgalası dagı boldumıka? Yeke başına içerisini nädip düzetdikä?

  - Haysını içyäniñizi bilmämsoñ, gara-da, gök çayam demläydim. Ya kofe içyäñizmi?

  Zılıha elini daldaladı.

  - Yog-ey, yok! Bizar. Kofe indi biziñ kellämizi agırdyar, gicesi bilenem ukı yok onsoñ.

  Gözel çalaca gızarıp, aşak bakdı. Zılıha-da gızardı, uzın köyneginiñ etegi bilen ak topugını yapdı.

  - Men-ä käte içmesem bolanok, gicesine-de okamalı, yazmalı bolyar. Oñam-a bir çuslandırıp baryan zadı yok-la, yöne endik edilipdir-dä, yogsam gök çayıñam kofeden kem yeri yok, haysına endik etseñ, şol gerek. Haysından guyayın?

  - Gök bolsa bor-la.

  Bir käse çayı zenanlar dımışıp içdiler, yañı açılan gürrüñ büdredi. İkisinde-de ”gürrüñ alışmaz” diyen hovsala döredi. Yöne birek birege gövni yetmekden emele gelen göze görünmeyän duygı velin, yitip gidibermedi. Şol sebäpdenem gürrüñiñ ugrukcagına ikisinde-de azda-kände umıt bardı. Zılıhanı Gözeliñ yaşlıgı, mähremligi yumşatsa, öy eyesine duydansız depesinden inen günüsiniñ ellä ser uran ayalda seyrek duşyan çekinceñ görki yaradı. Ahırsoñunda Zılıha yaşululık etmeli boldı, onuñ özi dil yardı. Aslıetine seredeñde, gürleşmek üçin gelen onuñ özi dälmi näme?

  - Avgusta meñzeş däl, gız, daşarı yaman ıssı, güyzem düşmän geçdi.

  Gözel bu gürrüñe gövünceñ goşuldı.

  - Bu yıl hemişekilerdenem ala. Geçen yıl-a, gövnüme bolmasa, bu vagtlar eyyäm salkınlapdı. Näbileyin, ya gövnümize, birhili geçen yıl mundan govı görünyär... Üstesine-de, caylaram ”menden saña baryança” gurlan, aralarında yer-yom yok. Baglık bolan bolsa, munuñ yalı bolmazdı. Kä vagt içim yananda: ”Vah, bu caylañ çızgısını çızanıñ özüni velin, getirip, tomsuñ cövzasında çagaları bilen yaşat-da içinde!” diyenimi duyman galyan. Ululañkam kösençdir velin, çagalañ kösenäyişi hiç zadıñam çakı däl. Olara bu yerde ne bir oynamaga yer bar, ne-de agacıñ aşagına girip, kölegede dem almaga.

  Bu gürrüñden soñ Zılıhanıñ gövnüne ulı güman gitdi. ”Munuñ çagalañ kösenci baradakı gürrüñi keseden sınlayanıñ gürrüñinden içgin yalı-la. Allacanlarım, munuñ çagası-beylekisem barmıkan? Bar bolsa, ol kimdenkä?” İçki hovsalasını zorayakdan basıp, ol öñki gürrüñi dovam etdi.

  - ”Pılan yerde mikrorayon gurlupdır” diy-de eşidäy yöne, barma-da, görme-de. Soñkı gurluşıklañ halıs ugrı gaçan oguşya. Nämesindendigini bilmek kın. Hemme kişi edil edip yören işini boldugı bu yurtdan gaçıp gitcek yalı, ne bir utanç bar, ne-de edyän işine höves.

  ”Utanç” sözüni eşiden Gözeliñ yüzi boz-yaz boldı. Ol bu çagırılmadık mıhmanıñ gürrüñiniñ hörpüni üytgederine garaşmaga başladı. Bu sözden soñ gürrüñiñ ugrı hökman üytgemelidi, üytgemecek gümanı yokdı. ”İlki näme diyerkä? - diyip, Gözel goranmaga tayyarlık görüp başladı. - Men näme diysemkäm? ”Siz-ä adresiñizi yalñışıp gelipsiñiz!” diyäysemmikäm? Ay, yok, onım-a bolmaz, yalñışıp gelmedigini bu govı bilyän bolmalı. Galan zatlaram bilyädir-le? Onsoñam indi hiç zadı düzetcek gümanıñ yok, geçen geçdi. Çınırgaberse, iñ soñkı bolan işi-de dogrı durup aytmalı bolaymasadır... Barıbir bu yöne yere gelen däldir, şähere yayran gürrüñler munı gününe goyan däldir. Şonuñ üçinem vakañ anıgına yetmese oñmaz. Gayta, goy, bilsin-de, maña ol gürrüñleri yatırmaga kömekleşsin. Nätcek, bolcak iş boldı, indi boyun alanıñdan govusı yok. Yöne men-ä muña ınanıp, açılsam, bu-da: ”Ärimi sen öldüripsiñ!” diyip, tupan turuzıberse nätse bolarka? Men nä bu ayalıñ gılıgına beletmi? Mugallımam bu hakda ömür dil yarman geçdi. ”Sen diyip gelen bolsam, galan gürrüñ artıkmaç” diyerdi-de, goyardı. Öz başdaşı barada yagşıdan-yamandan gürrüñ açmazdı. Äriniñ meniñ öyümde ölenini eşitse, bu ayalıñ terzi üytgäbermese-de yagşıdır? Boyun almasam näderkä? Ay, yok, bolmaz, bu anık eşitmese, yürek edip, meniñ öyüme gelip bilmezdi. Yöne gıssanmayın, belki ol gürrüñiñ üstünden barmaz?”

  Çınlakay gürrüñe geçcegini duydurayın diyyän yalı, Zılıha öy eyesiniñ yüzüne seredip eglendi, iki-üç övre göreçleri çaknışdı, öy eyesi beyle garayışdan näçe gaçalak etse-de peydası bolmadı, Zılıhanıñ aygıt edyäni bellidi. Ahırı ol yuvaşcadan söze başladı.

  - Gözel, meni gepimi diñlemän kovup goyberseñem hakıñ bar, öy seniñki. Yöne... - mıhman sakındı.

  - Türkmençilikde gapıdan geleniñ habarını alman kovulyan däldir. ”Göni gelen keygiñ iki gözünden başga aybı yok” diylendir. Menem türkmen, ilden üytgeşik gılıgım yok.

  Onuñ bu sözüne mıhman acımtık yılgırdı.

  - Türkmeniñki yalı düregey gılıg-a başga milletde ya bardır, ya-da yokdur. Yöne menem seni munça gözläpdirin, tapıpdırın heläk bolup, onsoñ içimi boşatman gitsem, arman bolcak, ikimiz günde-günaşa duşuşıp durasımız yok. Sebäbi men indi özümiñ dogrı gelendigime ikirciñlenemok. Siz şol il-günüñ: ”Mülli Tahırıñ aspirantkası” diyyäni bolmalı. Adıñızam Gözeldir, şeyle dälmi?

  - Hava, şeyle - diyse-de, öy eyesiniñ sesi çakıñdan pessay çıkdı. Halınıñ yüzüni dırmap oturışından onuñ häzirki bolcak gürrüñden diyseñ yaydanyandıgı bildiryärdi.

  - Gözel, eger meni kovcak bolsañ, şu vagt kov - diyende, Zılıhanıñ sesi-de endiräp çıkdı.

  Öy eyesi gürrüñdeşiniñ yüzüne uzak vagtlap haypı gelip seretdi. Zılıha-da yüzüni galdırdı, şol bada-da onuñ gözlerinde yaş peyda boldı. Gözeliñem halı teñ boldı, ol özünden bidin Zılıhanıñ gızıl çog halınıñ üstündäki eliniñ üstünde elini goydı. Gözel bu işi şeyle bir mılayımlık, duygudaşlık bilen etdi velin, elini çekip almakdan-a geçen, gayta Zılıhanıñ bu mährem gelni bagrına basayası geldi. ”Munuñ suvlañcadıgını - diyip, ol pikir etdi. - Gülle dogrı aydıpdır, asıl entek munuñ gız meñzem solman ekeni. - Soñam ol özünden bidin şeyle oylandı: - Elbetde, Mülli Tahır yöne-möne gelin üçin Zılıhanıñ diriliginde onuñ mährinden daş düşesi yokdı-la.” Onuñ gövnüne, garşısında oturan gelinde köpüñ düşünmecek, düşünip-de bilmecek, yöne añrıbaş sarpa goyulmagına mınasıp gayduvsız gözellik, mähir bar yalıdı. Ol günüsine däl-de, eysem şol göze görünmeyän özüne çekici duyga mayıl boldı, şonuñ üçin-de onı bagrına basası geldi. Arman, häzirki başlanan gürrüñ bu iki ayalıñ arasında beyle mähremlige yol goyanokdı. Öy eyesi birneme tolgunyan ses bilen mılayım gürledi:

  - Häzirem kovman, soñam. İkimiz indi dertdeş-ä. Mülli Tahır yok: size-de yok, maña-da. Biz indi nämäni paylaşmalı?

  - Meni her hili gıbatlar öyümde oturtmadı. - Zılıha gözüniñ yaşını sılıp gürledi. - Mülli, hamana señ öyüñde ölenmiş? Senem gorkıña onuñ cesedini boydaşıñ bilen öyüñden çıkarıp, yoluñ gırasından tapan yalı edip, ”Tiz kömege” yüklänmişiñ, şol çınmı?

  Zılıha yaşdan dolı ovalarını bulduradıp, yaydana-yaydana cogaba garaşdı: ”Käşgi beyle bolmayadı-da, bu onı yalana çıkarayadı-da...” Ol öy eyesiniñ gözlerini gözledi, dili geplemänkä onuñ gözlerinden anık cogap isledi, yok, ol bütin durkı bilen endiräp, bu soragıñ cogabını talap etdi. Zılıhanıñ gövnüne bolmasa, häzir iñ kın yagday döremelidi, Gözel alcıramalıdı, boyun almazlık, dogrusını aytmazlık üçin sıpalga gözlemelidi, iñ bolmanda vagt utmak üçin şeytmelidi. Emma Gözel duydansız yerden möññürip goyberdi, yüzin yıkılıp, bagrını hala berdi, agı gatışıklı samradı:

  - Şeyle boldı-da! Men nädeyin, gorkdum, alcıradım, ugrumı yitirdim! Sizi gaygı etdim! Meñ öyümden cesedi çıkan bolsa, şonda nätcekdiñiz?! Ol ondan govı bolarmıdı? İliñ gıbatını şonda görerdiñiz!

  Zılıha birdenkä gahar-gazap bilen yarıldı:

  - İl näme diyse, şonı diysin! Bolcak iş bolansoñ, ızında durmalı ekeniñ-dä! Men iliñ gürrüñine dişimi gısıp çıdardım, çıdabam otırın, yöne sen oñ iñ soñkuca demini köçeden aldırmalı däl ekeniñ-dä! Gorkyan bolsañ, iliñ gepinden gaça duryan bolsañ, oval nämüçin beyle işlere baş goşduñ? Biriniñ ärine şärik çıkañda gorkmadıñ-da, ol öyüñde süynende gorkaydıñmı? ”Utanmazak gız geçiñ guyrugından utanarlarını” etdiñmi?

  Zılıha yüzüni tutup agladı, onuñ gövnüne äri yañadandan ölen yalı boldı. Bu kötek öy eyesini-de erbet yagdaya saldı. Gözel çıdap bilmän, ulı ili bilen möññürip, vannalı otaga ılgadı. Ol Zılıhanıñ özüne düşünesiniñ gelmeyändigini gördi. Bu onuñ häliden bäri gorkup oturan zadı dälmidi näme? Şonuñ üçinem ol vannalı otagdan uzak vagtlap gaydıp gelmedi, onuñ agısı-da kesilmedi. Şonda Zılıha özüniñ, belki-de gereginden artık doñyüreklik edendigini añşırıp, yüzüni galdırman oturdı. Bir meydan geçensoñ ayallar köşeşip, öyüñ içine imisalalık aralaşdı.

  - Men mugallımı siziñ eliñizden alcak bolmadım. - Gözeliñ ökünçli, gaygı-gama yugrulan sesi gaytadan gapdalında yañlananda, Zılıha diñşirgendi. - Kimiñ öñürti ecizlik edeninem aydıp bilcek däl. Ol-a erkek, menem... menem ayal maşgala, yöne ol yene durnuklı bolup çıkaydı öydyän. Meñ gövnüme-hä şeyle. Yogsam, olam menden az urnan däldir-le velin. Men-ä soña-baka gızıllı şayım elimden gidip baryan-a döndüm. Namartladım. Men namartlamadık bolsam, onda mugallım özüne buyrsa-da buyrardı. Yöne bilmedim-dä... olam-a soña-baka yaman gaygılı görünyärdi. Bahana bolsa, duşuşayanını kem görmezdi. Duşuşdıgımızça-da, ayrılışmak kın düşdi. Ol günler meniñ size gözüm gidäyişi hiç bir zadıñ çakı däldi. Ey, Huday, aglaplar çıkardım: bäş yılcık şol ayalıñ yerinde bolsam, dünyäde armanım galmazdı diyerdim.

  Zılıha durup bilmedi.

  - Saña ”armanım bar” diyen barmı?

  Gözel mıhmanıñ bu gepine gatırgancagam bolmadı.

  - Birnäçe yıl yaşaşamsoñ, onı biri menden ileri tutup, elimden alıp gitse-de ökünmezdim diyerdim. Ökünmezmiñ diysene... Yakınlaşamsoñ bildim beydip bolmacagını. Ol bolcak zat däl ekeni. - Gözel sakınıp-sakınıp, arasını kesip gürleyärdi, yüzi aşakdı. Zılıha doññara daşa övrülip diñleyärdi, öy eyesiniñ äheñi, diyyän gepleri hem onuñ gabancını odukdırıp, gaharını getiryärdi hem-de aşa geñirgendiryärdi. Bu çaka deñiç Mülli Tahıra düşünyän-de, onı başına täç edip yören-de täk özüdirin öydüp gezenem bolsa, häzir ol, belki-de, munuñ o diyen dogrı däldigine göz yetirip başladı. Eger Gözeliñ gara çını bolsa, onda, megerem, Zılıha özüne artıkmaç baha kesene meñzeyär? Gözel içini dökmegini dovam etdi: - Men mugallıma nädip aşık bolanımı bilmän galdım, ol ikimiziñ aramızda otuz yaş bar ahırın. Otuz yaş! İlki gezek çıdaman, sırımızı açışanımızda men yigrimi yaşımdadım, olam - elli. Men gatı utanyardım, yöne oñ yagdayı has beterdi. Men-ä näme, köp zada kayıl geldim. Bu öyem karza-kovala girip aldım, şeytmesem gicä galcak ekenim. Bäş yılcık gövün-maksadıma yetdim, o dünye-bu dünye eziz görcek adamım bilen ilden ogrınça-da bolsa, garaz, yaşaşdım, armanım galmadı. Men ”bagt” diyip, nämä diyilyänini bilemok, yöne özümi bagtlı sayyan. Yekece armanım, ol ogrınça yaşalan yıllar çakdan aşa çalt geçdi. Elbetde, munı arman edinyän, yöne armanım yok. Men size munı nädip düşündircegimi bilemok. Başga bu dünyäde näme bar? İndi meniñ üçin barı bir, dünyäni suv alsa-da, topugıma çıkcak däl. Mülli Tahır indi yok, onsoñ näme bolanda näme?! Bu dünye yıkılsın, yıkılyan bolsa. Men indi galan ömrümi onuñ bilen ilden gorka-gorka yaşan günlerime guvanıp geçirerin. Nikalı ayalı bolsañızam, meniñ günämi geçiñ. Öz bagtlı günlerim üçin bütin älemde diñe bir adamdan irde-giçde ötünç soramalı bolcakdıgımı bilyärdim, olam, elbetde, siz. Geçiñ meniñ günämi! Bu işde meni yazıklı saymañ! Gökde iki adamıñ yıldızını duşuran gudratlı güyç yene bir üçüncinem olara taylap biler-ä!

  Gözel günüsiniñ ayagına yıkıldı. Zılıha öz etegine başını goyup, köynegini gözyaşına ezip yatan günüsine näme diyip, näme aytcagını bilmedi. Gözel özüni bütünley onuñ eline berip, Zılıhanıñ çıkarcak hökümine garaşyardı. Zılıha çıkgınsız güne galdı. Tersine, eger Gözel özüni gedem alıp baran bolsa, Zılıha üçin mundan müñ pay govı bolcakdı, yeñil düşcekdi. Belki, onuñ özüni şeyle yagdaya öñünden tayınlanı üçindir? Emma, ınha, bu häzirki yagdaya velin, ol düybünden tayın däldi. Şonuñ üçinem ol Gözeliñ üstaşırı niräkdir daşarık bir yere seredip, sarsman otırdı, ne ses bar, ne seda. ”Nätmeli? - diyip, ol öz-özünden sorayardı. - Hey, bu bolyan zat akılıña sıgarlıkmı? Munı indi urcakmı ya sökcekmi? Yalkasañ-da, gargasañ-da öz eliñde, öz gızlañdan tapavudı näme bu betbagtıñ? Çöz-dä, göreyin, bu çigşen düvüni çözüp bilseñ indi!”                      

  Bu yagdayı üytgeden yene Gözeliñ özi boldı. Ol Zılıhanıñ özüne rehimi inenini köpürgenene döndi. Yap-yañıca aman diläp yatan ayal başını onuñ dızından göterip, yene-de onuñ bäsdeşine övrülip ugradı. Başgaça bolanlıgında, iki oduñ arasında galan Zılıha nätcegini bilmän, kim bilyär, yene näçe vagt oturardı.

  - Gövnüme bolmasa, sizem onı mençe tanamadık yalı. Siz onuñ yanıñızdalıgına övrenişensiñiz, onsoñ nädip tanacak? Mülli Tahırı tanacak bolsañ, onuñ bilen meniñki yalı gizligin duşuşmalı. Ol adamıñ ägirtligini şonsuz bilip bilmersiñ. Men näçeler gözyaş dökdüm, giceden-gice näçeler yassıgımı ezdim! Vah, vepasız dünye... İndi barcası yatlama, barcası, her bir bile geçen gün eziz. Maña indi hatda onuñ ugrunda döken gözyaşlam-da eziz. Yöne siz muña düşünmezmikäñiz öydüp gorkyan. - Gözel duydansız yerden gözyaşını süpürip, yılgırcak boldı. - Bir gezegem mugallım ertir irden geldi-de, mıdama yanında göterip yören köne gayış portfelini divanıñ üstüne okladı. ”Gözel! Men seniñ yanıña tutuş bir aylık komandirovka geldim!” diydi.

  - Be-es! - Zılıha özüne erk edip bilmän, gıgırdı. Onuñ bilenem oñman, Gözeliñ döşünden itip, tarsa yerinden turdı. - Bes, goy! Goy, beytme, bagrımı eleme meñ! Rehim et, o dünyä gideniñ ızından gargış etdirme maña!

  Gözel geñler galıp, gözlerini tegeledi. Mıhmanıñ yüzüne çuññur düşünmezlik bilen garadı.

  - Siziñ diyyäniñiz näme? Siz eysem, mugallıma gargışam edäycekmi? Siz näme diyyäniñizi bilyäñizmi? Siz oña gargış etmäñ-de, maña alkış aydıñ!

  Bu gezek indi Zılıha gözüni tegeledi.

  - Nämüçin men ärime şärik çıkan ayala alkış okamalımışım? Diliñ diyyänini gulagıñ eşidyärmi señ?

  Gözel tukat, yöne biraz kinayalı yılgırdı. Bu o diyen govı yılgırma däldi, tikenlidi, avulıdı. Munı duyan Zılıhanıñ endam-canı cümşüldäp gitdi. Ol özi üçin esası sınagıñ öñdedigini yene bir gezek sızdı.

  - Mülli Tahırı bäş yıl öñ men öz öymden örlär yalı edip bilcekdim. Eger ol maña aşık bolup kellesini yitiren däldir öydyän bolsañız, onda bärden gaydyañız. Onı saklan men! Men! Günüme kayıl geldim, il içinde onuñ abrayınıñ peselmegini islemedim. Yok, daşlanıp, ilden kovulsa-da, men onı gucaklap, goltugına girip, öyüme getirerdim. Yöne onuñ basıp giden ızına degmeyänleriñ Mülli Tahır yalı ägirdiñ her ädimde çetine degmäge añsat bahana edinmeklerini islemedim. Onı galan ömri utanıp gezmeli etmecek boldum. Utananam, gep çekenem, kösenenem, yananam men bolayın diydim. Siz başdaşı hökmünde onuñ öñünde öz borcuñızı ödän bolsañız, menem öz söygüm üçin çekmeli cebrimi çekdim, dökmeli gözyaşımı-da ol entek dirikä dökdüm. Elbetde, ol dirikä siziñ payıñıza diñe bagtlı günler düşdi, siz indi aglayarsıñız! Men velin, bäş yıllap gözüm yaşlı begendim, hem bagtlıdım, hem gözümiñ yaşı kepänokdı. Emma men onuñ abrayını gorap, özüme dözdüm. Şonuñ üçinem bu günki gün siz meni yazgarıp bilmersiñiz. Men öz bagtım üçin tölemeli gımmat salgıdımı töledim, onsoñ hiç kimiñ öñünde müynüm yok. Hatda siziñem! Çünki eger men onuñ abrayını saklan bolsam, onda siziñkinem yere salan däldirin. Sebäbi siziñem onuñkıdan ayrı mertebäñiz yokdur.

  - Siz öz yanıñızdan onuñ mertebesini näçe gorandırın öytseñizem, oña zeleliñiziñ yeten yeri az däldir. Mülliniñ daşında gep-gürrüñ ozalam gıt däldi, soñkı dövürde olar has-da köpeldi. Onuñ esası sebäbem, elbetde, siz. Meni hiç zat añan däldir öytmäñ, beytseñiz gatı yalñışarsıñız! Yöne men - men bolyan-da, anık bilmeyän zadım üçin igämi sürtüp oturmadım. Özi dirikä kän bir yüzüne gelip bilcegem yokdı. Birentegi indi diliniñ eygiligini göryär. Abrayına çapyan bolsañ, sen parhlırak bolaymalı ekeniñ-dä, ol-a bir erkek eşek... gaytmışım gara guşum, indi diymedigim - Zılıhanıñ gatı gaharı geleni onuñ günüsine ”sen” diyip başlanındanam bildirdi. - Yöne saña näme gerekdi, gız halıña, gıl saçıña? Ya-da boy gız halıña Mülli Tahırdan başga saña öz alnıña bir erkek tapılmadımı?

  Bu yerde öy eyesiniñ diline: ”Eger tapyan bolsañız, onda siz öz vagtında niredediñiz?” diyen şerebeli söz geldi, yöne ol mıhmanıñ hatırası üçin dilini dişläp saklandı, gaşını çıtdı, yüzüni aşak saldı. Yerinden turup gitdi-de, beyleki cayda ep-esli eglenip, gözüni çım-gızıl edip geldi. Bu gezek ol sessiz, yeke özi agladı.

  Zılıha ilki tas ondan ötünç sorapdı, emma soñra içinden: ”Goy, birneme çeksin, süyci iydimi, ızınıñ acısınam görsün” diydi.

  - Heläkdigini habar edeñde, bu adamlar gelip, ärini yıgnamaz öytdüñmi, nämüçin cañ edäymediñ? Bäş yıl şärik bolan bolsañ, senem oñ daşı däl-ä! - diyip, ol günüsine gıcıt bermek yoluna düşdi.

  Ol özüniñ kimedir birine bu zatları diyip, içini sovatmalıdıgını bilyärdi, eysem ol bu sözleri Mülli Tahırı bäş yıllap özünden ogurlap gelen günüsine diymän, başga kime diysin? Yöne bu gürrüñ gozgalanda, Gözeliñ igencem, darkaşma-da yadına düşmän, yene-de bozuldı, gözlerinden yaş boyratdı.

  - Vah, men gurayın, alcıradım, elimi-ayagımı yitirip, näme edyänimi bilmändirin. Maslahat sorap cañ edenimem Sünbül boldı, olam gaytam seni basarlar, sen öldürensiñ öyderler, yör çıkaralı-da, yoluñ gırasında yıkılan yalı edip gaydalı, soñam ”Tiz kömege” cañ ederis-de, alıp gidyänini-gitmeyänini beyleräginden görüp durarıs diydi. Men garabagtam şoñ diyenini edyän, alcırasañ, ugruñı yitirseñ, edeniñ ters bolcak ekeni? Yogsam, yeri, señ ondan başga yakınıñ barmı diysene, o yagdayda abray nireden yadıña düşyär, beyleki nireden yadıña düşyär?! Vah, meni öldürseñem azdır, kerçgeseñem - Gözel yene bagrını yere berdi, içi-içine sıgman horkuldap-horkuldap agladı. Zılıha-da agladı. Olar iki bolup deñ aglaşdılar oturdılar. Ahırı Zılıha dillendi:

  - Çın boldı çıkaydı-da bu zatlar. ”Ot yanmasa, tüsse çıkmaz” diyleni-dä. Vah, vah, vah... yelden yelpäp, günden goranım, gaynamı sınan suvdan çay demläp-de öñünde goymaga dözmedigim, gız yaşımı bagş edenim. Vah, ahırsoñam gözüni yumanda, yanında bolmayışımı diysene! Alla can! Gurbanı gitdigim, meñ beyle näme günäm bardı señ öñüñde? Meni näme üçin beytdiñ? Nämüçin ile metgi etdiñ? Tañrım, gurbanıñ boldugım!

  Zılıhanıñ nalışına Gözeliñ agısı güycedi, ol edil gövnüne deglen kiçicek çaga deyin ulı ili bilen möññüryärdi. Zılıhanıñ velin, bu vagt özge bilen işi yokdı, derdi özüne yetikdi. Onsoñ ayallarıñ her haysı öz gaygı-hasratına gümra boldular.

  - Ey, Tañrım! - diyip, Zılıha agısını dovam etdi. - Nämüçin erkekleri beyle yaratdıñ? Nämüçin olar mañlayından çıkan bagtına kayıl gelenoklar? Ya men ondan ömrümi ayadımmı? Ya özümi ayadımmı? Boyumı-inimi oña gurban etmedimmi?! Etmedimmi! Vah, Yaradan, sen bu erkekleriñ yüregine näme guyduñ?

  Gözelem agı gatışıklı seslendi:

  - Vah, men gurayın, men! Nämüçin beytdimkäm? Bagrıma basıp, öyüne, çagalarınıñ arasına äkitsem bolmadımıka?! Geñeş etmek nireden yadıña düşdi diysene, sala salmak nireden! Mülli Tahıra ömrüñi gurban edeñde, birine geñeş saldıñmı! İlden gizlin oña maşgala bolañda, birine geñeş etdiñmı! Haysını geñeşli etdiñ bu işleriñ, ol törüñde süynende, başga birine geñeşer yalı!

  Birdenkä Zılıha özüne gelen yalı bolup, sesiniñ arasını kesdi, gözlerini tes-tegelek edip, öy eyesiniñ yakasına elini yetirdi.

  - Ayt, ol nädip öldi! Ayt, dogrıñdan gel! Oña näme boldı? Sen özüñ bir iş eden-ä dälsiñ-dä gıssaga düşüp, gırnak?! Nätdiñ onı? Ayt, ayt, yogsam geñ etmen! Yakañı goyberer öytmegin! Näme boldı oña?

  - Yüreginden tutdı - diyip, Gözel öñküsindenem beter möññürdi. - Ol meñ gucagımda can berdi! - Gözel başını yaykap-yaykap agladı. Her gezek kellesini ogar-ogar edende-de, däne-däne gözyaşları iki gapdala dür damcaları yalı sıçradı. - Menden boldı, barı menden boldı! Ol meñ gövnüme yigit yalıdı, yöne beyle däldi ahırın! Yüregi çıdamadı, birden erbet bolup başladı...

  Gözel göz yaşını sılıp, aglamakdan yaña gırılcıran sesi bilen aşa günäkär sıpatda sözüni cemledi, cemlemedi-de, yöne birden sözüni kesdi, ızını aytmadı. Zılıha-da agısını goydı, gözüni tegeledi, diñşirgendi.

  - Dermanıñ zadıñ yokmudı? Nämüçin derrev derman bermediñ?

  - Yetişmedim...

  Ayallar gidip, gezegine vannalı otagda yüz-gözlerini yuvup geldiler. Yene-de garşıma-garşı oturdılar. Zılıha gürrüñdeşiniñ yüzüne seretmän, yañadandan söze başladı.

  - Bu iş bolyança men Müllä betgüman bolmadım, gepe-gürrüñe gulagımı gabartmadım, eşidenime ınanmadım.

  Öy eyesi yazıklı gürledi.

  - Dogrı edipsiñiz. Bu işler mugallımıñ günäsi däl, indi men hemmesini boyun alayayın, günä mende, men erkimi aldırdım. Bolmadı. şunça çıtraşsamam özüme hötde gelip bilmedim. Yöne men ömrümden müñde bir razı, gövün maksadıma yetdim, indi meni dünye alsın-da, govuz yeri bolsa, bitelik edäysin...

  - Bey diyme, yaş canıñ bar, entek seniñ görcegiñ öñüñde - Zılıhanıñ sesi payhaslı-da bolsa, ınamsız çıkdı. Ol bu yaş gelniñ bäş yıl bir erkek bilen gizligin dövran sürdüm diyip, ömri ötinçä onuñ sarpasını saklap oturcagına ınanmadı. - Yol uzakdır, siziñki entek yaş gövredir, öñüni görüp gelen barmı näme?

  - Gören yalı-da.

  - Gören yalı bolmaz, bay, entek kän üytgärsiñiz-ä. İş, ınha, bizde bar, orta yolda yüküñ agmasın diyleni...

  Öy eyesi mıhmanıñ yüzüne geñsi bir göz bilen seretdi. Bu garayışda düşünmezlik, azda-kände nägilelik, hatda yigrence meñzeş bir alamat çavup gitdi.

  - Yigrimi dokuz yıl bile yaşaşanıñız gözüñize az görünyrämi siziñ?

  - Az görünyär. İndi ol yigrimi dokuz ay ya-da hepde bolup görünyär! - Mıhmanıñ ovadan kirpiklerinde yene-de dür damcaları yıldıradı. - ”Üç yüz yıl yaşadım velin, indi seretsem, edil yüvrüp baryan keygiñ kölegesi üstüme düşüp geçen yalı boldı” diyipdir, Lukman hekim.

  Gözel gaharını içine sıgdırıp bilmän, gıgırıp diyen yalı soradı:

  - Onda bäş yıl yaşaşanlar nätmeli?!

  Mıhman-da öz gezeginde öy eyesine gaharlı cogap gaytardı, ol içyakgıç gep bilen öy eyesiniñ edil yazzı mañlayına berdi:

  - Kişiñ ärine şärik bolsañ, şeyle bor o bolmanam! Edinmeli ekeniñ-dä öz alnıña birini! Näme erkek gırlıpmı? Yaşlıgıña buysandıñmı? İki yaşıñı yaşan-da bolsam, menem özümi sençe göryändirin, şonı bilip goygun! Señ yalı biri azdırmasa, Mülli Tahır azcak adam däldi. Aşgabatda onuñ yalı agras ikinci bir erkek ya bardır, ya-da yokdur, onuñ bileni-biteni öz kitaplarıdı, işidi. Her haysıñız yaşlıgıñıza buysanıp edyäñiz bir işi, soñundanam gözüñizi sıkan bolyañız. Gözüñiziñ yaşını yandak bilen süpüriñ diymeli size!

  Gözel yerinden turup, divanıñ üstüne geçdi. Onuñ gürrüñiñ hörpüni üytgetcekdigi duydurdı. Munı onuñ daş keşbinde bu vagta deñiç görünmedik hayasızlıga meñzeşmi ya-da ar almak hıcuvından dörän garım-gatım duygulardan emele gelen yakımsızlıgıñ peyde bolşundanam añsa bolyardı. Yaş gelin öyüniñ ortasında özünden üstün gelip oturan günüsinden bu gezek ökde çıkcagını öñünden bilip, diyseñ arkayın gürledi:

  - Kim bilen yaşaşmalıdıgını her kimiñ özi govı bilyändir. Yöne siz Mülli Tahıra şärik çıkan yeke mendir öydyän bolsañız, onda bärden gaydyañız. Onuñ menden başga-da bu şäherde tanşı bar. Menem onı indi-indi bilip galyan, ana, ol ayalıñ yaşı-da meniñki bilen deñ däl, işi-de... - Gözel bu täzeligiñ mıhmana has beter degcegini añıp, ”munuñ ızını aytmalımı-aytmalı dälmi?” diyen manıda biraz ikirciñlendi. Yöne Zılıhanıñ soñkı gıcıtları onda ar almak hıcuvınıñ döremegine getiripdi ve ol erkini elden berenini bilmän galdı. - Özem ol ayal bireyyäm ellini ahmalladan! Sizden birki yaş ulam bolmagı ahmal. - Gözel doññara daşa dönen mıhmanıñ üstünden onuñ hiç haçan garaşmadık habarını gaynag suv guyan yalı edip eñterdi. - Ol ayalıñ abrayam meñki ya siziñki yalı däl... Munam bilip goyuñ. Adına Gülnabat diyyärler, gerek bolsa adresinem yazıp bereyin.

  Zılıha bu eşidyän gepi düyşündedir öytdi, onuñ gulakları erbet şañladı. Onuñ adamsı hakında bu gelin nämeleri yañrap otır. Ol agzını açıp galdı. Diñe bir salımdan soñ:

  - Yok, yok! Gerek däl! - diyip, bu has beter-de garaşılmadık zatdan özüni goramak üçin diyen yalı elini daldaladı. - Men saña aytmadımmı ”Erkek - eşek!” diyip, bulañ haysı bir eden işiniñ ızını ızarlacak? Bilmäyinem - köymäyinem.

  - Meni-hä bilesiñiz gelipdir, tapıpsıñız allanäme... - Gözel nägileligini gizlecegem bolmadı, bularıñ gürrüñine duşmançılık äheñi aralaşdı. Özem gitdigiçe yaş ayalıñ demi rüstem gelyärdi. Bu öyüñ gapısından näçe yaydansa-da, günäkäriñ ızından gelen dek giren mıhman gitdikçe yeñse beryärdi. Gözel, hamana, ençe yıllap bu ayaldan gorkup, yövselläp, söygüsini gizläp yaşamalı bolandıgınıñ ahmırını çıkarcak bolyan dek, bar-ha berkine tutyardı. - Meni tanasıñız gelipdir, meñ ızıma düşüpsiñiz, diymek, onam tanañ-da! Olam, belki, tananıñıza degyän maşgaladır? Oñat zadı, daşa gitmeli däl, üçümizem bir şäherde. - Ol sözüne dıngı berip, beyleki caya gidip geldi. Yüzüne adres yazlan el yalı kagızı ogurlıkda tutulan dek, bir gısım bolup oturan mıhmanıñ eline tutdurdı. - Alıñ! Gidiñ, görüñ, näme diyyär eşidersiñiz öz gulagıñız bilen. Hanı, göreli, yeke menmikäm siziñ adamıñıza şärik bolan!

  Zılıha bu öye geleni üçin özüne käyindi: ”Ne işiñ bardı diysen-e, yeri, indiden soñ dörmesiz zadı dörüp! Aldıñ dälmi indi almıtıñı? Yetdiñmi indi gövün maksadıña?! Nätcekdiñ gelmesiz yere gelip?! İndi git bu taydan yüzüñe urlan yalı bol-da: ”Ogurlık eden uyalmaz, üstüne gelen uyalar!” diyleni tüys, ınha, şudur. Hey, dünye, dünye! Nätdiñ bu adamları, nädäydiñ yöne? Şunça yıl dövran sürşen adamımdan galan mirasmı indi maña bu biabrayçılık? Sögüşmän bir gitsem indi bu taydan, masgara bolman hernä. Goñşı-golam bir duymasa yagşıdır kimiñ gelip-gidenini munuñka... ” Oña tovşantüylük etmekden başga alaç galmadı. Onsoñ ol payhaslılık bilen pikir övürmäge çalışdı, äheñini düypgöter üytgetdi.

  - Gözel, bolcak iş boldı, indi ikimiziñki artıkmaç. İkimizem avunan. Men nikalı ayalı bolsam-da, señem yüküñ yetikdir, onı özüñem aydıp otırsıñ. Gel, agır günde govusı birek-birege edip bilsek, hemayat edeli. İndi biziñ bu vakada üytgetcek zadımız yok, bolupdır-geçipdir... - Ol biraz sagındı-da, öy eyesiniñ yüzüne edil neresse çaga yalı nayıncar seretdi. - Yöne bu yañkı Gülnabat diyeniñe nähili düşünmeli, Gözel? Ιnanmalımı ya-da yok? Señ bilen bolan işe-de men garabagt kayıl bolup geldim. Gayta, ınansañ, agır günümde senden dertdeşlik hantama boldum. Sögüşmäge ya öliñ gulagını gazamaga gelmedim señ yanıña, bilip goy şunı. Yañkı diyyäniñ velin, bay, agır degyär-ä. - Ol övhüldedi. Hey, bu bolup yören işlere sered-ä! Sen-ä onı yelden yelpäp, günden gorap yörsüñ, o-da señ arkañda...

  - Entek yöne boş gürrüñ bolmagam ahmal - diyip, öy eyesem yañadandan äheñini yumşatdı. - Menem onı anık bilemok, vagtından öñ özüñizi gınap oturmañ. Kim bilyär, duşman gürrüñidir, mugallımıñ näme daşından görüpçilik edyän gıtmıdı? Olarıñ birem onuñ bilen açık çaknışıp bilenokdı, kümsüklik edyärdiler.

  Gep bu yere gelende, Zılıha öyke-kinäni goyup, geleli bäri özüne ıncalık bermeyän bir soragı anıklamagıñ kül-külüne düşdi. Sebäbi ol Gözel bilen aradakı gürrüñ yene-de bir gezek yitileşse, onda bu öyden çıkıp gitmeli bolcakdıgına düşündi. Şonda ol, megerem, hiç bir sovalına öy eyesinden dogrı cogap alıp bilmez.

  - Men senden bir zadı sorayın-la - diyende, Zılıhanıñ yüzüne gızıl reñk çayılıp, ol mese-mälim yaydandı. ”Soraberiñ” diyen ışaratı alıbam, yüzüni çalaca kese sovdı. - Hey, çaga-beylek-ä önen däldir ikiñizden?

 Emma, tersine, bu soragı eşidende, Gözeliñ yüzüne nur çayıldı. Ol divardan asılgı sagada seredip, duylar-duyulmaz yılgırıp gürledi.

  - Häzir bir sagatdan gidip getirmeli, dayzasınıñkıda goyup gaytdım, çıkanları bilen oynasın diyip... Dördüni doldurıp baryan oglumız bar...

  Zılıhanıñ gözüne yene-de bir övre yaş çayıldı. Ol häzir näme edip, näme goyyanını bilmeyän sıpatda yerinden turup geldi-de, Gözeliñ egninden gucakladı.

  - Menem ocagazı görerinmi? Maña-da görkezermiñ onı? Adı näme, näme dakdıñız adına?

  - Arman.

  - Arman?

  - Hava, Arman. Näme?

  - Hiç, hiç... At kemi yok. Bolyar... Arman... Kime meñzeyär? Öz keşbinden zat barmı? Meñzeşmi?

  - Yok - diyip, Gözel onı hatırcem etdi. - Maña meñzeyär.

  - Arman...

  - Otursañız, gidip getireyin.

  Zılıha yaydandı.

  - Men onuñ yanına soñ yörite geleyin. Ocagaz-bucagaz getireyin. Bu vagt yanımda iñ bärkisi süycem yok, aldayayın diysem. Şeydäeyin-le, soñ yörite geläeyin?

  Gözeliñ sesinde bu gezek aç-açan buysanç yañlandı.

  - Görüñ-dä, özüñiz biliñ, Mülli Tahırıñ dogmasını süyci bilen aldap biläermikäñiz? Ol yakın hossarıdıgıñızı añsa, süycüñ yüzüne-de seretmez, yöne gözüni balkıldadıp oturmasa? Ulı adam yalıdır öz-ä, bir görseñem, şeyle bet. Nätcek, oglancık-da...

  Zılıha daşarık çıkansoñ, ep-esli ara geçip, yap-yañıca giren cayına gañrılıp seretdi. ”Ol bu caya näme üçin geldikä? Yüküni yeñletmek üçinmi? Yeñletdimi? Yeñle nirede! Gayta yene yüküniñ üstüne yük uruldı, kimiñ kimdigini, nämäniñ nämedigini bilip bilseñ, bil-dä indi! Gözeliñ ondan dövi rüstem, elinde oglı bar. Zılıha Mülli Tahırı tananok ekeni. Yigrimi dokuz yıl yaşaşan adamsınıñ ozal özüne näbelli bir tayı açılıp baryar. Belki, ol mundan añrık bu yoldan bir ädimem ätmän saklanmalıdır? Ählisi küdümiñ kayına gitsin! Belki, ol iñ govusı başını basırnıp yatmalıdır? Ol adamsı bilen şonça yıllar süycüşip yaşaşdı, şol yeterlik. Mülli Tahır onı eliniñ ayasında sakladı, zada zar etmedi, ”Agızla gapdırmadı, toynakla depdirmedi”. Zılıha yag iyip, yüpek geydi. Yeri, onsoñ nämä gerek ol gözüni yumansoñ, beydip, onuñ ızını ızarlap yörmek? Bu nämäniñ alamatı: ınanmazçılıgıñmı? işsizligiñmi? Ya-da başga bir zadıñ? Munuñ yalı gılık ozal-ebedinde Zılıhanıñ öz yekinde yigrenyän gılıgı dälmidi näme? İşsiz dulları, gep içinden gep agtarıp yören akdaban heleyleri onuñ hiç haçanam hüyi almandı. Onda indi onuñ özüne nä döv çaldı? Oña näme boldı? Olam indi işsiz dulmı? Ol ozal ullakan adamıñ edepli-terbiyeli ayalıdı, indem gününi nädip geçircegini bilmän yören işsiz dula övrüldi!”

  Zılıha edil gelendäkisi yalı, hatda ondanam beter alasarmık duygulara gabsalıp, bu yerden çaltrak daşlaşmak bilen boldı. Onuñ yüzi salıkdı, halı teñdi. Günüñ ikindi yerine barıp, hovrunıñ birneme öçeñkirländigine garamazdan, entek hova ıssıdı, üstesine-de uzınlı gün gızan gara asfaltdan ”lap-lap” edip, yokarlıgına hovur göterilyärdi. Zılıha hoñ yalı yere yetmänkä suvsap, agzınıñ kepäp ugrandıgını bildi. Ol yüzüniñ ugruna gapcıgını dörüşdirip, köçäniñ gırasındakı gazlı suv satılyan avtomatlarıñ biriniñ yanına sovuldı. Sirobıñ süycüsine bu tayda hüv beryän sarıca arıları gorkarak kovuşdırıp, bulgurı yuvdı, avtomatıñ agzına mis teññäni atıp, garaşdı. Avtomat gılla yarını töveregine sıçradıp, sähelçe reñki agan gazlı suvdan bulgurı yartı etdi-de, horkuldap, haşlap, titredi-titredi-de, tapba yatdı. Başda bulgurı hövesek göterenem bolsa, tagamsız suva dodagı degenden işdäsi gaçan Zılıha iki gezek ovurtlap-ovurtlaman, onı gahar bilen eliniñ tersine serpip goyberdi. Şol bada-da, onuñ beylesinden yiti ses çıkdı.

  - Dayza-a! Köynegimi nädäydiñ!

  Zılıha gorka-gorka, kellesini beylesine övrende, öz serpen suvunı geynüvli yaş gızıñ gümmezekläp duran döşlerinde gördi. Ol şonda yılgırcak yalı edip, bir başını yaykadı-da, başındakı gara öymesini sıpırıp alıp, nätcegini bilmän sazanaklap duran gıza garşı yöredi.

  - Al, keyigim, gara görmeseñ, bu seniñ döşüñi gizlär, egniñe atın-dacık ötägit!

  Nätanış gız nämedir bir zat diymäge-de yetişmän, dözümli ädimläp, öz yanından daşlaşıp baryan görmegey ayalıñ ızından añkarıp galdı.

4. GÜYZ

 

  Mülli Tahır yalı güyzüñ gadırını bilen ikinci bir adam türkmende boldumıka? Güyz gelse, onı tanar dagı eder yalı däldir. Zılıha Mülli Tahırıñ güyzleriniñ aşıgıdı. Başga vagtam onuñ pähim-payhası, mähri egsik däldir velin, yöne güyz gelse, onuñ keşbini diymäge söz gerekdir: ädim urşı-da, adamlara seredişi-de, oturıp-turşı-da düybünden başgaçadır.

  Ertir guşluk çagları işe gidip barşına Zılıha Mülli Tahırda güyz günleri başlanyan özgerişi yatlacak boldı. Güyzde ol, elbetde, ilki bilen-ä, suslanardı. Bu bir. Mähri gözleriniñ agından-garasından agcak-agcak bolar durardı. Bu iki. Yönekindenem nazarları çaknışanda, Zılıhanıñ on iki süññüne süyci galpıldı ornardı. Bu üç. Yok, öñki ikiliginde dur. Sebäbi soñkusı: Zılıhañ öz duygusı. Üçünciden, Mülli Tahır nirede-de bolsa, güyz günleri öye hovlugardı, yöne öye-de sıgmazdı. Yekeligi küysärdi. Onı diyseñ, uzak yeke-de galıp bilmezdi. Dag diyer, cülge diyer, çıkar gider. Çöle-de yetmese oñmaz...

  Bir zat belli, güyz güni ol kän cagıl-cugula bolmaz, köpüñ üyşen yerinden gaça durar, gezelence çıksa, ya çagalarını alar, yogsa-da yekedir. Pövrüzeden Çülüni govı görer, ”Adamlardan öler yalı yadayan” diymesi bardır.

  Eysem, näme sebäpden Mülli Tahır adamlardan yadayardıka? Zılıha öññesini yadından çıkarıp, bu barada pikir etdi. Adamlar-a ondan gaçmazdı, onuñ baran yeri derrev gürrüñçilige aylanar, onuñ bilen tirkeşmäge-de ilgezikdirler. Yöne bir gezek ol nämüçindir: ”Adamları yakınıña getirmän, daşdan govı gördügiñçe govudır” diyipdi. Bu-da onuñ ruhunıñ bir ahvalatı bolsa-da bolyandır?

  Zannında adamlardan irginlik bolanlıgında, eysem ol il-gün üçin beyle dert çekermidi? Adamlar onuñ tövereginde kebeleklärmidiler? Yok, il-gün seniñ gözüñe seredip, kimdigiñi, nämedigiñi bilip bilyär. Şonuñ üçin dälmi, onuñ şägirtleri bu öyden habar tutman oñanoklar, geregi çıksa, kömegini gaygırcak däller. Yöne bu çakda olarıñ özlerine kömek gerek bolmasa-da biridir? Mülli Tahırıñ oları salıp giden yolı kın yol, çarkandaklı yol. İl, añsadına bakıp, ılmı işini mor sakgallılarıñ aydan-diyeninden doldursa, Mülli Tahır öz aspirantlarını bu endikden dındarıp, hakıkı ılma ugrukdırcak bolardı. Elbetde, bu oña başardardı, çünki Mülli Tahırıñ getiryän delilleri bilen yaş oglanlarıñ dövi deñ gelcek gümanı barmı? Aslında onuñkınıñ dogrudıgını beyleki professorlar bilmän durandır öydyäñmi? Bay, bilyändir-ä! Leninden ya-da Marksdan ılımda çörek yokdugını olaram añşıryandırlar, çünki olar-da, çöregi agzından iyyärler. Emma kimiñ öz ”dek başını depircik äre berip”, akımıñ tersine yüzesi gelyär? Onuñ üçin Mülli Tahır dek gayduvsız adam gerek. Onuñ gayduvsızlıgı ılma berlenligindedi. Eysem, alım diyeniñ başga nähili bolmalı? Öz mertebesini gorap bilmedikden-de bir alım bolarmı? Yöne hanı olar yalı edenli kişiler? Türkmenistanda alımlık derecäni goramak üçin ilki adamçılık derecäñi yitirmeli diyen gürrüñ oynamaga dörän däldir. Yöne şägirtleri meselesinde äriniñ dogrı ya-da yalñış iş edip gidenini Zılıha aygıt edip bilenok. İndi olarıñ güni kın. Dogrı, olarıñ içinde öz saylan yolı üçin ahırına deñiç berk durcakları-da yek-tük barsa bardır, yöne hemmesiniñ beyle bolup bilcekdigi gümana. Eger edenli adamlar yurtda beyle çaltlık bilen artyan bolsa, onda yurt näme üçin gitdigiçe çökmek bilen? Eger Mülli Tahır bu zatları öñünden bilip durubam birentek yaş oglanı nahak yere kın durmuşa uçradıp giden bolsa, onda bu dogrı ädimmi? Onuñ özi dälmidi: ”Şahsıet diyeniñ özi garşılıgıñ içinde döremeli. Şahsıeti emeli yol bilen yasamalı däl. Yogsam, ol yasama şahsıet bolar” diyyän? Emma, nämüçindir, şägirtlerine galanda, ol özüniñ bu yörelgesini unutdı. Onuñ öñki aspirantlarını görende, Zılıhanıñ olara yüregi avayar. Eger ayal adamıñ haypı gelyän bolsa, onda erkegiñ govşak boldugıdır, diymek, olarıñ Mülli Tahırsız başlarını çaracagına onuñ ınamı yokdur. Elbetde, öñ alımlık işini goranda-da, olara az azar berlen däldir: ”Leniniñ eserlerine salgılanmansıñız, Marksıñ bu hakda aydanına üns bermänsiñiz, Engels bu hakda näme diydikä?” Ana, tapyan kemçilikleri! Bu yörelgeden çıkdıñız diyip, näçeler onuñ özüni-de, şägirtlerini-de burça gabamaga dırcaşdılar? Ol bolsa, kemteresinden diyyäñizmi-de diymez, yılgırar-da, darıgıp ugran şägirtlerini köşeşdirmek bilen bolar. Soñam giceden gice oturıp, ılmı işi halas etmegiñ yolunı agtarar, ne yadaması bardır, ne-de yaltanması.

  Anna Mıratnepese görkezen günleri muña mısal dälmi näme? Ol soñ doktorlıgam goradı, yöne başda onı nätdiler! İndi seredip otursañ, şägirtleriniñ içinde ondan zehinlisi-de yok yalı. Olam let iyyändir, onda-da nähili! Mülli Tahırıñ şägirdi bolarsıñda, bu vagt yüzüñe gülüp bakarlarmı? Mülli: ”Menden soñ, göräy velin, öz sözüniñ üstünde durcak diñe şol bardır” diyerdi. Arman, onuñ-da durşı yabıgorlı yalı. Halıpası ölensoñ, yekesiräpmi ya-da onuñ yolunı yapıldı hasap edip, eyyäm ugrunı üytgedip yörene meñzeyär. ”Anna Mıratnepesem umumı akaba goşuldı” diyip, heşelle-hä kakyarmışlar. Bilmän aydyan däldirler-le, agzınıñ govşaklıgını görüp diyyändirler. Kaksınlar bakalı, Anna Mıratnepes lebzini yuvudanı bilen, Mülli Tahır yuvutmaz, ol öñki lebzinde dur, kıyamat ahır bolyança-da durar. Onı indi hiç kes, hiç bir gara güyç lebzinden dänderip bilmez!” Zılıha bu sözleri daşından aydanını bilmän galdı. Ol munı nähilidir bir hasratlı buysanç bilen aytdı. İndi hiç kesiñ Mülli Tahırı tutan yolundan dönderip bilmecegine, onuñ dirileriñ davasında indiden eyläk yoklugına guvandı: ”Öldi - başını gutardı. Dirileriñki gorkulı... Olarıñ içinde entekler namartlacagı, götünceklecegi, yeñse bercegi gıt däldir. Tapılar... ” Şeydip, ol öz adamsınıñ dirileriñ arasında yoklugına bu demde begenyändigini-de bilmän galdı.

  Muña akıl yetirende, Zılıha yolunı dovam edip bilmän, gapdala sovlup, kiçeñräcik bagıñ orta gürpündäki tukat oturgıcıñ bir çetine özüni goyberdi. Yere bakıp, başını yaykadı: ”Hey, beyle-de bir zat bolar oguşya?!” diyip, toba etdi. Soñam töveregine tukat göz gezdirip, öz pikirine gark boldı. Yer gızgılt-sarı yapraklardan yaña gızıl-yayırt bolup yatır. Yokardan bolsa, bir pasıllık gısga ömrüni payavlan sarı yapraklar edil iri-iri yagış damcaları yalı hayallık bilen ıgşıldap gaçışıp dur. Güyz. Mülli Tahırıñ güyzi! Hanı, indi onuñ özi nirede? Ol indi yok. Onuñ arzuv-hıyalları-da, gövün yüvürtmeleri-de, oyun-henekleri-de, söygüsi-de, yigrenci-de yok. Aslında onuñ yigrenci bolupmıdı? Zılıha oylandı, bir zatları yadına salcak boldı... Hava, yaş vagtları, yañı Zılıha öylenen dövürlerinde ol käte işden gelip, çay başında käbir adamlarıñ yerindengelme dikdüşdüligini canı yanıp, gürrüñ bererdi: ”Olar türkmeniñ ılmını ösüşden goyyarlar” diyip, yanıp-bişerdi. Emma soñ-soñlar ol zatlar galdı. Soñ ondan beyle gürrüñler çıkmadı. Belki, bu-da onuñ kämillige gol berenligindendir? Yıllar onı täzeden yugrup-yasadı. Yok, beyle däl - tapladı, ol edil säher çıgına taplanan şam gılıcına döndi, ne yüzi gaydyar, ne gädilyär, ne sozulyar, ne-de egrelyär. Ol öz yörelgesini döretdi, onuñ garşıdaşları dişlerini gıcay-gıcay, oña boyun boldular. Dagı alaçları galmasa nätsinler?

  Eger kimdir biri Zılıhadan:”Mülli Tahırıñ ılımdakı yörelgesi nämeden ıbarat?” diyip sorasa, onda ol näme diycegini bilenok. Yöne adamsınıñ yörelgesi, Zılıhanıñ pikiriçe, ılımdakı adamkärçilikden ıbarat bolmalıdı. Yöne ilkibaşdan: ılım - ılım bolmalı, yüzgörüşlik meydanı däl. Elbetde, Zılıha has ulurak bir zadı hem añyar, emma ol bu hakda dil yarıp bilenok, çünki herki zadıñ öz vagtı-sagadı bar. Giden bir halkıñ ılmını marksizm-leninizmiñ kerebinden boşatmaga sınanışık etmek eysem kiçi-girim işmidir?

  Ol şeyle diyerdi: ”Türkmeniñ depgilenen tarıhını dikeltmezden milli edebiyatı-da, milli añ-düşüncäni-de, ılmı-da ösdürmek mümkin däl. Aslınıñ kimdigini bilmez çagalardan ne çın alım çıkar, ne-de çın dayhan. Türkmeniñ häzirki edyän işi gadımkı boynı kündeli gullarıñ gara zähmeti. Meniñ garşıdaşlarım: ”Biziñ boynumızdakı künde göze görnenok!” diyip, dava edyändiklerine düşünenoklar. Eysem leninizmiñ hızmatı şol kündäni göze görünmez yalı edip bilenliginde dälmi näme?!”

  Elbetde, ol bu barada ol diñe Zılıha içini döküp bilyärdi. Yöne onuñ öz kellesini yetegine salıp, pikirdeşlerine aydan pikirleri-de az däldir. Onuñ bir yıgnakda: ”Hanı Al-Farabıdan, Al-Horezmiden, Al-Birunıdan, İbn-Sinadan gaydyan yörelgeler? Olar üzülipdir. Ol yörelgeler dikeldilmese, biziñ ılmımız hergiz özgä yapca bor. Mekdeplerde Gündogarıñ mongollar çozup gelmezinden ozalkı ılmınıñ esaslarını övretmekden başlamalı. Ιlmı sıyasılaşdırmalı däl, onı hiç bir ideologiya kökerip goymalı däl. Bu ayagıñ duşaklı yarışa girmekdir!” diyip çıkış edip duranı Zılıhanıñ yadında. Bu terzdäki yekece çıkışı üçin käte onı birnäçe yıllap ähli zatdan keserdiler. Emma kompartiyanıñ Baş sekretarı çalşıp, gaytadan bövşeñlik aralaşanda, gısga vagtlık aklansa, şol dörän mümkinçiligi yene-de hakıkatı aytmak üçin peydalanardı. ”Mülli Tahır-a yene-de köne heñine tutdı!” diydirerdi, yene-de bütin cemgıete birnäçe yıl iş bolcak çıkışını edip, sahnadan düşer giderdi. Aslında Mülli Tahırıñ bütin ılmı ömri gısga vagtlık aklanmalardan hem dovamlı gadagançılıklardan ıbarat dälmidi näme?!

  Yöne soñkı gezek ol düybünden garaşılmadık övrüm etdi-de, täze gelen Baş sekretar bilen aranı sazladı. Ol munı nähili yol bilen etdi, mundan Zılıhanıñ habarı yok. Yöne neticesini velin, Zılıha aydıñ gördi. Onuñ sözi yer kertip, Akademiyada onuñka gulak gabartmaga mecbur boldular. Bir cinneklik ılmı gımmatı bolmadık ”ılmı iş” yazıp, doktorlıgı goranlar Mülli Tahırıñ yolundan sovlup, busdular. Yaşlarıñ içinde hakıkı ılmı iş yazmaga höves döredi. Oña öz ılmı mekdebini döretmäge, Akademiyanıñ ılmı durmuşına täsir etmäge mümkinçilik açıldı. Zılıha bu hezilligiñ uzaga çekmegini diläp, her ädimde onuñ büdremeginden gorkup yörkä-de, duydansız yerden Mülli Tahırıñ öz ömri yolundı oturıberdi! Goy, kim näme diyse, şonı diysin, yöne Zılıha üçin Mülli Tahırıñ tarpa-tayın ölüminiñ düyp sebäbi düşnükli: oña öz bokurdagını bogup gelen ganımlar bilen äbe-de-cüyce bolmak yanalmakdan agır düşen bolmaga çemli! Soñkı vaka - diñe ”etene sebäp” diylenidir. Ιnha, indi onuñ özi gidensoñ, ondan näçe diyseñ ar alarlar. Aydışlarına görä, eyyäm alıbam yörler. Şägirtleriniñ käbiri-hä kesekä azarını yetirmän, öz yazan işlerini özleri tankıt edişip, düynki ılmı garayışlarını üytgedyärler, birentegi bolsa, sesini çıkarman, başga yoldan baryan professorlarıñ goltugınıñ aşagına sümüldiler. Mülli Tahırıñ yolunıñ şeydip yitip gidibermegi-de ahmal? Eysem näme, Anna Mıratnepes ugrunı üytgeden bolsa, Kemal sesini çıkarmasa, galanı-da sülgüniñ cüycesi yalı pıtransoñ, näme tama etcek? ”Mülli Tahıram şägird-ä yetişdirip bilipdir! - diyip, Zılıha gatırgandı. Bagıñ çetinden eyläk-beyläk geçişip duran adamlara gahar bilen seretdi. - Nähili bigayrat halk?! Bular kimin bigayradı indi heley dogurmaz. Özlerinde öt bolmasa, Mülli Tahır buları nätsin, nä täzeden yugrup-yasasınmı? Bigayrat halkıñ bigayrat nesli!.. Adamsı bolan bolsa, elbetde, oña beyle diydirmezdi. Yöne indi ol yok, diyseñ diyibermeli. Yogsam, can çeker-can çeker-de, sözi yer kertmänsoñ: ”Vah, halkı zayaladılar-da, munuñ añını halıs bulaşdırdılar. Bu indi özüniñ kimdigini-de bilenok, kellesini çarık gısana döndi. Peydası nirede, zıyanı nirede - şoña-da düşünenok” diyer. Peydasını-zıyanını, bay, bilyä-le! - Zılıhanıñ içi yandı. - Uludan-kiçä hemmesi bir manadını iki manat etcek bolşup, höküdikleşip yörler, alımı-dayhanı yok, ählisi şeyle. Birentegine dagın alım diyceksiñ, eline yoruncañ reñki ornap gidendir, mal otı yıgıp. - Ol türkmeniñ iñ beyik şahırınıñ golyazmalarına serencam beryän bölümiñ müdirini yatladı. Bendäñ çagası, elini dagın sabın bilen yuvmalıdıram öytmez geläer işe şol durşuna. Kesbiñe bereket! Ιlma serencam beryän-de yene şolar, elbetde, onsoñ Mülli Tahır artıkmaç bor beyle ılımda.

  Mülli Tahırda Zılıhanıñ bütin ömri boyı halamadık zadı - ol-da eliniñ pamık yalı yumşaklıgıdı. İndi pähim etse, bu-da onuñ öz kärine berlenliginden ekeni. Yogsam näme, sazandanıñ eli arabakeşiñ eli bilen des-deñ bolsa bolmaz-a! Alımıñkı-da şoldur-da. Yaşıl reñk oturan yarçık-yarçık barmaklar erkegiñ eli-de bolsa, alımıñkı däldir. Biçäre millet... - diyip, ol yene-de o taydan, bu taydan öz peyvagtına ötüp baryan adamlara haypı gelip seretdi. - Ömürlerini garzınıp geçiryärler, yogsam, seredip görseñ, gazananları hiç haçan bezenenlerine yetmez. Desse-desse pul yıgnarlar-da, onam ahırsoñı beyleki köçeden bir burnı sümükli gızıñ galıñından geçirerler. Hey, beyle-de bir millet bor oguşya! Bu adamlar akıl almalıdır öytmese nätcek?! Bileni-biteni oglunı öyerip, gızını çıkarmak, bu dünyäde şondan gala iş bardıram öydenoklar. Elbetde, onam etmeli, yöne adamıñ bu dünyä gelip edip bilcek iñ ulı işi bu däldir ahbetin! Eger kör sıçan yalı hiniñe däne daşap, onı kirtildedip ömrüñi ötürmeli bolsa, onda bu dünyä geldiñ-gelmediñ näme parhı bar? Ata-babasına degmez hepbesizler diyerler bulara! Mülli Tahıram bulara öz mertebelerini düşündircek, buları adam etcek! Hanı bolanı? Ol gurı öz ömrüni kül etdi. Ömür düşüncekmi bular? Gepiñi diñlän yalı ederler, emma küyi-köçesi velin, öz ovnucak bähbitleriniñ ızındadır. Gayta, başarsa, saña pitciñ atar, oturan yeri kül üstüdir, gövni-de kap dagında. Türkmen kimin bibaş millet bolmaz, buları il deñine yetircek bolup, kän adamınıñ gül ömri kül bolandır. Entegem bolar! Magtımgulı pahır yanıp geçmänmi? Bu bibaşları bir çukura tüykürtcek bolup, sergezadana dönüpdir: bir Hindiden çıkıpdır, bir-de Arapdan. Onuñ canından sızdırıp aydanları diñe iki yüz yıldan soñ yañı yer kertip ugradı, yap-yañı biri birini çapmanı goydular. Onda-da elipden şermende alımlar ”eññesine öylenipdir” diyip, o bendäniñ özüni bütin äleme masgara etdiler. İne, bulañ öz şahırına düşünişi! Belki, bu onuñ öz halkına eden bahasız hızmatı üçin alan almıtıdır? Magtımgulıñ akılı häzirem-ä bu adamlañkıdan yüz yıl öñden baryar, nädip onsoñ bulañ düşünenine ol düşünmeli dälmiş?! ”Namıslı goç yigit alsa yeññesin, Her günde agası ölen yalıdır!” diyip, ile-güne akıl berip giden adamınıñ özüne beyle şıltagı diñe gözli-körler atıp biler. Yene yüz yıldan Mülli Tahıra näme yöñkärlerkä? Belki, oña: ”İdeologiya gulluk etmedik ılmıñ bahası gızan bazarda gara şayıdır!” diydirerler? Ey, toba!”

  Zılıha bu gaharı bilen-de öz işleyän institutına garşı yöredi. Yol boyı-da gaharı sovaşmadı: ”Türkmeniñ öyüni yıkyan özara ınanmazçılık. Eger dürli velayatıñ halkı biri-birine yürekden ınanıp bilmese, onda bular yurduñ ıkbalına hiç haçan-da täsir edip bilmezler. Yurduñ ıkbalı mıdama akıllınıñ däl-de, mekiriñ elinde bolar. Bu betbagtçılıgıñ hiç vagt soñı gelmez, hatda indiki asırda-da! İñ bärkisi onuñ öz ugrunı alıp gör, hanı ılım? Hanı milleti millet etcek ılmı açışlar? Olara türkmen ılmı-barlag ocaklarında yer yok, türkmen alımlarınıñ ılım bilen çınlakay meşgullanmaga elem degenok, vagtam yok. Olarıñ esası işi - özara çaknışıklar, ılım bilen diñe yüzugra, häki yöne elleriniñ boş vagtı meşgullanyarlar. Diymek, türkmen ılmında näme açışa garaşsañ, basdaşlıkdan garaşmalı!” İnstitutıñ gapısından ätlände, oña Durdıhal duşdı.

  - Gicä galdıñ-la, gız? Sorap bizar edäydiler, bir zat üçin-ä gerek bolduñ sen başlıklara.

  - Olara kim yok bolsa, şol gerek - diyen Zılıha Durdıhalıñ gapdalında eglenmän, kabinete girip gitdi. Bu yerde-de şol habar: ”Soradılar. Barıp gayt!”

  İnstitutıñ direktorı Bäşim Sarı hemişekileri yalı hovlukman yerinden turup, Zılıhanı gapınıñ agzında garşıladı. Soñam ol oturyança garaşıp, diñe şondan soñ öz yerine geçdi. Hal-ahval soraşdı. Diñe biraz vagt geçensoñ, gözündäki öñki dakınıp oturan äynegini ayrıp, sürlüp giden köne gayış gabıñ içinden beyleki äynegini çıkarıp dakındı-da, Zılıhanıñ yüzüne günäkär göz bilen seretdi. Soñ onuñ gövnüne degäymäyin diyen äheñde yuvaşcadan gürledi.

  - Zılıha Amanovna, vagtragında gelip-gidäymeseñiz-ä, meni günüme goyyan däldirler. Ondan-mundan gulagımı gazap durlar, bir-de giç gelyär diyseler, beyleki-de ir gidyär diyyärler, garaz, arza-şikayat yagıp ugrandır... Siz bu zatlara beletsiñiz-le, bu yerde kän yıl bäri işleyäñiz, edarañ yagdayınam mençe bilyäñiz. Bu tayda adamlañ edeniniñ geçyän vagtı bolyar, geçmeyän vagtı bolyar. Siziñki indi göze görünyär, öñki yalı däl.

  Zılıha başlıgıñ yüzüne yakımsız seredenini duyman galdı, ol entek yap-yañıca gümra bolan pikirlerinden saplanıp, köşeşip-de yetişmändi. Äynegini çalşırıp, eyyäm eliniñ aşagında yatan kagızlara seredişdirip ugran goca direktor, görnüşine görä, mundan artıkmaç zat diycege meñzänokdı. Emma añırdan keypsiz gelen Zılıha bucagaz diylenem yük boldı.

  - Bäşim aga - diyip, ol bokurdagı dolup durandıgını bildirmecek bolup, çalaca ardıncıradı. - Men edenim geçyän vagtı-da göz çıkgınçlık eden däldirin-le? Her kimiñ bir bolşı bar, meñ bolşuma-da siz belet. Yöne onsuzam yüküm yetikkä, maña ovnuk-uşak iñirdiler agır degyär. Siz muña düşünmeli.

  - Zılıha Amanovna, gatı dogrı aydyañız, meniñ düşünmeli zadım kän. Yöne düşünyänimem az-küş däldir. Erbet yeri, meniñem häzir günüm siziñkiden govı däl, edil yöne alı-ıp baryarlar, ayagımıñ aşagını kövçeläp. Şondan ötri her kim öz yüküni götermeşek edeliñ, bolyarmı? Men sizi Mülliniñ duşmanlarından gorap bilmezmikäm öydüp gorkyarın. Olar meniñ çakımdan güyçli gelyärler. Gayta meni-de bu göreşiñ içine dolap alcak bolup can edyärler. Olar bir zadı govı bilyärler: Mülli Tahırıñ tutan yolunı oñlamasam-da, men oña ulı hormat goyyarın. Yöne garşıdaşıñ Mülli Tahır yalı adam bolaysa? Arman, beyle däl. Meniñ garşıdaşlarım - öz partiyadaşlarım, olarda bolsa, rehim-şepagat diyen zatdan düşnük yok. Olar yıkılmankañ depcek bolşup durlar, yıkılsañ dagın diriligiñe gömmekden-de gaytcak däller. Meniñ bu oturan yerim häzir kimdir birine gerek boldı, şondan ötri her ädimde meni büdretmäge çalışyarlar. Men yadadım, Zılıha Amanovna, onda-da gatı yadadım, belki şol sebäplidir biraz gaharcañlıgım-da çıkıpdır, menden ayıp etmäñ. Meniñ diycek bolyan zadım, ölüm bu dünyä-de iñ agır hasrat däldir. Has çökder hasrat - ahır yaşıñda bütin ömrüñ nädogrı yoldan yörändigiñi, zannıyaman adamlarıñ içine goşulandıgıñı bilip galmakdır. Düşünyäñizmi meniñ diyyänime? - Zılıha başını atdı. - Ayılganç yalñışandıgıñı görüp, onı düzetmäge vagtıñ hem güycüñ galmadık bolsa, ana, bu hakıkı tragediyadır, Zılıha Amanovna. Mülli Tahır bagtlı adam, ol salgıma çapmadı, öz islegine hem düşüncesine görä yaşadı, ılımda-da öz islän yolundan yöredi, yok, öz islän ugrundan yol saldı! Tebigat oña bagtlı ömür beripdir, onsoñ siz nämä hapa bolyarsıñız? Eysem, bu dünyäde başı ölümsiz adam barmı näme? Mülliniñ giden yeri hemmäniñ barcak yeri. Hayp, yöne bu dünyäde onuñ yalı başıñı dik tutup yaşamak hemmä nesip etmändir. İkibaşdan hemmäniñem ömri yanyar, yöne onı derekli zada yakmakda iş bar! Hayp, maña öz yolumı üytgederden indi giç. Örän giç. Yöne siz bir zadı bilip goyuñ, gözümiñ göryäni meniñem yüregime sıganok. Arman, meniñ elimden gelyän zat yok. Erkim diñe bir zada yetyär, olam diñe häzirlikçe. Men bu aldacılara entek özüm barkam sizi çekeletmecek boların. Yöne meniñ bu tayda indi näçe gün oturcagım belli däl. Aylıgıñızı peseltmeli bolanım üçin menden öykeläp yörmäñ, ol bir göze dürtülip duran zatdı-da. - Zılıhanıñ gözüni balkıldadıp oturışından onuñ bokurdagınıñ dolandıgını, cogap berip bilmecekdigini añşıran goca direktor cübüsinden elyaglıgını çıkarıp, sarıyagız yüzüni, giñ mañlayını hovlukman süpürişdirdi, stoluñ üstünde yatan äyneklerini gezegine dakınıp gördi-de, soñra olarıñ ikisinem öñki yerinde goydı. - Men siziñ yagdayıñıza düşünyän, agırdır, onam bilyän. Yöne sizem düşüncek boluñ, durmuş, umuman, acı zatdır, onuñ soñı hasam acıdır, kındır. Yöne onuñ käte binamıslıga salaymalı yeri-de bolyandır, meselem, ine, häzir siziñki yalı yagdayda, çökder agır yitgi çekeñde. Yogsam, adam öleniñ ızında ölübem biler…

5. ORRAMSΙNΙÑ OYNAGΙ

 

  Bäşim Sarı bilen bolan gürrüñden soñ Zılıhanıñ birneme yüki yeñledi. Şondan soñ öz indiki yagdayınıñ mıdamalıkdıgına, adamsınıñ-da hiç haçan ızına gaydıp gelmecekdigine onuñ öz-özüni boyun edesi geldi. İnstitutıñ direktorı bilen orunbasarınıñ adamkärçiligini deñeşdirip: ”Bir yamana bir yagşı bar” diydi. ”Meniñ nahak yere türkmenden gövnüm geçip yören bolmasın? - diyen soragı-da ol özüne berip gördi. - Türkmenem hil-hil, edil beyleki milletler yalı-da. Bir aybı - aşa konservativligi diymeseñ, başga nämäni ayıp görcek?”

  Şeylelikde yene birnäçe gün geçdi. Bir gün işden çıkanda, onuñ gapdalında Dünyä peyda boldı.

  - Gaytdıñmı?

  - Gaytdık öz-ä. İlden ir gidyäñ diyensoñlar, gatı stolı 9 dan 6-a çenli saklayandırıs, kitaphanada işleyän günlem bolaymasa. Bu gün-ä iliñ soñuna-da galıpdırın. Töverekde iñlär siñek yok. Hava-da, indi biziñki kın: öye barsañ - yekelik - dert, daşarda eglenseñ, o-da däl. Galıñ dili uzınıñ diycek gepinden çekinmän durañok. Şeyle dünyä-dä munıñ özi.

  Dünyä arkayın gürledi:

  - Diyenem kändir, aydanam, bu dünyäde iliñ gepine gulak salcak bolsañ, onda yöne güylünip yatıbermelisi galyar. Bu dünyäde özüñe gövnüñ yetip yaşamalı, köçeden baryakañ sen ile añkarma, il saña añkarsın - ana, etmelisi. Görübilmedigiñ - gözi çıksın. Adam pahır yeke gezek gelyär bu yagtı yalança, onsoñ indiki gelemde, arkayın yaşarın diyeriñ barmı nä? Çem gelen dövranı süren yagşı. Goy, kim näme diyse, şonı diysin! Söycegiñi - söy, goycagıñı - goy!

  - Ay, hava-da - diyip, Zılıha-da onuñkını makulladı. Soñkı aylarıñ tukatlıgından, ızıgiderli eşidilyän yas sözlerinden soñ, Dünyäniñ gepi bu vagt onuñ gulagına täzelik, tüp ıssıda yüzüñe çavan salkın şemal bolup duyuldı. - Çem gelen dövranı, elbetde, süren yagşı. Yöne dövran sürseñ--de, soñ seredip görseñ, o-da yalan yalı bolyar galyar ekeni, hamana, bir gün-de yaşamadık yalı! Vah, 29 yılmı ya-da 29 aymı - bilip bilseñ bil-dä, edil yöne düyşde görnen yalı hemmesi. Süyci günleñ-de soñkı azarı yeñil däl, edil yöne teniñe tiken bolup batyar.

  - Şonı aydyan-da menem. Bu dünyä-de başarsañ, gıpınç etme diysen-e. İl kimmişin akıl övreder yalı? Diyen-aydan kändir, kim bizden artık? - Dünyäniñ gitdigiçe gepiniñ ugrı belli bir akaba gönükdi: - Haysı bir ädimiñi ile seredip ätcek? Niçezar gül ömrüñi kül etcek? Ömrüñ boyı burnuñ deşikli yalı gezeñ-de, öleñsoñ, saña yadıgärlik dikceklermi? Men-ä, dogrusı, iliñ gepine gulak gabartmamı bireyyäm goydum. Nämäniñ alnından?! İl özüni oñarsın, kim bizden artık?! Yör, öye gideli, gövün açışarıs birsellem. Yadalyaram halıs. Yeke özüm, päsgel bercek yok.

  Zılıha sagadına seredip, üncüli gürledi.

  - Gövün açışanımız-a yagşı velin, bu gün öye Gülle bilen Enegız gelcek diyipdiler, vagtında barmasam, gözlerini tegelärler. Kiçim hiç goyanok ”Yanıña göçüp gelcek” diyip. Menem kın göryän, giyeviñ öz gapıñdan girip-çıkıp yörse, türkmençilikde olam birhili. Dövre görä yaşamalı diyleni bilenem ata-baba süññüñde bar zatdan el çekip bolanok. Olara: ”Bolyar, geläyiñ!” diyip bilemok. Ahırda-ha diymeli bor-la velin.

  Dünyä onı goldadı:

  - Herki zadıñ vagtı bar. Bolmasa, entek birki yıl hovlukmañ diyäerler. Soñluk bilen övrenişer gidersiñ-dä. Meñem, ınha, gızım, tüveleme, eyyäm 12 yaşadı. Çagalar tiz ulalyarlar. Dogrusı, özüñ bu durmuşdan ganıp yetişmänkäñ, eyyäm olara gezek bermeli. Menem nätcegimi bilemok, gızım yetişse... giyeviñi öyüñe getirseñ govumı ya-da getirmeseñ, belli däl. Onda ertir işden soñ gidäeli meniñkä, bormı? Meñem yüregim gısyar, ikimiz dertdeş diyseñem bolcak, oturarıs, derdinişeris yassına deñiç. ”Bolyar” diyäysene, ertesem dınç güni!

  - Bor - diyip, Zılıha boyun aldı.

  Soñam yolda, avtobusıñ üstünde öz eden işine geñ galdı: nämüçin henize deñiç barıp görmedik öyüne birden ”barayın” diydi-de, boyun alaydı? Kelte gaydan bolmasa-da yagşıdır? Käşgi Dünyä bilen mundan öñ tirkeşip yören bolsañ! Emma soñra yene öz-özüne: ”Bile işleyänleriñ hemmesi-de bu vagt başarıp bilseler, maña kömek etcekler, yagdayımı yeñilleşdircekler” diydi. Dünyäniñ institutdakı abrayınıñ özi üçin birneme düşnüksizdigini yatladı. ”Başı boş gelin-dä... Yöne onı diyseñ, bu eyyämde yeke yaşayan gıtmı? Yeri, özüñ näme indi şolañ biri dälmi?..”

  Dünyä bu vagt öyüne yetip, gıssagara öylänlik edindi-de, derrev ertire tayınlık görüp ugradı. Ol ilki bilen telefonuñ başına geçdi, trubkanı agzına degrip, enayı yılgırıp, kimdir biri bilen yuvaşcadan sırlı gürrüñler etdi. Soñra içerisine birlay serencam bermäge girişdi: yuvdı, yılmadı, kakışdırdı, silkişdirdi. Arasında-da gızı Cemala onuñ ertirki etmeli işlerini tabşırdı.

  - Ertir biziñ öyümize üç-dört sanı mıhman gelcek. Sen bu yerde galsañ, maña ayakbagı bolarsıñ. Onsoñam yat mıhmanlañ arasında seniñ işiñ yok.

  - Kim olar, ece?

  - Sen tanañok. Yöne diylenini ediber. Yok, birini tanayañ, Ata dädeñ. Ak ”Cigulisem” bardır. Yadıña düşyärmi, öñler ol ikimizi maşınına mündürip, aylardı? Geçen yıl hayvanat bagına-da äkidipdi. Yadıña düşenokmı?

  - Hä-ä, Ata dädemi? - Cemal begencine gıgırdı. - Ol maña pulam beryädi, süycem, sakgıcam! Doñdurma-da alıp berdi, çişirilyän şaram! Aylampaca-da mündirdi! Ol nämüçin indi gelenok, ece?

  - Yene gelip başlar, ınha, ertir gelyär - ecesi artıkmaç soraga yol goymadı. - Yöne gıgırıp gürleme... Yanı bilen yene bir yat mıhmanam gelcek. Sen ertir okuvdan geleñsoñ, iyip-iç-decik, eglenmän, dayzañlara git. Giçden soñ özüm barıp alıp gaydarın. Ya-da ertir irdencik geläersiñ. - ol biraz bövrüni diñledi. - Ay, yok, ol-a bolmaz. Govusı, Kümüşlere git. Yogsam, dayzañ sorag köküni yagdırar: ”Nämüçin yeke geldiñ? Eceñ nirede?” Bu zatlarıñ bize geregi yok. Meñ diyenimi et-decik, Kümüşlere git, şondan govusı bolmaz.

  - Kümüşlere gidesim gelenok. Dayzamlara gitcek, olañ televizorı reñkli!

  Bu vagt gapıda bir maşın saklandı.

  - Bar, gör, kim geldi? Ata dayıñ-a däldir-dä? Ecem öyde diy, geläysin.

  Düvdenekläp çıkan gızcagaz ızına eli sovgatlı geldi.

  - Ata dädem ekeni, maña sakgıcam getiripdir! Yöne maşını öñküsi däl, täze.

  - Yuvaşrak geple diydim men saña, gız!

  Dünyä yüzugra ayna seredip, tovlanışıp duran zülplerini sıpadı-da, daşarı yöneldi.

  - Geleveri-de, geçeveri! Näme getirdiñ?

  Govı geynen, uzın boylı yılmanak yigit maşınınıñ bagacını açıp durşuna giñden yılgırdı.

  - Odur-budur. Näme diyeyin men saña? Gerek bolaycak hemme zadı getirdim, özüñ bazara gidip yörme, görüşdir-de, näme yetmeyän bolsa ayday, men yene bir gezek barıp gaydayarın. Yagdaylañ govucamı?

  Dünyä, zülpleriniñ ucını oynap, dılım-dılım etdi.

  - Soralıñ bäri erbet däl... Bu getiren zatlañ meñ üçinmi ya-da başga biri üçin?

  - İkiñize-de bolar, gaygı etme! Gerek bolsa, bazara yene bir gezek barıp gaydayarın. Bu adamlañ yanında onuñ kınçılıgı yok. Görşüñ yalı, maşını-da täzeledim - iñ soñkı model.

  - Yeri bolya, övünme, gözüm bar, göryän. Getiren zatlarıñı düşür, şolam bol bolar. Galanı bu yerdenem tapılar. Boş öye geleñzok.

  - İçinde özüñ yalı näzenin gelin oturan öye boş diymäge kimiñ dili aylanar? Saglık bolup, şu iş düzelse, öyüñde asla-da boş yer galmasa nädersiñ!

  Dünyäniñ yüzi çıtıldı.

  - Men onuñ üçin edemok, bilip goy, señ üçin edyän.

  - Bolyar, gadırıñı bilerin. Başga näme diyeyin? Dünye dursun, sen dur! Ya-da, tersine!

  - Señ üçin hemme zat tersine. Yöne ol ayal size añsad-a düşmez, diñ arkan zıñıbermese-de biridir? Men señ bu yumşuñdan çekinmek çekinyändirin. İşdeş, yüz-de-göz bolşup yörüs gündelik. Yöne señ yüzüñden geçip bilmän edyän.

  - Arkayın bol - Ata onı köşeşdirdi. - Onuñ bilen tanışcak bolyanam yöne-möne adam däl, bir edarañ hocayını, onuñ elinden onça-onça ayal geçendir. - Ata Dünyäniñ yüzüne gıyarak garap, köpmanılı güldi. - Özi başını çarar, ikimiziñki yöne bir yol açmak.

  - Oñubermeli eken-dä onda ol öñküleri bilen. Ellä ser uran Zılıha onuñ nämesine gerekmiş, oda-köze düşäydiñiz-le beyle? - Dünyäniñ sesi birneme öykeli çıkdı. Ol, hamana, özüne kembaha garalyan yalı gördi, bu-da onuñ birneme çetine degdi. Ata yagdayı añıp, onuñ yerliksiz kinesini yazmaga girişdi.

  - Bilyäñmi näme, gep bu yerde ol ayalıñ yaşında-da, görkünde-de däl, yogsam... - ol yañadandan sırlı yılgırdı, - yogsam, ol ayalıñ görkem yaş gelinleñkiden pes däl. Bu zatlarıñ añrısında duran adamını sen tanaman durañok, ol yöne yere oda-köze düşmez. Meniñ çakım, ol oña çuññur aşık boldumıka diyyärin. Depseñ ıranmaz baylıgını-da seniñ işdeşiñ ayagınıñ aşagına oklamaga tayın. Ah, nätcek, söygi söygi bolya-da, yüregiñ emrine çäre barmı?

  - Näbileyin-dä, bu tayda başga bir gümürtiklik yatan bolmasa-da biridir?

  Atanıñ yap-yañıca-da gülüp duran yüzünde nägilelik alamatı göründi.

  - Bu ululañ öz arasındakı davalar, nätseler - şeytsinler, bize näme? Her kimiñ öz başarcak işi bar, şondan añrısı bilen gızıklanmam yok, saña-da maslahat beremok. Onsoñam, adam köp bildigiçe çalt garrayar. Meñ-ä entek yaş bolasım gelyär, a señ?

  Bu gurnalyan garañkı işiñ düybünde niçikdir bir yakımsızlıgıñ yatandıgını Dünyä añşırdı, yöne munı öz öñünde-de boyun almak islemedi. Zılıhanı onuñ öyüne aldav bilen çagırdyan adam onuñ garrılıgıñ bosagasında duran näzik görküniñ gizlin aşıgı bolsa, onuñ gününi bulacak yaman niyeti bolmasa, onda Dünyä üçin şol govı. Atanıñ iki agız gepi munuñ o diyen beyle däldigini bildirdi. İndi ol nätmeli? Oña ızına gaytmaga yol barmı? Bar. Yöne bu işden boyun gaçırsa, onda Ata bilen arası govulaşmakdan geçen, gayta has-da erbetleşer, belki-de, düybünden üzler. Onuñ bolsa, entekler Atadan umıdı kän. Barı-yogı bir yıl mundan ozal dälmi Atanıñ onuñ öyüne goşunı göterip gelmäge hıyal edip yöreni. Dünyä süyci arzuvlara çümüp baryandıgını duydı. Yok, ol Atanı ızına gaytarıp getirmek üçin näme etmeli bolsa-da eder. Diymek, artıkmaç sorag bermegiñ geregi yok. Zılıha durmuşa çıkmadık yaş gız däl, başını çaramasa, özünden görsün.

  - Düşnükli. Hanı göreli, bir zadı bolar-la. Gaçanam ”Alla!” diyyändir, kovanam. Hoş onda, häzirlikçe!

  Güyzüñ agramlı bölegi geçip, ertir-agşam hova çigräp ugrapdı. Häli-şindi yagış yagıp, töverek-daş täzelenyärdi. Aşgabadıñ çaklañca baglarında ve parklarında gara gargalarıñ ilkinci sürüleri peyda bolup, adamlar bagıñ aşagından yörecek bolanlarında, indi yokarık ätiyaçlı göz aylayardılar, yaşlarıñ içinde ätiyaçdan depesine gazet ya-da curnal tutup yöräp baryanlarını-da görse bolyardı. ”Ga-aak! Gaa-aak!” edişip garkıldaşıp, gargalar bolsa, sähelçe tebil tapdıkları sürüsi bilen göterilip, baglarıñ depesinde aylanyardılar. Bu gün agşamlık işden çıkıp bile bir ugra yörän iki zenanıñ yolı-da şeyle baglarıñ biriniñ üstünden düşdi.

  - Artıp galmış! - diyip, Dünyä yokarısına gözüni dikdi. - Bulañkı nä görgi, ozal adamlañ aladası gıt yalı? Duyman durkañ depäñe maçıladıp, masgara etcekler.

  - Bulañ barı bolup bilşi-dä. Yöne sıgırlar bilen adamlañ uçmayanına şükür edäymeli - diyip, Zılıha soñkı dövürde duçar bolan yakımsız yagdaylarını yatlap, seslendi. Onuñ äheñinde biraz zeyrenç duyuldı, sebäbi ol bu vagt işdeşini özüne yakın saydı. Emma Dünyä onuñ gepinden başga manı çıkardı, şol sebäplem onuñ yüzi gızardı. Ol, hamana, Zılıha nämedir bir zatları añşırıp şeyle diyyän dek özüni oñaysız duydı ve ondan soñ ayallarıñ ikisi-de bir meydan dımdılar. Zılıha birnäçe yıl bile işleseler-de Dünyäni oñlı tanamayandıgını geñ görüp yatladı. Nämeden ozal olarıñ hüyi alışmadıkan? Dünyäniñ instituta geleni yañı yalı bolsa-da, birek biregi tanarça vagt geçipdir, üç-dört yıl az vagt däl. Belki-de, Dünyäniñ yuvaşlıgından ol göze ilyän däldir? Henize deñiç Zılıha onuñ sesini gataldanınını eşidenok, yöne ol işdeş ayallar bilen yag bilen yüpek yalı garılıp-gatılıbam gidiberenok. Zılıha onuñ bilen yolda yoldaş bolup gördümi? Yok. Bile duz iyişdimi? Yok. Ol Dünyä barada näme bilyär? Bilyän zadı yok, yöne onuñ mılayımlıgı Zılıhanıñ gövnüne yarayar.

  Olarıñ arasında gaytadan gürrüñ canlananda, ol näme sebäpden adamsı bilen ayrılışandıgını gürrüñ berdi. Bu gürrüñi diñlän Zılıha: ”Dogrı edipsiñ, beyle gödek adam bilen nädip bir yassıga baş goycak?” diyenini duyman galdı. Zılıhanıñ yene bir govı gören zadı, Dünyäniñ öyüniñ mese-mälim päkizeligidi. Onuñ öyünde ähli zat ıkırdap dur. İlki olar mıhman otagda divanıñ üstüne otursalar-da, birsalımdan aşhana geçenlerini bilmän galdılar. Dünyä biş-düşüñ ugruna çıkdı, Zılıha-da oña yardam etmän oturıp bilmedi.

  - Señ ayagıñ düşdi, gız - diyip, Dünyä degişdi. - Yogsam, bu ikarada-da vagtında avtobus gelmän, günüñi gök esgä düvyän vagtı bolyar. Bir garaşdırıp ugrasa, edil yöne ogul bäbege garaşdıran yalı edäyyär.

  Nämedir bir zada ahmır eden Zılıha uludan demini aldı.

  - Ogul bäbege garaşan-da özüñ bolma...

  - Şonı aydyan-da.

  Onuñ eti-yagı boldan kesişini gören Zılıha tövella etdi:

  - Nätcek, gız, o gideni bişirip? İkimize sähelçe bolanda bolmayarmı? Asla biş-düş etmek bir gerekmi?  Meñ-ä kän işdäm yok.

  - İşdäñ bolanını iyersiñ - öy eyesiniñ cogabı nagt boldı. - Adamıñkı hezzet-hormatdır-da. Señem är ömründe birinci gezek gelşiñ. İndi haçan yoluñ düşcek, Alla bilyär.

  - Olam-a şeyle - diyen Zılıhanıñ yadına Dünyäniñ gızınıñ bardıgı düşdi. - Hanı gızcagazıñ niräk gitdi?

  - Bar olam. Dayzalarına dagın gidendir-dä. Çagañ yeke bolmasın, hiç öyde saklap bolanok, okuvdan geldigi, ”dayzamlara” diyip, ayagını gazap dur. Ger-dä soñrak. Gayta birsellem arkayın iç döküşeli, ol gelyänçä.

  - Oñ bize näme asgıncagı bar? Biziñ gürrüñimize düşünibem durası yok-la, ”gel” diyäymeli ekeniñ.

  - Özi geler-le ”hä” diymän.

  Dünyäniñ bişiryän tagamları tayın boluberende, gapıdan täzece maşınıñ yuvaşcadan yakımlı sesi geldi. Oturan yerinden boynunı süyndürip, daşarık sereden Zılıha öy eyesine habar gatdı:

  - A gız, señkä geldilermi, maşın durdı-la gapıñda?

  Garaşyan mıhmanlarınıñ gelendigini gözüni aylandan bilen öy eyesiniñ sesi arkayın çıkdı.

  - Bilmedim yüzler-ä bärik yalı. Ay, gelen dövlet diylipdir, naharımızı boldan atardık. O bolmanam ”Mıhman mıhman getirer” diylendir. Señ ayagıñ düşümli ekeni diyip, men yañı yolda-da aytdım-a!

  - Onıñ-a şeyle velin, yat erkekler bilen ikimiziñ-ä oturıp hezilimiz bolarmıka? Men ötägideyin bolmasa, soñ yene bir gün geläerin-dä? İndi nirede yaşayanıñı gördüm, özüm taparın.

  Dünyä ör-gökden geldi.

  - Goysan-a, gız! Birki sanı erkek geldi diyip, turubermek bolarmı? ”Gelen - dövlet” diylipdir, hanı kimdiklerini bir göreli entek.

  Onyança mıhmanlar gapıdan girdiler. Öy eyesi oları güler yüz bilen garşı aldı. Gelenleriñ biri uzınak yaş yigitdi, beylekisi 50-den geçen, saçlarına kümüş sepen epey kişidi. Olarıñ ikisem geynüvlidi. Yaş yigit köynekçe-de bolsa, onuñ yoldaşı pencekli, boynı nepis galstuklı. Gelenleriñ ikisiniñem yüz-gözüniñ ter-tämizligini assırınlık bilen sınlap yetişen Zılıha olarıñ bu öye yüzugra yönekinden sovlandıgına ikirciñledi. Ayal adamınıñ tebigı sınçılıgı bilen gelenleri gabak astından sınlamaga başladı. Yüzugra sovlan bolsalar, onda kän eglenmezler diyip, umıt etdi. Emma olarıñ geynişinden çen tutsañ, onda yörite mıhmançılıga diyip çıkana meñzeyärdiler. Dünyäniñkämi ya-da başga bir yere, bu belli däl. Zılıhanı gizlin alada goyan zadıñ birem bu gelenleriñ ikisiniñem yüzünde haysıdır bir tanış alamatlarıñ bolmagıdı. Yöne näçe çıtraşsa-da, oları öñ nirede görendigini añşırıp bilmedi, onsoñ ”gövnümedir” diyip, özüni köşeşdirdi. Onyança-da öy eyesi bu gelenleri Zılıha bilen tanışdırmaga girişdi.

  - Tanış boluñ, bu meñ bile işleyän kärdeşim Zılıha Amanovna. Bir kabinetde oturmasagam, bir gatda telim yıl bäri işläp gelyäs.

  - Örän govı! - diyip, gelenleriñ yaşulısı elini uzadıp, Zılıhanı dikanladı.

  O diyen bir hövesek bolmasa-da, Zılıha-da yat adama elini uzatmalı boldı. Onuñ öz elini ayratın bir hıcuv bilen gısışı ayalı geñirgendirdi. Gövnüne, onuñ köpi gören gözlerinde-de nähilidir bir düşnüksiz hıcuv çavup giden yalı boldı. Bu adamıñ sıpcık gıykmak gözlerinden çen tutup, Zılıha oña öz içinden ”yaşulı gara tilki” diyip at goydı. Öy eyesi:

  - Bu bolsa, Kovus, sövda bazasınıñ başlıgı. - diyip, nähilidir bir dabara bilen ıglan etdi.

  - Direktorı - diyip, ”yaşulı gara tilki” düzetdi.

  - Hava, direktorı. - Dünyä bu yerde näme yalñışlıgıñ bardıgını bilmese-de, onuñ ızından gaytaladı. - Bu yaş yigide bolsa, Ata diyyärler, özem ılımlarıñ kandidatı.

  Diñe şundan soñ ”yaşulı gara tilki” Zılıhanıñ elini goyberdi. Gısgaça tanışlıkdan soñ gelenler aşhana-da gımmat baha atırlarıñ ısını galdırıp, mıhman otagına yöneldiler.

  - Bular uzak oturmakçımıka, bileñokmı? - erkekler aşhanadan çıkan badına Zılıhanıñ öy eyesine beren birinci soragı şu boldı.

  - Bilmedim - diyip, öy eyesi mönsüredi. - Gelen batlarına soramagam birhili. Darıkma, göreris-dä bir salımdan. Ata meniñ öz daşkırak garındaşım. Kovusam yat adam däl öydyän, tirkeşyärler özler-ä. Hanı bir nahar-beyleki äbereli, soñ görübiyris-dä...

  Bu yerde Zılıhanıñ gövnüne birinci gezek çiglik gitdi. Onuñam sebäbi mıhmanlar däl-de, eysem Dünyäniñ özi-di. Öy eyesiniñ hereketlerinde, yüz-gözünde yakımsız bir sır çavup giden yalı boldı. Ol özüni arkayın tutup, öñküsi deyin yuvaşca geplecek bolyardı, yöne nämüçindir sesi ya aşa hayal, ya-da birden gatı çıkyardı. Onuñ bolşuna göz-görtele yasamalık aralaşdı. Munı añan Zılıha-da özüni ebeteysiz duydı.

  Gelenleriñ velin, görnüşine görä, bu zatlar azarına-da däldi, olar mıhman otagda diyseñ ornaşıklı oturdılar. Ol yerden ”hä” diymän, çaslı gülki eşidilip ugradı. Bu yagdayda Zılıha tizräk bu yerden göterilmegiñ aladasını etse, öy eyesi onı her edip, hesip edip saklamagıñ aladasını edyärdi. Zılıhanıñ gövnüne bolmasa, ol ayagını lüyk batga basan yalı boldı, güyç görkeziberse, kövşi batgada galıp, mundan añrık ayakyalañaç gitmeli bolcak yalıdı. Öy eyesiniñ tolgunyanlıgı-da onuñ sınçı nazarından sıpanokdı, bu-da ”Durnanıñ üstüne urna” bolyardı. Yöne eytdi-beytdi Dünyä birbada onuñ şübhesini govşatmagı başardı. Zılıha nahar iyip, onsoñ gaytmaga razılaşdı. Ol ahırsoñunda alaçsız diyen yalı yat erkekler bilen bir saçagıñ başına geçmeli boldı. Saçagıñ üstünde şampan şerabı bilen dürli konyaklar, arak peyda bolanda, onuñ närazılıgı yene-de artdı, naharıñ tagamını duymakdan geçen, gayta özüne käyinip başladı. Dünyä bolsa, yagdayı azda-kände sülä getirmegiñ aladasındadı.

  - İyip-içip oturıñ, alıñ! Al, Zılıha, utanmasan-a! Bular bir yat adamlar däl. Ata-ha öz ugrumızdan, öñden bu öye gelip-gidip yören, köne tanış. Kovusam, ınha, görüp otırsıñ, vezipesiniñ ululıgı diyäymeseñ, bizden üytgeşik zadı yok, allanäme adam. Dünyä zorayakdan güldi. Gep bu yere gelende, Zılıha birinci gezek içki pikirini daşına çıkardı:

  - Men özüm üçin yat göryän, Dünyä, siz tanış dälsiñiz diyemok...

  - Biz yat adam däl - diyip, Ata-da gepe goşuldı.

  - Yadam bolsak, dura-bara tanşar gideris-dä, bolmanda adamlar şeydip biri biri bilen tanşanokmı eysem? - diyip, ”yaşulı gara tilki” öz yogın gövresine gelişyän diyseñ mılayım äheñde mırladı. Onuñ özüne üytgeşik bir nazar bilen seredişi, gözleriniñ sebäpsiz yerden yanması Zılıhanı gitdigiçe alcıradyardı. Yat erkegiñ mundan öñ öz yüzüne beyle açıkdan-açık duygı bilen seretmändigini ol yatladı. Belki-de, ol beyle zada öñ üns beren däldir? Näme-de bolsa, ”yaşulı gara tilkiniñ” bolşuna Zılıhanıñ pisindi oturmadı. Ol bu adamını öñ nirede gördükä? Gövnüne düşnüksiz bir güman giden Zılıha Kovusa ınamsızlık bilen seretdi. Ol bu yerde öz garşısına gurnalan haysıdır bir hilegär oynuñ çetini göryäne meñzedi.

  - Bu tötänden dörän duşuşık bizi örän şatlandıryar - diyip, onyança yaş yigit şelayın gürrüñe başladı, eline bulgurı aldı. - Kovusam sizi gayıbana tanayar. Ol size çäksiz hormat goyyan adamlarıñ biri. - Ata elindäki bulgurı şampan şerabından püre-pürläp, Zılıha uzatdı. - Alıñ, Zılıha Amanovna! Aşagına salfetka goyaymasañız, az-kem çogaydam. Ay, entekler biziñ oñaysızlıgımız galcak däl öydyän, göryän velin, ılımda-da şeyle, durmuşda-da. Şunça okasagam, yene-de bärden gaydyarıs. Kovus özüñiz guyaymalıdıñız-da, bu siziñ ugruñızdan ahırın!

  Mıhmanlarıñ ekabırı kanagatlanmak bilen yılgırdı. Soñam yüzüni galdırdı-da:

  - Övreniber! Durmuş islendik ılımdan giñdir hem köptaraplıdır. Diñe ılım bilen yaşap bolmaz. Ιlım - durmuşıñ diñe bir sahıpasıdır. Olam - bolup bilse.

  - Gızıla gaplaymalı sözler! - diyip, Ata onuñ şovhunını yetirdi. Ay, gızıl bilen iş salışyan adamlañ gepi-gürrüñi-de üytgeşik bolyar!

  Nämüçindir onuñ bu sözlerine hemmeden beter Zılıha üns berdi. ”Yaşulı gara tilkiniñ” daş keşbi garayagız-da bolsa, özüne çekicidi, sıpayıdı, çal sepen saçları, onuñ şahsıetine ınam döredyärdi. Yöne yüzündäki haysıdır bir gümürtik tanışlık Zılıhanıñ öñünde çözmesi kın matal bolup keserdi. Bu garayagızdan boldumlı sıpatı, yogın gövrä gelşip duran yakımlı mırrıldını öñ ol nirede eşidipdi? ”Elbetde, munuñ daş keşbinde gözlerinden öññe tilkä meñzeyän yeri yok - Zılıha içini gepletdi, gabak astından onı has-da içgin sınladı. - Yöne içinde bir yerde tilki oturana meñzeyär. Ol tilki munuñ gözlerinden bärik ışıklayar. Bu yerde näme sır yatırka? Nämüçin bular Zılıhanı görmek isledilerkä? Belki, bular Mülli Tahırıñ gizlin canköyerleridir?” İndi ol bu mıhmanlarıñ bu tayık tötänden gelendigine düybünden ınanıp bilcek däldi. Zılıhanıñ ayal bilesigeliciligi oyanıp, ol bu vakanıñ soñunıñ nämä yazcagına garaşdı.

  - Zılıha Amanovna! Size söz berilyär! Hemme kişi size garaşyar!

  Bu sözler onı gaytadan oturlışıga dolap getirdi, yogsam ol öz üncüsiniñ ızına düşüp, allovarralarda gezip yördi.         Yaş yigit çalaca gözüni süzübräk yılgırdı-da, onuñ egsilmedik bulgurına elini uzatdı.

  - Zılıha Amanovna, munıñız bolanok, bir ovurdam içmänsiñiz, biz razı däl. İñ bolmanda öz diycek sözüñiz üçin-ä datmalı bolarsıñız! Bu bir yöne-möne şampan däl, gülgüne şampan diyilyäni. Kovus bolmasa, ikimiz yalı alımıñ dodagına degmeli zat däl, işbil bilen munı tapcak bolsañ, dagdan mumıya tüpeñlän yalı. Alıñ, buterbroddanam eliñize! Haysını halayañız: gara işbilimi ya-da gızıl?

  - Men asla işbili halamok, yaş vagtım köp iyip, mädäme degipdir. Alımlık derecesinem indi goramalı, yöne onda-da şampan şerabı bayramçılıkda-beylekide içilmän duran zat däl, onuñ gülgüneliginiñ-da zıyanı yok. Bir kemi, men bu gün näme bayramçılıkdıgını yadıma salıp bilemok. Dünyä, belki sen maña kömek edersiñ?

  Zılıhanıñ äheñindäki kinaya saçak başındakılarıñ keypine badak atarlı, olarıñ yañı daga yayrap ugran geçilerini ızına yataga gabarlı göründi. Bir bada olarıñ hiç biri-de näme diycegini bilmedi. Ata sesini çıkarman, beylekilere şerap guyan bolup, eglense, Dünyä diycegini cemläp bilmän yaydandı. Bu yagdayda ”yaşulı gara tilki” ugurtapıcılıgını görkezdi.

  - Senem diyyän-ä, Ata, ömür gepiñ-sözüñ ugrunı övrenmän geçcek. Nädip alımlık derecesini gorayşıñıza men hayran. Gülgün şampanı ya-da işbili görmedik barmı? Ol zatları mazamlamak nämä gerek? Saçagıñ üstünde goylan tagamlar diñe añrıña lezzet bermelidir, bolanı şol. Hanı, Zılıha Amanovna, alıñ bakalı, tagamıñ hezzetine bir zat diyiñ!

  Zılıha tost aydıp, bularıñ öñünden sovulmalı diyen neticä geldi. Yogsam, bu oynuñ dovamını görüp bilmez...

  - Mende üytgeşik söz yok. - diycek sözüne garaşıp oturan adamlarıñ yüzüne dogrulap seredip bilmän, Zılıha gapdaldakı kem-kem garalıp baryan ullakan aynanı nazarladı. - Noş bolsun, içiñ özüñiz, men bu zatları içmek gezegimi geçiräydim öydyän.

  Bu sözler diline gelende, ol tukatlananını duyman galdı. Eginleri gısıldı.

  - Zılıha Amanovna! Siziñ diyyäniñiz näme? Hey, diri adamam bir durmuşdan doyarmı? Adam hemişe öñe seredip yaşamalıdır, dünyäniñ lezzetiniñ yüzüne urmak bolmaz. Muhammet pıgamberem bu zatları içmegi gadagan edende, yedi ölçäp, bir kesmändir. Men bir gezek okumış adamlarıñ birinden usullık bilen sorap gördüm: nämüçin pıgamberimiziñ şerabı musulmana gadagan edenini. Ol adam köneden uçursız sovatlıdı, men oñ diyenine ınanyan. Ol şey diydi: Muhammet pıgamberiñ özi şerap içende oña yakmandır, şonuñ üçinem ol şerabı öz ımmatına gadagan edipdir diydi. Ol ahun munı köne kitaplarıñ birinden okap görüpdir. Meniñ çakım, Muhammet pıgamber ya-ha artık içen bolmalı ya-da oña yaramaz mey gabat gelendir. Gepiñ keltesi, ol özüne osup, külli musulmanıñ bagrını yakıp gidipdir. İndi biziñ hemmämiz bütin ömrümiz gizlenip içmeli bolyarıs.

  Kovusıñ bu sözlerinden ruhlanan Ata üsti yetirilen şeraplı bulgurı Zılıha garşı uzadıp, yañadandan şovhun etdi:

  - Zılıha Amanovna, bu sözlerden soñ datman goymak mümkin däl, alıñ, iñ bolmanda dodagıñıza degriñ-de ayrayıñ!

  Dünyä-de onuñ elindäki bulgurını gaytadan yerde goydurmacak bolup çıtraşdı.

  - Diy bir zat, boydaş, sen içmeseñem, onsoñ señ sözüñ üçin biz içäeris! Ata dogrı aydyar, erkekleñ gövni üçin bir gezek içmesek bolmaz.

  Diñe Kovus sesini çıkarman, Zılıhanıñ näderine sabırlılık bilen garaşdı. Ol edil ökde küştçi kimin, Zılıhanıñ indiki göçümini öñünden görcek bolyana çalımdaşdı. Eger birnäçe göçüm öñden görmese, ol özüniñ bu oyunda utup bilmecekdigine düşünen borlı. Eger ol özüne edilen ınamı ödäp bilmese, soñı niçik bor? Ol öz çakından kın yumşı boynuna alan bolaymasın?

  Zılıha elinde şeraplı bulgurı saklap, bir dem öz gövnüne geñeşdi: ”Nätmeli? İçmeseñ, onda ız yanından turmalı-da, çıkıp gitmeli, başga yol yok. Onda Dünyäniñ özünden näme isländigini ol hiç haçan bilip bilmez. Bu zatlarıñ bir çeti İnstituta baryan bolsa näbilcek?” Onuñ nazarı ”yaşulı gara tilkiniñ” gözleri bilen çaknışdı. Şonda onuñ bütin endamında uşacık cümşüldi peyda boldı. Gövnüne bolmasa, ol ”yaşulı gara tilkiniñ” kim bolup bilcekdigini añşırıp ugradı.

  - Saglık bolsun! Goy, her kime öz niyetine, päline görä durmuş nesip etsin!

  Zılıha oturanlara yörite görkezip, öz bulgurındakı şerabı başına çekdi-de, vakanıñ ızına tomaşa etmek üçin tayınlık gördi. Saçagıñ başındakılarıñ gövrümi giñedi. ”Yaşulı gara tilkiniñ” boynundakı galstugını govşadıp, oturan yerinde azacık arkan gayşandıgı-da, Dünyäniñ gözlerini güldürip, gapdalındakı Ata seredişi-de, Atanıñ oña öñküden golay süyşmegi-de, Zılıhanıñ sınçı gözlerinden sıpmadı.

   ”Yaşulı gara tilki-de” öz gezeginde bu bolşı sınlap, sırlı yılgırdı. Onuñ yüzünde çuññur kanagatlanmak duygusı döredi. Şundan soñ onuñ Zılıha bilen gürrüñleşmek hövesi öñküden-de artana meñzedi. Emma Zılıha yene-de öz pikirlerine gümra boldı, ol bu yerden çaltrak çıkıp gitmese, özüniñ garaşılmadık bir yagdaya duçar bolmagından çekindi. Üstesine-de, uzak vagtdan bäri datman yörensoñ, şerap onuñ başını aylacak yalı etdi. Onsoñ ol edil iññäniñ üstünde oturan yalı, ıncalıgını yitirdi. Saçagıñ başındakılar her gezek çaslı gülşende, allaneneñsi boldı. Oturanlar onuñ bu yagdayından habarsız görünyärdiler. Bir aylavda seredip görse, saçagıñ başında Ata bilen Dünyä yok, olarıñ hümürdisiniñ eyvandan bir yerden gelyändigini Zılıha añşırdı. Bu onuñ hovsalasını has-da artdırdı.

  - Olar daş çıkdılarmı? - diyip, ol garşısında oturandan nämüçindigini özi-de bilmän soradı.

  - Hava - ”yaşulı gara tilki” Zılıhanıñ göreçlerine görecini gös-göni dikdi. - Gizlin gürrüñleri bar öydän. Gel, ikimizem vagtı biderek geçirmäli. Yene bir içgiden dadıp göreli. Ömrüñizde hiç haçan içip görmedik bolsañızam, meñ bilen yekece gezek konyak göteriñ. Onsoñ men sizden razı bolayın. - Gürrüñdeşiniñ äheñiniñ aşa yumşamagı onsuzam ıncalıksız ayalı öñküden-de beter gorkuzdı. Mundan habarsız, vagtı geldi hasap eden ”yaşulı gara tilki” gürrüñi gitdigiçe içginsiredyärdi: - Ιnanayıñ, men siz yalı päkize ayalı ömrümde görmändim! - Ol elini cübüsine sokdı. - Men siz üçin yörite bir sovgatcagazam getirdim. - ”yaşulı gara tilki” naşıca gımmat baha gutınıñ içinden gövher gaşlı altın yüzügi çıkardı-da, onı ayala görkezdi. Bu yüzük siziñ barmagıñıza gelişer diyip aldım. Men munı yöne yere saylan däldirin.

  Zılıha ör-gökden geldi, onuñ galagoplugı yetcek derecesine yetdi: ”Yok, bu duşuşık tötänden bolmalı däl! Bu adam kim?”

  - Siz kim? - diyip, ol ahırsoñı hovsalasını aç-açan daşına çıkardı.

  ”Yaşulı gara tilki” onuñ yüzüne seredip güldi.

  - Menmi? Siziñ köp yıllardan bäri aşıgıñız. Siziñ bir sözüñize zar bolup gezen adam. - ol Zılıhanıñ yañaklarınıñ edil yaş gızlarıñkı yalı lovlap yanışını görüp, göz-görtele ekezlendi, özüne ınamı artdı. - Hanı, eliñizi bärik beriñ! Beriñ, beriñ! Bu yüzügi barmagıñıza öz elim bilen dakmasam, men armanlı boların.

  - Öñürti maña özüñiziñ kimdigiñizi aydıñ. Gövnüme bolmasa, men sizi öñem bir yerde gördüm öydyän?

  - Yok, siz meni gören dälsiñiz, belki.. Ay, yok, kim bilyär, yolda-ızda gabat gelşen bolmagımız-da ahmaldır. Biz bütin ömrümiz bir şäherde yaşap yörüs ahbetin. Bu bir durmuşdır: toy diyyär, yas diyyär...

  - Eger gabat gelişmedik bolsak, onda siz meni nireden beyle içgin tanayañız? Meñ bu yere gelcegimi size kim aytdı?

  ”Yaşulı gara tilki” onuñ yüzüne hovsala bilen seretdi.

  - Men özüm bildim. Atadan soradım. Men siziñ her bir ädimiñiz bilen gızıklanıp yörün, bir vagt yüregimi açcakdım, yöne ugruna barmadı, özüñiz bilyäñiz...

  Zılıha bu adamını tanaman goymacakdıgını bildirdi. Munuñ üçin ol birneme gayra çekilip, arkayınrak oturdı-da, gürrüñdeşini yañsılayan äheñde gürledi:

  - Adamlar ellä yetensoñ, gerek zadını biri birinden yaşırman aydıp biler. Biziñ indi hiç birimiz-de yetgincek däl, hıyalbent äheñde gürrüñ eder yalı. Eger siz özüñiziñ kimdigiñizi açık aytmaga çekinyän bolsañız, onda meniñ bilen duşuşıp nätcekdiñiz?

  - Men size aydayın, barını aydayın, yöne siz maña boyun bolcakdıgıñızı öñünden söz beriñ!

  Zılıhanıñ kinayası bu gezek öñküdenem güycedi.

  - Belki, size: ”Ölsem yeriñki, ölmesem seniñki!” diyen kasam-da gerekdir? Ya-da beyle dälmi?

  ”Yaşulı gara tilki” oturan yerinde ıncalıksız gobsundı. Ol bu ayaldan dövüniñ asgın gelyändigine lapıkeç bolup, hötcetligine tutdı.

  - Yok, men bu yüzügi siziñ barmagıñıza hut öz elim bilen dakmasam, hiç zat aydıp bilcek däl. Men öz niyetläp alan zadımıñ hak eyesine govuşanını ilki göreyin. Onsoñ öldürseñizem, güldürseñizem, men siziñ eliñizde.

  Ol bu sözler bilen öñe ümzük atıp, Zılıhanıñ elinden yapışdı. Zılıha gayra çekildi. Erkek islese-islemese-de, gürrüñiñ ugrunı az-kem üytgetmeli bolcakdıgını sızıp, yüzügi gutınıñ üstünde güceñläp goydı-da, çilim otlandı.

  - Ata maña siz hakda kän gürrüñ berdi. Ol bir vagtlar siziñ öyñüze gatnan ekeni. Azından birküç gezek barıpdır. Adamıñız bilenem arası govı ekeni. Yöne soñra siziñ adamıñız onuñ yolbaşçısı bolmakdan boyun gaçırıpdır, olarıñ ikisiniñ arasına bir ayal düşüpdir. - Zılıhanıñ gürrüñdeşi sözüne dıngı berip, garşısında oturanıñ yüzüni ine-gana sınladı. - Ol ayalıñ adı Gülnabat bolmalı. - ”yaşulı gara tilki” näme barada gürrüñ beryänini govı bilyän sıpatda yene-de bir gezek gürrüñiniñ arasını bölüp, ayalı boydan-başa aç-açan siññin gözden geçirdi. Asıl ol Zılıhadan gözüni ayırmagı kın gördi. Zılıha bolsa, ”Gülnabat” adını eşidenden endamında dörän uşacık saññılda hötde gelmek azar boldı. - Ana, ol Gülnabat diyilyän gelin siziñ adamıñız bilen yiti tanşandan soñ, oña Atanı yamanlapdır, ol maña azar beryär diyipdir. Siziñ adamıñızam gaharı gelip, Ata ite diymezini diyipdir. Atanıñ diyyän zadınıñam canı bar. ”Men onı ol gelniñ yanına diñe bir gövün açmak üçin, bir gün institutda keypini bozanlarında äkitdim” diyyär. Siziñ adamıñız bolsa, alıpdır-da yañkı Gülnabada aşık bolup oturıberipdir. Üstesine-de, Atanıñ has-da gaharını getiren zat, onuñ sizi tanayanlıgı bolupdır. Ol maña siz hakında birinci gezek, ana, şol dövürde gürrüñ beripdi. Yaş oglan-da, gözüniñ gören zadına yüregi çıdamandır. Şeyle ılımlı adam bolup, siz yalı päkize ayalını, bagışlañ velin, yolda yolgana çalşıp bilşine hayran galıpdır. Ol öz eden işine ökünip, Gülnabat bilen siziñ adamıñızıñ arasını açcak bolupdır. Emma ol gelin bir yapışansoñ, siziñ adamıñızı sıpdırmandır. Umuman, men olarıñ haysınıñ berk yapışandıgını bilemok, yöne ayrılışasları gelmändir. Ata maña içi yanıp bu zatları gürrüñ berende, siziñ suratıñızı-da görkezdi. Menem size gayıbana aşık boldum.

  Zılıha iki eli bilen yüzüni tutdı. Şol vagtam ol öz ”ogulhacat” barmagınıñ gödeñsi yat ellere düşendigini sızdı. Ol eller örän ätiyaçlı hereket edyärdiler, olarıñ bolşı say-sebäpden yere gonan totıguşı tutcak bolyan yalıdı. Olarıñ hereketi, göräymäge, yakımlıdı, imrindirerlidi. Birsalım iki eli bilen yüzüni tutup oturan Zılıha ahırı ayñalıp, yerinden turdı. Barmagındakı gövher gaşlı altın yüzüge geñirgenip seretdi. Onı emay bilen sıpalap gördi. Soñam mılayımlık bilen barmagından sıpırıp, stoluñ üstünde goydı.

  - Dünyä! Ay, Dünyä! Meñ gider vagtım boldı, ugratcakmı?

  Yüzügi gaytadan onuñ barmagına ötürmek üçin hasırra yerinden turup elini uzadan ”yaşulı gara tilki” ayalıñ sovuk gözlerine gözi düşende, özüni halka aşak goyberdi. Bu hekayatıñ öz namısını goramak üçin otarılmayandıgına Zılıhanıñ akılı çatdı. Onı geñ galdıran zat, saçına ak giren bu adamınıñ durmuşıñ iñ yönekeyce yörelgesini-de bilmezligidi: ärini yamanlap, hey-de ayalıñ yüreginde orun alıp bolarmı?!

  Onyança-da öy eyesi añırdan çım-gızıl bolup, alakcap geldi.

  - Näme boldı? Gitcek diymäñ näme? Kovus Gulmadoviç, bu nämäñ alamatı?

  Mıhmanıñ atasınıñ adını eşiden Zılıha doñup galdı. Onuñ sovuk nazarı garşısındaka nayza bolup sancıldı: ”Gör, ol kim bilen tabakdaş bolan ekeni! - ”yaşulı gara tilkiniñ” göz açıp-yuması salımda boz-yaz bolan yüzünde Zılıha Haydar Gulmadıñ özi üçin aşa yakımsız yüzüni gördi. - Ey, Tañrım! Bu gurulyan duzaga seretsen-e!” Ol özüne zor salıp, yılgırcak boldı. Yöne yüzi velin, avı bilen suvarılana döndi.

  - Hiç zadam bolanok, Dünyä. Gaygı etme. Yöne zamanalar erbetleşip, yeke ayalıñ yolunda bet niyetli avçılar peyda köp görünyär, özüñ bilyäñ, yolam daş, men  gatı giç bolmanka, abray bilen öye aşayın.

  Zılıhanıñ yigrençli bakışına tap getirmedik sırlı mıhman hinine tüsse berlen tilki kimin, ümsüm eyvana garşı yumlukdı.

  - Bey diymesen-e! - öy eyesi Zılıhadan aslışdı, sumkasına elini yetirdi. - Otur arkayın! Yatıp gitseñem bolar. Ya-da giçden soñ seni maşınlı eltip gelerler. Hovlukmak nämä gerek?

  Zılıha işdeşiniñ yüzüne, hamana onı birinci gezek göryän dek, dikanlap uzak vagtlap kinayalı seretdi. Soñam yangınlı gülümsiredi.

  - Sag bol, hödür-keremiñ üçin, Dünyä! Bu yagşılıgıñ ölünçäm yadımdan çıkmaz. Köneler: ”Hayvan alası daşında, adam alası içinde!” diyip, rast aydan ekenler. Men indi seniñ institutda nädip alımlık derecesini alanıña-da, adam barınıñ üstüni basıp, beyle çalt doktorlık temasına girişeniñe-de göz yetiräydim öydyän. Yöne men gatı yadadım, vagtam gicigipdir, gaydayın. Yöne men señ bu hezzetiñi yerine salıp bilmezmikäm öydüp gorkyan, ayıplaşmarsıñ-da!

  Dünyä zor bilen gülen boldı. Azacık yüzüni sallap eglenensoñ, yüregini açdı:

  - Gövnüñe degen bolsa-ha ayt. Nämüçin gitcek bolyañ? Ol seniñ ugruñda öñden yanıp-köyüp yören adam. Sen nämeden çekinyäñ? Gayta institutda-da yagdayıñ düzeler. ”Hä” diymän, kandidatlıgı gorarsıñ. Kim bizden govı? Ulı iliñ edyäni şuña meñzeş, yöne her kim il yüzüne takvasırayar, emma, seredip görseñ, saman astından suv goyberyändir. İnstitutda bolup geçyän zatlardan men habarlı, hiç kimiñem bizden artık yeri yok. Hondanbärisi bolup yörenleñem aşaklık bilen nämeler edip yörenini bilyäs.

  Zılıha bu gürrüñleri eşidip, gahardan yaña öñküden-de beter saññıldadı. Bu yuvaş gelni ozal tanaman gezişine kayıllar galdı.

  - Sen özüñe osyana-ha dälsiñ-dä? Meniñ çekinyänim yok. Yöne adam öz mertebesini kimdendir birinden çekinip goramalı bolsa, onda bolmadıgıdır. ”Alım bolmak añsat, adam bolmak kın” diylendir. Meniñ mertebäm ile däl-de, ilki bilen meniñ özüme gerek. Bu mıhmanlañ bu tayık tötänden gelmediginem, ol yañkınıñ Haydar Gulmadıñ ilen-çalanıdıgınam häliden bäri añıp otırın, yöne...

  Dünyä onuñ sözüni şarpa yoldı:

  - Onda nämüçin gitcek diyyäñ? Oturalı, gövün açalı. Bular näme oturmazça erkeklermi?

  Zılıha Dünyäni tanamacak boldı. İşde ömür yere bakıp gezyän bu ayalıñ häzirki diyip duran zatları onuñ ozalkı keşbine düybünden meñzänokdı. Ol Zılıha beyle-beyle zatları nädip teklip edip bilyärkä?

  - Meniñ beyle işlerden daşdadıgımdan sen bihabarmıñ - diyip, ol öz-özüne haypı gelip, başını yaykadı, sesini endiretdi. Sen nädip maña bu torı gurup bildiñ?

  Dünyä duydansız yagdayda çınlakay görnüşe geçdi. Ol elini Zılıhanıñ egninde goydı.

  - Öleniñ ızında ölüp bolmaz, Zılıha. Saña-da yaşayış gerek, iki gezek gelyän yokdur bu dünyä. İle görä bol senem, özüñi yakma, görküñ kimiñkiden kem? Edyäniñi il bilmese - boldugıdır-da, başga saña näme gerek? Señ bilen kimiñ ne işi?! Bu dünyä sendenem geçer, mendenem. Gıran degen, geçibem baryar! Dünyäñ gurluşı şeyle, ikimizde günä yok. Kovus Gulmadoviç sen diyip ölüp yatır, Ata-da kän vagt bäri gulak etimi guratdı. Men ahırı seni çagırıp bermäge razı boldum. Sen meni yüzügara edip gitme. İñ bolmanda, bile oturıñ, gürrüñleşiñ, halamasañ indiki gezek duşuşma-da. Yöne häzir beydip gitme, maña-da zıyan edersiñ.

  Göz baglanan köçede taksi tutcak bolup durka-da, öyüne yetensoñam, onuñ gulagında Dünyäniñ sesi yañlandı durdı: ”Gal! Gal! Gitme!”

  Zılıha galmadı, yöne ol Dünyä bilen eden gürrüñinden vagtı bilen ayñalıp bilmedi. Bolan yagdaya nähili düşünmeli? Dünyäniñ ikiyüzliligini diysene. Tüys şol ”Yigdiñ yere bakanından gork!” diyleni-dä! Toba-tagsır! Zılıha onı utandırarın öytdi, emma Dünyä utanardan geçen yalı? Ahmal bolsañ, gayta özüñi utandırcak ya-da ırıp, özüne yaran edincek!

  Zılıha: ”Beydeniñden birine durmuşa çıkanıñ govı dälmi näme?” diyende, Dünyä oña eglenmän: ”Durmuşa men eyyäm çıkıp gördüm. Zordan başımı gutardım. Ärimden gutulamsoñam, gaynımlardan gutulıp bilmän, 5 yıl ömrümi köydürdim. Daşımı gabadılar yördüler. Cayımı çalşıp, zordan aranı açdım.” diyip, cogap berdi. - ”Açmañ-da näme? Olar saña näme yamanlık etdiler? Bar, äriñ-ä senden elli bizar ekeni diyeli, gayınlañdan näme yamanlık gördüñ?” - ”Olarıñ meniñ içki dünyäm bilen işleri yok. Barı bilenleri-bitenleri: bizi yüzügara etme, ayagıñı gışık basma, zada hor-zar etmeris. Men näme bu dünyä diñe iki sanı garrı töññäniñ abrayını saklamak üçin gelenmişimmi? Onda-da öñki gayınlarımıñ. Ya iyip-içmek üçinmi? Menem adam, meniñem edil iliñki yalı yekece ömrüm bar.” -”Ana, şol ömrüñ yekece bolanı üçinem abrayıñı saklap gezmeli-dä.”  -  ”Sen saklap gezen ekeniñ-dä. Alıp göreli, adamıñ onı saklapmı? Sen Atanıñ beren gürrüñini eşitdiñmi? Eşitmedik bolsañ, onda men gürrüñ bereyin!”  - ”Azara galma, eşitdim. Yöne men onuñ üçin ötüp giden adamımdan ar alıp bilmen. Ar almakçı bolayanımda, men näme etmelimişim? Hapaçılıga özümi urmalımı? Täzeden äre çıkmalımı? Näme etmeli? Belki, señ öyüñe gelip, aram-aram señ diyen erkekleriñ bilen duşuşıp durmalıdırın, şeylemi?”

  Dünyäniñ yüzi üytgäp gitdi. Ol bir görseñ, aglacaga meñzese, bir görseñ, Zılıha bilen garpışcaga meñzedi. Soñra eyvana garşı ogrın göz ayladı-da sesini peseltdi.

  ”Bular pullı adamlar. Üstesine-de, adamçılıklı. Bular yalını il gözläbem tapanok. Başıña gonan bagt guşunı uçurma. Barıbir sen indi yeke, etseñem-etmeseñem iliñ dili yeter. Govusı, tutun başdan bellisini. Hem-ä goragıñ bolar, hemem - göryäñ-ä, daş-töveregiñde nämeler bolup yörenini, gıtçılık, ”Gün güyçliniñki, govurga-da - dişliniñki!” Ol seni zada zar etmez!”

  ”Meni beyle alada edyäniñi men ozal bilmändirin, Dünyä. Tañrıyalkasın, aladañ üçin! Yöne men, hudaya şükür, zada zar däl. Zar bolan günümem zibil çukurından özüme iymit gözlemen! Her kim öz yagdayını özi govı bilyändir, elbetde, senem öz yagdayıña özüñ beletsiñ. Men sarpasını saklanıña degyän erkek bilen yaşadım, şonuñ üçinem ölen güni, onuñ mertebesini ayak astına salmak niyetim yok. Özümiñkini-de.”

  Dünyä aç-açan närazı gürledi:

  ”Sen edil on altı yaşlıca gızcagaz yalı-da, Zılıha, diymäyin diysem! Saña aydılyar ahırın, señ sarpañ dirikäñ saklanmandır diyip! Nämüçin düşünmedik bolyañ? Dirikäñ şeyden adam eger, Huday saklasın, sen öñürti gidäen bolsañ, näderdi? Sen munı oylanıp gördüñmi?”

  Zılıha gussalı seslendi:

  ”Nätse-de, onuñ öz işi. Dirikäm edeni-de - onuñ öz ınsabına görä... Onsoñam, men bu aydılyanlarıñ bircigine-de ınanamok. Eger ol bir etmesiz işi eden bolsa, onda hökman sebäbi bardır. Ol sebäbiñ düybüne yetmän, men oña betgüman bolup bilmerin. - ol bu yerde Gülnabat diyilyän ayal bilen hökman gürleşip görmegi yüregine düvdi. Niçezar bu gıbatlara çıdamalı?! Onuñ soñkı sözleri aşa yadav çıkdı: - Her niçik bolanda-da, ”Sen işikden çıksañ, men deşikden çıkarın” etmek türkmençilikde ayal maşgala gelişmez.” - ”Türkmen näme adam dälmi? - Dünyä yangınlı gürledi. - Näme türkmen bolanı bilen ayalda yürek, öyken, bagır yokmı? ”Türkmençilik” diyip, biziñ halıs işimizi göryärler. Onı vagız edyänleñ öz edip yören işlerini bir bilsediñ, ımmata sıgcak zatlar däl!” - ”Dogrı aydyañ, türkmen ayalında-da yürek-de, öyken-de, bagır-da bardır. Yöne onda señ hasaba almayan yene-de bir zadıñ bar, ol-da öt, öt, Dünyä!. Sag otur, onda! - Zılıha gapa garşı dözümli yöredi. - Bu dünyäde sen öz düşüncäñ, men-de öz düşüncäm bilen yaşayan, şoña şükür!”

  ”Gal, gitme, Zılıha! Soñ ökünersiñ!”

  Yöne entek bu-da hemmesi däl ekeni. Öyden çıkıp, yañı yola düşende, bu oynuñ öz garşısına uludan gurlandıgına Zılıha yene-de bir gezek göz yetirdi: Dünyäniñ öyüniñ gabadında saklanan yeñil maşından düşen epey kişi Haydar Gulmatdı. Öye garşı gedem ädimläp ugran orunbasarı tanan Zılıha garañkı yanyolda başını yaykap galdı...

6. DEMİR SANDΙGΙÑ SΙRΙ

                     

  İliñ agzına düşseñ, han bol, beg bol, ayap goymazlar, gıbatdan yüküñi yetirerler. Mülli Tahırıñ arkasından näçe diyseñ gürrüñ edilcekdigi eysem öz-özünden düşnükli dälmi? Tañrı zehini onuñ gursagına gumralayın guyupdır. Bu ayıp däl. Yöne il içinde nämäniñ ayıp, nämäniñ-de ayıp däldigini ayratın selcermäge kimiñ vagtı bar? Onsoñ käte ayıp zadıñ mertebä, mertebeli zadıñ-da ayıba övrülip gidiberdigi-de bar. Adamlar ogrınıñ ogrudıgını, kezzabıñ kezzapdıgını, heleybazıñ heleybazdıgını bagışlap bilerler, yöne zehini velin, hiç haçan bagışlamazlar! Bu eysem diñe türkmeniñ betbagtlıgımı?

  Onsoñam güyci nämälim, el yeterden uzakdakı Tañra tokunandan onuñ nazarı düşeni çekeläniñ has añsat. Mülli Tahırıñkı-da şeyle boldı, onuñ il diyip äden her ädimi bir dost döretse, iki-de duşman döretdi. İñ bärkisi, hamana, ol tarpdan diyen yalı ullakan bir akıldar şahırı yasap, öz iline al salanmış diyip çıkardılar. Zıyanıñ nämeden ıbaratdıgını aydıp bilyän yok, yöne il içinde gürrüñ velin yatanok. Bu vakanıñ özi bir ertekä çalım edip, onı aydıp bereñde-de: ”Bir bar eken, bir yok eken” diyip başlasañ, tüys gelişäycek. Diymek, onda şeyle... Köne dövürlerde, çen bilen 200-250 yıl mundan ozal türkmen ilinde bir sopı yaşap geçenmiş. Onuñ atası alım kişi bolansoñ, öz atasından çekinipmi ya-da gorkup, ya-da yöne işsizlikden, ol sopı övüt-ündev beryän birki oynam dini äheñli goşgı-gazalı özünden soñkulara çırşap goyup gidenmiş. Ol dini gazallarıñ yarını sil, yarını-da gızılbaşlar yok edensoñ, bagşılara diñe üçden birini yoymak hormatı yetipdir. Ana, onsoñ, üns berip görseñ, ol sopınıñ türkmene diñe adı galanmış. Elbetde, bu-da kiçi-girim pay däl, yöne bir günden bir gün, eger barmak büküp sanasañ, yarım asır çemesi mundan öñ türkmen dövletiniñ düybüniñ tutulayan dövründe Respublikanıñ baştutanı bir gün dañ bilen alımları yanına çagırıp: ”Bize ullakan bir milli şahır gerek!” diyen yalı edipdir velin, Gün öyläne sanmanka Mülli Tahır diyen bir alım emgenmän, ullakan bir milli şahırı taslap öñünde gütledip goyayanmış!

  Munuñ üçin ol öz ötüp giden ahun atasınıñ köne sandıgında birnemecik dökünmeli-de bolan yalı? Köne sandıgıñ düybünde atam dövründen bäri idegsiz yatan birnäçe müñ setir goşgı-gazalı yañkı sopınıñ adına geçiripdir velin, ey görmüş, ine, bir gözüñe söveyin beyik milli şahır emele gelip duruberipdir!”

  Bu yerde erteki gutaryar, şu günki başlanyar. İlki bilen-de: ”Ol köne sandık kimiñki?” diyen sorag yüze çıkyar. Bu soragıñ cogabı belli: ”Mülli Tahırıñ ahun atasınıñkı.” Diymek, onuñ içinden çıkan golyazmalarıñ şol ahunıñkıdıgı ikuçsızdır. Hanı tutarık? Onuñ geregi yok, yöne onda-da biri bar: Mülli Tahır atasınıñ goşgı-gazallarını ilki yatdan övrenip, soñra oları yok edipdir. Nämüçin? Bu nähili sorag bolyar? Elbetde, beyik zatlarıñ hatırasına! Yagnı, soñra atasınıñ on müñ setir goşgı-gazalını eyyäm adı agzalan (yok, agzalmadık!) hälkice sopınıñ adına geçirmek üçin! Yatdan aydılan setirleriñ ıgtıbarlılıgı güyçli bolyar, Mülli Tahır munı bilipdir ve öz halkınıñ yagırnişligini otlamak üçin peydalanıpdır. Munı diymäge tutarık barmı? Elbetde, bar: on müñ setirden agdık ol goşgı-gazallarıñ hiç biri köne golyazmalarda duşanok. Aglak düşen türkmeniñ öz topragını goramak üçin at üstünde geçiren soñkı asırlarında beyle yitgileriñ bolup bilcekdigi geñirgenyänlere, eysem kimiñdir biriniñ öz atasınıñ beyik edebi mirasını alagada kesekiniñ adına geçirmegi has beter geñ-tañlık dälmikä? Eger Mülli Tahırıñ yatdan aydıp beren ol setirleri bir beyik şahırı döreden bolsa, onda ol akıldar nämüçin onuñ öz atası bolmalı dälkä? Ertekiçileriñ muña-da cogabı tayyar: ”Stalinçilik dövründe onuñ öz ahun atasınıñ adı garalanıpdır.”

  Belki-de, onuñ öz atasından gövni galan yeri bardır? Belki, ondan gizligin ar almakçı bolandır? Eger beyle bolsa, onda ol öz arını yerine salıp bilipdir! Çünki öz atasınıñ beyik edebi mirasını kesekiniñ adına gizligin geçiren näletkerde ogul entek edebiyadıñ tarıhında yok!

  Zılıha bu pelsepeleri eşidende, hergiz bir yagdaya geñ galardı: birnäçe müñ filosofiki goşgı setirlerini yadında saklap bilen kişiniñ öz atasınıñ adınıñ irde-giçde aklancakdıgını, stalinizmiñ bakı däldigini añlamayışını diysene? Bu nähili yöntemlik! Mülli Tahır yalı bir halkıñ guvancına övrülen adama beyle töhmetleri atmagıñ nämä geregi barka? Bu yerde nähilidir bir inçe tilsim yatan bolmasa yagşıdır? Bir okda türkmeni iki guvancından dındarcak bolunyan-a däldir-dä? Yöne, Zılıhanıñ pikiriçe, iki däl-de, didevana mündürilyänler ondan-da kän. Çünki Mülli Tahırıñ yatdan aydıp beren ol goşgı-gazalları öz ahun atasınıñkı bolsa, onda bu galp işe ak pata beren kim bolup çıkyar? Türkmen dövletiniñ düybüni tutan ägirt. Onsoñ bu yerde milletiñ içinden urcak zat nışana alınyanlarıñ sanı däl-de, atları bolmasın?

  Hanı muña pähim edip duran? Adamlar bu gürrüñiñ düybüne-de yetcek bolman, diñe onı agızdan agza geçirmek bilen meşgul. Mülli Tahır hiç haçan-da bu gürrüñe baş galdırmadık bolmaga çemeli. Çünki bu hakında onuñ iliñ öñüne çıkıp, aydan-diyen zadı galmandır. Zılıha diñe adamsınıñ uzak yıllar yöreden gündeligini dörüp ugranda bu tarıhıñ üstünden bardı. Emma gündelikleri açıp okanı üçin ol soñ kän ökünmeli, gözyaş dökmeli boldı. Çünki üstünden vagt geçen yazgıları okadıgıça Zılıha öz yassıkdaşını ol dirikä gövün diyerlik tanap yetişmändigine göz yetirdi. Bu açış Zılıha her bir zatdan agır degdi. Mülli Tahırıñ serine beyle-beyle pikirler gelip-geçyändir öydüp, yeri, kimiñ yadına-oyuna düşer? Kimiñ? Nähili elhençlik!

  Soñra ol eline açarı alıp, ilkinci gezek demir sandıgıñ yanına baran gününi, bay, näletled-ä! Bolcak iş bolansoñ, ökünçden ne peyda? Oña diñe hırçını dişläp, saralıp giden kagızları agtarışdırıbermek galdı.

  Bu gün ol entek hiç zatdan habarsız ve öz adamsından galan demir sandıgıñ yanına ilkinci gezek golaylaşyar. Demir sandık sırlı dımyar. Zılıha eline açarı alıp, hatda onı seyfiñ gapısına ötürensoñ-da, ep-esli vagtlap yaydancırap eglendi, ızına tesäycek yalı-da etdi. Yöne ayal adam yüregine bir zadı düvensoñ, ızına gaydyarmı näme? Mülli Tahırıñ özi dirikä gözüniñ göreci yalı goran çaklañca demir sandıgınıñ gulpuna açar girdi. Zılıhanıñ gövnüne, seyfiñ gapısı nähilidir bir zarın ovaz bilen açıldı. Şeydibem ol öz ecirini bimöçber agraldyanlıgından habarsız, münderlenip goylan saralan depderçelere garşı, has dogrusı: gelcekdäki ukusız gicelerine, acı gözyaşlarına, ikirciñlenmelerden ve öz-özi bilen agır göreşden yükli günlerine garşı elini uzatdı...

  Näletsiñmiş pursat! Näletsiñmiş gün! Diñe bir Mülli Tahırıñ yanyoldaşı däl, eysem külli türkmen üçin-de, ol gündelikleriñ gatı öme-düme açılmadık bolsa, bähbitli bolmazmıdı?! Belki-de Mülli Tahırıñ hut özi üçin-de...

  Ol öz Gündeliklerini: ”Adamınıñ yaşırın sırları bolup biler...” diyip söze başlayar. Yöne onuñ yaşırın sırları bu ilde kime derkardı?! Mülli Tahırıñ yaşırın sırlarını eşiden adamlar onı tüys yürekden yigrenmezlermi? Oña nälet okamazlarmı? Haysı bir milletiñ öz hakıkı keşbini göresi gelyändir öydyäñiz? Haysı bir millet muña çıdar? Milletler-de edil adamlar yalı ahırın, olaram diñe övgüni halayarlar. Sen olarıñ hakıkı sıpatını aytsañ, seni yigrenmän durup bilmezler. Bu gılık size künti ayalları yatladanokmı? Olar-da diñe övginiñ zarı, diñe övgi küyseyärler. Övmeseñ, olar seni yigrenyärler, senden derrev yüz övürmek bilen. Eger yatda saklaysalar-da, diñe yigrenci adam hökmünde yatlarlar.

  Mülli Tahır yalı akıllı är nämüçin beyle düşnükli hem örän köneki kadanı bozduka? Nämüçin yaşayşıñ bu kadasını äsgermezlik etdikä? Kim muña cogap berip bilcek? Kim? Bu bir matal. Onuñ sebäbini diñe çak etse bolar. Belki, ol öz milletini şeyle bir yigrenendir velin, ar almak hıcuvı onı gününe goyan däldir? Tersine, ya-da şeyle bir çökder govı görendir velin, öz milletini il deñine yetirmek üçin oña yigrenci görünmäge kayıl bolandır? Haysıka? Belki, olarıñ hiç biri-de däldir, belki, ol özüniñ bu asırda gaytalanmacak ägirtligine çakdanaşa buysanandır? Belki-de, ol öz bakılıgınıñ diñe öz milletine baglı däldigine göz yetirendir? Ya-da türkmeniñ öz adına öme-düme mätäç bolcagını bilendir? Onsoñ şonuñ üçinem bilgeşli onuñ çetine degmegi yüregine düvendir? Näme sebäpden edil şeyle bolup bilmeli dälmiş? Mülli Tahır-da adam-a, eysem onuñ haysıdır bir kecirlik damarı bolup bilmezmi? Hakıkata has yakını: ol öz milletini özünden ileri tutup, onı övünceñlikden, pervaysızlıkdan, ıñdarmalıkdan gutarmak islän bolsa nätcek? Halkı diñe övüp millet edip bolmacakdıgına, onuñ çetine degmeli yeriniñ-de bardıgına Mülli Tahır düşünmän, eysem kim düşünsin? Beyle tövekgelçiligi diñe öz halkını özünden, öz at-abrayından, canınıñ dınçlıgından has ileri tutan är kişi edip biler! Onı her bir telpek göteren başarmaz. Şonuñ üçinem, ey, siz, öz ilini çalaca söyüp, çalaca yigrenip yören bigayratlar! Onı yarpı-yalta sılap, ondan yarpı-yalta-da gorkyan biveçler, siz Mülli Tahır kimin äriñ söygüdir-yigrencini öz daracık gulacıñız bilen ölçecek bolmañ! Bu size eygertmez, siziñ gulacıñız beyle iş üçin kelte geler! Onuñ däli derya kimin mövç uran duygularına çigidiñ çeti yalı düşünmek üçin, iñ bärkisi onuñ bäri yanındakı goçak bolmalı! Övlüp, sandan çıkarılan, gul edilip burlup yıkılan milletiñ derdine bäri-bäri dermanıñ nepi degmecegini boyun almak, elbetde, yeñil däldir. Eger özge yekece serişde galanlıgında, Mülli Tahır-da beydip, öz halkınıñ çetine degip, özüniñ bu dünyäsini gümana goyup gitmezdi...

  Zılıha yaydanıp, ikirciñläp, demir sandıgıñ içindäki gat-gat gündelikleriñ birine elini yetirdi...

  ”Men bu türkmenlerden şeyle bir yadadım, hey, sen yöne goyay! Munuñ kimin milleti gündiz eliñ çıralı gözläbem tapmarsıñ. Bu millete yagşılık yaraşmaz! Munuñ tohumını tüketmäge çıtraşanlara aram-aram men düşünyän! - Zılıhanıñ depe saçı sıh-sıh boldı. Ol öz elindäki depderçä gorkı bilen seretdi. Hasırra yapıp, gaytadan onuñ daş yüzündäki yazgını okadı. Yok, hiç hili yalñışlık yok, bu adamsınıñ gündeligi, adamsınıñ eli bilen yazlan hat! Emma bu ne hekayat?! Hey, türkmeniñ-de tohumını tükedäymek bormı?! Ol näme biriniñ berenini iymänmidir?! Toba-toba... Zılıha ızını okadı: - Bir yerde azgın milleti getir diyselerem, takvanı getir diyselerem, türkmeni elt. Bu milletiñ yelesine-ıgına düşünip bolmaz, edilcek yöne şemaldır! - Zılıha yene-de añk-tañk bolup sagındı. Gündeligiñ öñüne-ızına seredişdirdi. Mülli Tahır öz seyfine başga biriniñ yazgılarını getirip taşlan-a däldir-dä? Belki, ol kimdir birinden ulurak sitata alandır? Zılıha öñden cuda belet hat yazuvına şübhe bilen siñe-siñe seretdi, saralışan sahıpaları terslin-oñlın agdarışdırdı. Yok, hiç hili yalñışlık yok, gündelik onuñ äriniñki! Zılıhanıñ yüregine hovsala aralaşdı. Ol gorkaragada okamagını dovam etdi: - Türkmeni adam etcek bolanlarıñ hemmesi-de yanıp-bişip geçendir. Men neneñ olarıñ agısını aglamayın?! Togrul beg, Çagrı beg, Alp-Arslan, Soltan Sancar, Soltan Celaleddin, Nesimi, Burhaneddin Sivaslı, Magtımgulı, Gaygısız kimin läheñleriñ yanında men kim?! Men yöne bir san, belki-de bir gurı san... Yöne men bir topar nadanlarıñ öz geçmişine niçiksi yamanlık hıcuvı bilen düv-düv topulışını gördüm. Gözlerim görmeze yolugan bolsa, mundan govı bolardı! Özüni goramaga ukıplı milletiñ içinden beyle adamlar çıkarmı eysem? Bu halk özüne Tañrınıñ beren baylıgına-da eye çıkıp bilcege meñzänok, eciziñem ecizi! Munuñ bar baylıgı talaña düşen. Bu bir köpi geçip, azı galan halk. Türkmeniñ geleceginiñ barlıgına mende indi ınam az. Belki, tebigatıñ özi munuñ yitip gitmegini isleyändir? Tebigat hiç haçan bilmän bir işi etmez! 22.08.196...”

  Zılıha edil serpmeden gaydan yalı bolup oturdı. Ol gözüniñ göryänine ınancagını-da, ınanmacagını-da aygıt edip bilmedi. Munı Mülli Tahır yazan däldir, yok! Ey, Huday! Adamınıñ beyle-de bir canı yanıp bilcek oguşya! Zılıha ellerini sandıradıp, indiki sahıpanı agdardı.

  ”Türkmeni ezeniñ kesevisi gögär! Bu diñe gul bolup yaşamaga mınasıp millet, erkinlik muña yaraşmaz. Munuñ iñ ulı betbagtlıgı biri birine ınanmazlıgıdır. Göçmeligine canıñı yakcakmı ya-da hepbesiz zeyrenceñligine? Zeyrenmekden bütindünyä yarışı geçirilse, birinciligi türkmen alar. Gepletseñ, arlı-namıslıdır, emma bu diñe individ derecesindäki zat, şahsıet ya-da millet derecesinde däl. Bir söz üçin biri biriniñ damagını çalıp biler, emma dil birikdirip, milletiñ arını-namısını goramalı diyseñ - duran yeridir. Şonuñ üçinem bir çıkıp bilse, islendik gurrumsak munuñ depesinde tä ölünçä gagıldap oturıp biler. Ar-namısa türkmeniñ öz düşünişi bar. Ol düşünce Orta asırlarıñ, atam dövrüniñ düşüncesi. Nakılına seret: ”Gözüm görmese, ... böri iysin!”, ”Gulak eşidenini göz görmesin, göz göreni, başa gelmesin!” Megerem, bu irki Orta asır baş-başdaklıgından habar beryändir?

  Munuñ añrısı Görogludır, olam: ”Bu günlügini tapan, ertirligini gaygı etmez!” diyyär. Bu dövletlilik düşüncesi däl, alamançınıñ, talañçınıñ düşüncesi. Hüñkar patışa oña bilmän aydanok: ”Eşek ogrusı” diyip. Dövlet derecesine yeten halkıñ gözünden seretseñ, Görogla başga nähili baha bercek? Türkmen yalı dagınık halk bu töverekde başga galdımıka? Bu uzaga gitcek betbagtçılık... 23.08.196...”

  Zılıha dodagını dişläp, başını yaykadı. Beyle-de bir adam bolar ekeni! Nämüçin bu daşından hiç haçan beyle pikiri aytmadıka? Munuñ yanında türkmene bir zat diycek bolsañ, yaydanar yalı bolduk. Özi-de asıl beyle pikirde gezen ekeni.

  ”Türkmen diymek, belki-de, gargış siñen milletdir? Geçmişde bir yagşızada bu millete: ”Ιlahım, kıyamat ahır bolınça başıñ birikmäedi!” diyip garganmış. Nädip bu hekayata ınanmacak? Gargış siñmedik millet öz erkine beyle derecede ovarramçıl bolup bilermi? Belki, ovarramçıllık yövsellikden gelip çıkyandır? Türkmen diñe geçmişini däl, gelceginem ovarram eden halk. ”Halk” diymek, onuñ añlı-düşünceli ogulları diymek dälmidir? Ol yagşızada muña: ”Ömür kişä yapca bolasıñ-da!” diyendir. Yogsam, müñ yıllık tarıhı bolan halkam, hey, öz başını çaramazmı?! 27.08.196...”

  ”Atam pahır: ”Türkmen bir kakabaş milletdir, oña yagşılık eden özüñ bolma” diyerdi. Bende bilip aydan ekeni. Munuñ añırsı güyçli bolupdır diyilyär, bolşı bu bolsa, irde-giçde munuñ güyçli dövri bolaydımıka? ”Geçen günün diye-diye, aglamak türkmeniñ halı!” diyen Şeydayınıñ gepini gızıla gaplasañ! Bu, haçan görseñ, geçmişini yatlap, zeyrenip yören hepbesiz millet bolmaga çemeli. Eciz, biveç. Nışanası - biri biri, goñşı goñşını gözünde okı bolsa, urcak. A.A.-nıñ diyyänine neneñ ınanmacak, ol: ”Atı bolan öz dövründe Ruma gidipdir, bu tayda galanlar - eşekliler!” diyyär. Cay gürrüñ. Selcuklar, kınıklar, gayılar, bayatlar Ruma göterilende, bu tayda özüni oñarmaz çarva taypalar galandır. Bizem olarıñ betbagt nesilleri. 28.08.196...”

  Zılıha bu gürrüñlerden öñem habarlıdı. Türkmenistandakı türkmenler hakıkımı ya-da Ruma gidenler? Köne türkmen mirasınıñ hak eyesi kimler? Tekeler türkmenmi ya-da yok? Bu cedeller onuñ üçin täzelik däldi. Meselem, näme üçin Göroglı: ”Aslım diysem, Adı begiñ oglı men, Tekeli, türkmenli ilden bolar men!” diyyär? Näme üçin tekäni türkmenden ayıryar? Muña meñzeş cedeller her milletde-de bardır-la, Zılıha onı geñ görüp duranok, geñ zat başga... Ol yene-de bir sahıpanı agdardı.

  ”Bu gün studentler menden: ”Nämüçin türkmenlere ızagalak?” diyip soradılar. Men olara: ”Biz ızagalak däl. Kim bu gepi tapyan bolsa, onuñ düşüncesi artıkdır. - diydim. - Biz yurduñ senagat merkezini arzan çig mal bilen üpcün etmeli, bu biziñ üçin ulı mertebe.” Onda olarıñ biri: ”Mugallım, Türkmenistanıñ özünde mata dokayan fabrik gurup bolanokmı?” diydi. Menem oña: ”Onı etseñ, emele gelen ıkdısadı yagday üytgär, bu tayda infrastruktura öser ve dokma-senagat fabrikli merkezi şäherleriñ ilatı işsiz galar, beyle zada yol berip bolmaz. Ulı dövletiñ merkezi bay bolmalı. Biziñ yurdumızıñ merkezi Russiya, ol yere daşarı yurtlardan kän mıhmanlar gelyär, Russiya bay bolmasa, biziñ abrayımız gaçar. Ulı yurduñ gırak-çetinde yaşayarıs, bize Moskvadakı yalı ovadan, kaşañ caylar nämä gerek? - diysem: ”Dogrı!” diyişyärler. Onsoñ dovam edibermeseñ, ne alacıñ: ”Bu tayda adamlar, görşüñiz yalı, ılalaşıklı. Moskvada yaramaz cay gursañ närazılık dörär, sebäbi ol yerde adamlarıñ añ-düşüncesi ösen” diydim. Bu gürüñleri diñläp, studentler yüzlerini sallarlar öytdüm, emma olar bu aydılanlardan: halklarıñ yaşayış derecesindäki aratapavut gutulgısız diyip düşündiler. Özleriniñ yöne yerden yaramaz yaşamayandıkları, munuñ ullakan ”manısınıñ” bardıgı oları ganatlandırdı. 29.08.196...”

  Zılıha çalaca başını yaykadı, yılgırcak boldı: ”Eysem, Mülli Tahır yalı biri: ”Bu şeyle bolmalı” diyip, subut edip dursa, görgüli studentler ınanman nirä gitsinler? Külli türkmeniñ özi okuvçı auditoriyasına meñzänokmı nä? Berseñ iycek, ursañ - ölcek!”

  Zılıha gündeligiñ bu sahıpasınıñ yazlan vagtına seredip, hırçını dişledi: ondan bäri 20 yıl geçipdir, emma, hey, üytgän zat barmı? Sen bu millete näme çäre edersiñ? Bu bir atımını berip, ugrunı yitiren millet-dä. Türkmeniñ bir eciz yeri bar, ol-da ıñdarmalıgıdır, övgä durarı bolmaz. Garnını çala doyrup, övgüsini yetirseñ, işlär yörer. Bu bir ovarramı özüni yıkan halkdır! Gara bokurdagından bir zat ötüp dursa, galanı bilen oñşar.

  Zılıha okan setirlerine düşünmek üçin gündeligi gapdalda goyup, pikire batdı, gözlerini yumdı. Hıyalında bir vagtkı geçen günleri canlandırcak boldı: 60-ncı yıllañ ortaları... Ol vagtlar Mülli Tahırıñ durmuşında nämeler bolup yördi? Nämüçin ol Gündeliginde beyle gaharlı setirleri yazdıka? ”Şol vagt ol öz doktorlık dissertasiyasını goracak bolup yördi - diyip, Zılıha aşakı dodagını dişledi. - Garşısında-da tutuş Ιlımlar Akademiyası durdı. Açık göreşe çıkmasalar-da, olar assırınlıkdan gurup bilen hilelerini guryardılar. Neneñ canıñ yanmasın? Mülli Tahır iki oduñ arasında galıpdı. Marksizmiñ dar çıgrından çıkcak bolyanı üçin iyyän kötegi-de yeterlik diyseñ, onuñ daşındanam yük urdular. Körzehin kärdeşleri onuñ umumı yörelgeden çıkcak bolyandıgından peydalanıp, onı kirşene bulacak, abraydan düşürcek boldular. Edil şol vagtlar onuñ adamsı halıs burça gabalana çalım edyärdi, halı teñdi. Zılıhanıñ yadına bir vaka düşdi...  Ol atası öyünde bir hepde gezip, öye gaydıp gelende, gözilginç yerde iki gulaç yüpüñ yatandıgını gördi. Ovadanca yüpek yüp nämüçindir Zılıhanıñ gözüne gelmändi. Belki, onuñ aşa berkligi üçindir? Adatça, bu hili yüpden govı sırtmak çıkyar... Ol yüpüñ nädip öye düşendigini Zılıha adamsından soramagıñ ebeteyini tapmadı, yöne bu vaka yadından-da çıkmadı. Zılıhanıñ şonda yadında galan yene bir zat - Mülli Tahırıñ çenden aşa yadavlıgıdı, sakgalınıñ ösgünligidi, telim günden bäri sırılmanlıgıdı. Onuñ adatı väşiliginden nam-nışan yokdı. Zorayakdan yılgırcak bolsa-da, ızı aga yazarlı görünyärdi. Mülli Tahırıñ muña meñzeş tutuk vagtı öñde-soñda boldumıka?

  Ol dövürleri yatlap, Zılıha birneme köşeşdi: Mülli Tahırıñ ol vagtkı yazgılarına ınanıp bolarmı? Bular canı yananıñ yazgıları. ”Canı yanan Tañrısına gargar” diyilmänmi näme?

  Şol gussalı günleriñ birinde adamsınıñ yaş şägirdi Kemal gelip Zılıhadan habar tutdı. Olam oña gündelikden käbir sahıpaları okap berdi. Horlugından dodakları gurap duran Kemal öz merhum halıpasınıñ türkmen milleti barada yazıp giden iñ gizligin pikirlerini gulaga övrülip diñledi.

  ”Türkmene il deñine yet diyme, kölegede yatıp, erteki otar diy! Bu millet reallıkdan yüz yıllık yol daşda, entegem Orta asırlarıñ dumanında yaşap yörendir. Türkmen akmagına ”han” diyer, akıllısını akmaksıradar, danasınıñ çetine deger, äsgermez, aydan zadınıñ düybüne yetip bilmän, garşısından turar. Munuñ kimin yeñles millet yokdur. Käşgi munuñ üçin canıñı yakanıña degmesedi... 2.04.196...”

  ”Pars ayalları çagalarını: ”Türkmen gelyär” diyip, gorkuzıp yatırar ekenler. Hey, şundanam bir abray bolarmı?! Derege geçyän millet bolsa, goñşı halklar dövlet bolanda, bu-da başını birikdirerdi, birikdiräymändir-ä! Häzirem sakgalı torba yalı yaşulısına deñiç: ”Yok, biz özbaşımıza dövlet bolup bilmeris!” diyyär. Onda milletdirin diymegem, ata-babañı yatlamagam ayıp! Bu zatlarıñ hemmesi onda kölege gürrüñi bolup galyar. Mundan añırda diñe çöpedegmezleriñ kastası galyar. Bu gidişine gitse, entegem ol ahvalat daş däldir. 8.12.196...”

  Kemal ıncalıkdan gaçıp, yerinden gozgandı. Zılıha oña göz astından seretdi-de, yene-de bir sahıpanı okamaga başladı.

  ”Men özümiñ türkmendigime namıs edyän! Ey, Tañrım, sen nämüçin meni türkmen edip yaratdıñ? Meñ näme yazıgım bardı? Men seniñ bu cebriñe razı däl! Men seniñ bu işleriñ garşısına baş göteryärin! Nämüçin men öz mertebesini bilmezleriñ içinde yaşamalı? Doya garna iymezlikden surnugan gelinleriñ yüzüniñ reñki öçdi, övlüyäler çaga mazarından doldı, obalar aksakgalsız galdı, her damagına avı yuvudyan milletiñ basım köki kesilcek. Ey, Tañrım, sen nämüçin bu milleti beyle gözli kör etdiñ? Seniñ bu betbagtlara rehmiñ inmecekmi? Türkmenleriñ seniñ öñüñde näme günäsi bar? Sen buları nämüçin başda mert yaradıp, indem ayak astına atdıñ? Bular yene näçe nesil ecir çekmeli?

                                            Arzım bardır saña bu gün,

                                            Egsik boldı beren payıñ?

                                            Meni neçün türkmen edip,

                                            Yaratdıñ, eziz Hudayım!

 

                                            Kayıl bordum it ömrüne,

                                            Çöllerde ömrüne böriñ.

                                            Türkmen edip yaratmasañ,

                                            Dar bolmazdı meniñ örim!

 

                                            Tañrım, saña arzım budur,

                                            Al menden amanat canı!

                                            Är ömründe manı yokdur,

                                            İlinde bolmasa manı! 13.12.196...”

  Zılıha sahıpanı yapdı-da, gözlerini yumdı. Soñra gözlerini açıp, aynadan daşarık garadı, öz melleginde ösüp oturan bir çogdam nar agacını sınladı. Nar çıbıkları yalañaçlanmazınıñ öñ yanında, uşacık naşıca yapraklar gızıl-elvan övüsyärler. Ol nar agacını äri ekipdi. Şonda ol: ”Köneler: ömrüñde bir agaç ekmeseñ ya-da çölde bir guyı gazmasañ, iñ bolmanda bir yılan öldürmeseñ, bu dünyä geldiñ-gelmediñ - des-deñdir, diyer ekenler” diyipdi. Zılıha-da: ”Allanäme, ınha, bir nar-a ekdiñ!” diyipdi. Olam: ”Hava, men-ä ekdim, senem iyersiñ!” diyip gülüpdi. Zılıha tukat bolup, başını aşak saldı.

  - Gelnece, yene birki sahıpa okasan-a! Men entek halıpañ diycek bolyanına yetik düşünmedim.

  Kemalıñ sesi onı ukudan oyaran yalı etdi.

  ”Türkmen bolmak millet däldir, ıkbaldır! - Bu sahıpa birneme ganımadrak yalı-la diyip çaklan Zılıha hövesli dovam etdi. - Türkmen iki daşıñ arasında-da öz başını çarar. Yöne türkmeniñ içinde yaşan onı ecizligi hem zeyrenceñligi üçin yigrenmän bilmez! - seniñ ganımat bolayışıñı! - Zılıha bokurdagını arçadı. - Yöne bu milletiñ yetmezi-de, artıkmaçlıgı-da uludan gopyandır. Millet bardır - yüke bolmaz. Türkmen uludan aglap bilyän milletdir. Yöne munuñ kimdigini bilmek üçin entecik garaşmalı bolar. Bu ilki azatlıga çıkmalı, erkinlikde birnäçe nesil çalşansoñ, diñe şondan soñ nähilidigi bildirer. Häzir munı öveniñem, döveniñem neticesiz. Munuñ gulagına-da, bogazına-da Akpamıgıñkı yalı gurşun guylan. Gul bir guldur-da, övseñem bor, dövseñem, ayagına gandal ursañam. Yöne ayagı gandallı gul ruhı gandallı guldan yene erkindir. Türkmeniñ ruhuna gandal urlan, ayılgancı şol. Ol gandal, ol zıncır göze görnenok, ruhunıñ dañılgıdıgına türkmeniñ özem düşünip bilenok. Bu vagt etmeli iş - türkmeniñ içinde ılım-bilim yayratmalı, sabırlılık bilen öz tarıhını okatmalı. Edil häzir bize dızmaç revolyusionerler däl-de, kanagatlı magarıfçılar gerek. Yöne onı diyseñ, bu betbagt halkı gulçulıkdan kim çıkarmalı?! 7.07.196...”

  - Ana! Ana! - diyip, Kemal yerinden turubererli göründi. - Menem şonı diyyän-dä! Birentegi: ”Okuvlı bolsa, gününi görer” diyyär. Menem oña ınanyan. Yöne, näme alımı yerzeminde saklap bolanokmı? Bolyar-a! Stalin ähli alımları, akademikleri türmä dıkıp, tussag edip işletmedimi? Alımdır-da, eline kagız-galamını, abzallarını berseñ, nirede bolsa-da, işlär oturar-da, alacı nä? Türkmeni okadıbam bolar, sovatlı edibem. Yöne ilki onı gulçulıkdan çıkarmalı! Stalinizmiñ ruhı gulçulıgından!

  Zılıhanıñ sesi ınamsız çıkdı:

  - Näbileyin-dä, Stalinem yöne bahana bolaymasa? Beyleki milletler nä onuñ zarbını görmedimi? Olar-da Leninem görendir, Stalinem. Ol ikisiniñ tapavudınam.

  Kemal bu gezek yerinden turdı.

  - Lenin bilen Staliniñ arasında tapavut az bolaymasa, gelnece... Elbetde, her bir zadıñ içinden govusını gözlemek - adamlara mahsus, munuñ özi adatı yagday. Dagı çıkalgañ bolmasa, hat-da iki garakçınıñ içinden-de, rehimlisini saylasa bolar...

  - Yuvaş! - diyip, Zılıha gözüni tegeledi. - ”Tamda gulak bar, tañkada - göz!” diylipdir, birden biriniñ gulagına degäymesin, onsoñ bucagaz günümizdenem dınarıs. Sen govusı öz işiñden habar ber, hey, bir öñe süyşyän zat barmı?

  Kemal yene-de stoluñ başına geçdi, kellesini tutdı.

  - Gelnece, men indi alımlık derecesini alıp bolandırın. Mülli Tahırıñ garşıdaşları maña ılmı iş goratmazlar. Men olardan çekinip duramok, ay aylanar, yıl dolanar, hakıkat ahırı yer kerter. Yöne bu vagt däl, bu vagt oña yol yok. Bu vagt Magtımgulınıñ: ”Aydıñ ar-namıssız yigde, Bu gün onuñ zamanıdır!” diyen dövri. Meñ yalılarıñ, hasam beter Mülli Tahır yalılarıñ dövri däl.

  Zılıha gatırgancak boldı.

  - Bilyäñmi näme, köşek, Mülli Tahırıñ, arman, ömri kelte boldı, yogsam ol bu günleri-de gayduvsızlıgı bilen öz dövrine övrerdi. Öz işiñe berk bolsañ, kän zat üytgäp biler.

  Kemal özüne edilyän teyenä düşündi, şonuñ üçinem ol uzak vagtlap dımdı. Ahırsoñunda dil yaranda, onuñ sesi çeniñden-çakıñdan gussalı çıkdı:

  - Tutuş bir cemgıet garşıñda durka, yol almak çetin, gelnece. Onuñ üçin Mülli Tahır yalı ägirt bolmalı. Göryän velin, biziñ hiç birimiz onuñ derecesindäki adam däl. Men käte oylanıp göryän velin, Huday kessin, onuñ özümiz yalı adamdıgına-da ikirciñlenyän. Onuñkı yalı ılım, kanagat, tutanyerlilik adam ogluna berlen däldir. Ol öldi velin, ınha, indi diñe onuñ şägirdi bolanımız üçinem biziñ enter-pelegimizi övrüp yörler. Bize özümizi goramak-da agır iş, başımızı çarasak är boldugımız.

  Bu vagt Zılıhanıñ kellesine bir pikir geldi.

  - Bilyäñmi näme, Kemal - diyip, ol elini onuñ eliniñ üstünde goydı. - Belki, Mülli Tahırıñ yolı, bu her kimiñ öz yolı bilen gitmegidir? Sen munı pikir edip görmediñmi? Her kimiñ öz yolı bolmalı, şonda ol iñ güyçli adam bolar! Kemal özgäniñ arçan yodasından yörese, bir başga, onuñ özi özüne täze yol salsa, bu düybünden başga. - Kemal Zılıhanıñ yüzüne alcıraññı seretdi. Gözlerinde: ”nähili beyle?” diyen soval göründi. Zılıha has türküledi: - Meñ diyyänim: her kim öz yolı bilen gitmeli, şonda ol Mülli Tahır bolyar. Özgäniñ yolundan yöränliginde, Mülli Tahır-da, añrı gitse, adatı bir alım bolardı-da! Hiç kim onı tanamazdam, ölen gününiñ ertesi-de, yatdan çıkar giderdi. İne, senem özüñ üçin yol arçamalı, onsuz sen yiter gidersiñ. Beyikleñ erbet tarapı - olar öz golayına baranı läheñ balıgıñ uşacık balıkları yuvudışı yalı yuvudıp goyberyändirler, munı bilgin!

  Kemal bu öyden: ”İndi men öz etcek işimi bilyän - diyip, ruhı göterilip çıkdı. - Men öz halıpamıñ işlerini gaytadan has çuñ övrenmeli, ondan almalı zadım - onuñ iş usulı ve durmuşdakı durnuklılıgı! Şonı övrenibem, ondan daşlaşmak bilen bolmalı. Belki, studentlere-de bu yönekeyligi övretmelidir? Meselem, Universitetde bir Övreniş toparını açılsa näderkä? Studentlere bu ideyanı yetirmeli. İñ esası-da, olara hakıkatı gürrüñ bermeli, Mülli Tahır dogrudakı hakıkatı! Goy, bütin Ιlımlar Akademiyası bolup çını basırcak bolaysınlar, eger yaş nesil alıp göterse, onda Mülli Tahırıñ adı-da, işi-de ölmez. Yogsam, meniñ bir özüme ya-da meniñ yalılara bu iş başartmaz. Studentler, diñe studentler Mülli Tahırıñ erkin taglımatını ölümden halas edip bilerler!”

  Köçe bilen alñasap baryan uzınak hor yigide gabat gelenler bu vagt näme sebäpden onuñ ökcesiniñ yeñil gopyandıgına düşünip bilenokdılar. Onuñ uzın ellerini hallanladıp, hamana, yer yepelegi tutcak bolyan yalı eglibräk haydap barşına gözi düşende, kimsi çalaca yılgırsa, kimsi geñirgenip, kimsi-de señrigini yıgrıp, dodak çövrüp galyardı. İlçilik. Kemalıñ velin bu häzir azarına-da däldi, ol studentleriñ arasına yetmäge gıssanyardı.

  Zılıha mıhmanını ugradansoñ, Gündelikleri seyfe saldı. Emma seyfiñ gapısını yapcak bolup durka beyleki depderçelerden ayratın goylan, has täze bir kitapça gözi düşdi. Onuñ daşı yaşıldı, ol äriniñ irki yazan depderçelerinden tapavutlıdı, gımmatbahadı. Zılıha durup bilmän, onı eline aldı. Gatını açan badına-da, munuñ, belki-de, äriniñ iñ soñkı Gündeligidigini güman etdi. Zılıhanıñ yüregi endiredi, gözüne bilniksizden yaş aylandı. Stoluñ başına geçip, yaşıl kitapçanıñ gatlarını agdarışdırıp ugradı.

  ”Men öz ömrümi işime gurban berdim. Munuñ bahası niçik - onı men bilmen, onuñ üçin il-gün, yıllar-aylar bar. Yöne bir zada velin gözüm yetyär: niçeme ärler öz ömründen geçmese, halk millet derecesine yetmez. Bu meselede Gaygısız bize görelde boldı. Biz öz ayagımızı oña düzdük. İndikiler, belki, bizden övrenerler. Meniñ neslim öz milleti dogruda çınlakay oylanmakdan gorkup gezdi. Bu nesilde öz halkına, öz milletine pervaysızlıgı yörite ornaşdırdılar. Gaygısız yok edilensoñ, türkmen öñkücesini yitirdi, baş bolmasa, gövre läş diyleni. Öz halkıñ milli kimligini açmak duşmançılık diylip bilindi, adıñı günübirin gara kitaba yazıp, ızıña kölege dakdılar. Okan leksiyalarımıñ, eden çıkışlarımıñ rusça setirme-setir tercimesiniñ irde-giçde paytagtıñ ortasındakı yigrenci çal caydan çıkcagı ikuçsız. Meniñ bütin ömrüm göz astında geçdi: tussag bolup - tussag däl, azat bolubam - azat. Hayp geçen ömür. Eger-de öz erkime goyan bolsadılar, belki-de men mundan on esse köp işe yetişerdim. Arman... 29.11.198”

  ”Men öz Gündeligimde öz milletim dogruda yüregime ornan oylarımı yazdım, olarıñ yagşısını-yamanını yaşırmadım. Gaytadan okamda, olarıñ käbiri rehimsiz görünyär. Emma olarıñ hiç birinden dänemok. Men türkmeni aglak düşüp, ecizlän halk hasaplayan. Yüz yıl gul bolan halkıñ derdi müñ yıla yeter! Meni perişde sayanlarıñ hemmesi iru-giç menden yüz övrer, onuñ üçin sebäp gıtmı? Çın hormatı meniñ-de, bolup bilsem özleri yalı bir başı ölümli adamdıgıma govı düşünenler goyarlar. ”Türkmen palan zadı etmez” diyip, hovayı gürleyänlerden: ”Eger türkmen adam bolsa, diymek, adama mahsus gılıklarıñ hemmesi türkmene-de mahsusdır!” diyesim gelyär. Türkmeni ilden üytgeşikdir diyip göz öñne getiryänler ya-da onuñ boynundan düşnüksiz özboluşlılıgı dakmak isleyänler onı biçäre yagdaya salmakçı bolyanlarını bilmelidirler. Häzirki dünyäde izolirlenen yagdayda yaşamak hiç millete-de başartmaz. Eger biz türkmeni ortaça arifmetiki umumıadamzat ahlagınıñ derecesine yetirip ya-da, aydalı, şol derecede saklap bilsek, onda biziñ zor boldugımızdır! Haysıdır bir ayratın türkmen ahlagı barada gürrüñem bolup bilmez! Bu barıpyatan hıyalbentlikdir! Öz halkıña kast etmekdir. Diñe aklı-huşı çäkli adamlar üytgeşik türkmen ahlagı barada takal okap bilerler. Ol adamlar orta asırlarıñ humarından ayñalmadık göydüklerdir.

  Men ilki bilen özümden tutayın. Men kim? Mülli Tahır, türkmen. Diymek, mende türkmen gılıgı bar. Beyle bolsa, men nähili adam? Daşımdan göräymäge, ine, bir salıhatlı, diñe öz işi bilen gümra bolup yören yaşulı alım. Emma kim meniñ edip yören işlerimi anık bilyär? Men, yeri gelende, yalançılıgam etdim, yüz gören yerimem bar, namartlan yerimem. Eysem, men yaşlıkda keypi-sapa kovalaşmadımmı? Yeri bolyar, erkegiñ iñ govusı men bolayın, meniñem yüzüme köz degsin! Başga näme diyeyin? Entek bu-da hemmesi däl. Saçımdan ak girdi, eysem meniñ gıza-gelne gövnüm gidenokmı? Student gızlardan biri yüzüme yılgırıp baksa, ıncalıgım gaçanokmı? İne, saña adamzat diyeniñ! Kim-de kim: ”Yok, bu beyle däldir!” diyse, onda ol öz-özünden yüz göryändir. ”Türkmen beyle däldir, hakıkı türkmen beyle iş etmez” diyyänler, özünem, türkmenem tanayan däldirler. Birinciden-ä, kim hakıkı türkmeni görüp gelipdir? İkinciden, meniñ bolşum şeyle, özümem türkmen. Diymek, türkmenem bu işleri edip bilcek eken-dä! Üçünciden, adamzat pılan işi etmez diyip bolarmı? Bolmaz, adamzadıñ etmecek işi yokdur. Türkmenem - adamzat, ya dälmi? Onda türkmeniñem etmecek, başarmacak işi yokdur: beyiklikde-de, peslikde-de. Diñe zerur şertleriñ hem mümkinçiligiñ döremegi gerek. Adam edenini adam eder. Adamını adam edyän onuñ terbiyesidir. Adamları biri biriniñ zulmundan halas etmegiñ yeke-täk yolı, olarıñ her haysına ayratınlıkda adam terbiyesini bermekdedir. ”Men depämdäki yıldızlı asmana ve öz gursagımdakı ahlak kanunlarına geñ galmagımı bes edip bilemok!” diyen dana hak aydıpdır. Çagalıgımdan gursagıma guylan ahlak kanunları bolmadık bolsa, onda meniñ zehinim yıkgınçı güyce övrülerdi. Türkmen milleti dogrudakı cedeliñ düyp-teykarı belki-de, şundan ıbaratdır. 4.11.197...”

  Zılıha Gündeligiñ sahıpalarını agdarışdırıp, gidip oturışına, bir yerinde yarpı sahıpalık yazgını gördi. Geñ yeri bu sahıpada hiç hili sene yokdı, onuñ yazlan vagtı nämälimdi. Zılıha onı okamaga girişdi.

  ”Meniñ öz Hudaylıgımı söylemeli günüm geldi - Zılıhanıñ yüregi ersdi, ol gözyaşını saklacagam bolmadı, yaşlı gözlerini ak kagızıñ yüzünde gezdirip barşına, yazgını daşından okap ugranını bilmän galdı. - Meniñ indi Gündelik yöredesim gelenok. Yadadım. Belki, aydara başga zat yokdur? Bilemok. Yöne ahır bir gün açılaymalı sır velin galdı... Maña bu meseläni gozgamak kın. Gürrüñ biziñ Ulı Yedigenimiz - yedi klassık şahırımızıñ iñ yagtı yıldızınıñ mirası dogruda. Onuñ mirasında cedelli yerleriniñ barlıgını kim bilenok? Yöne şol cedeliñ döremegine kimiñ sebäp bolandıgını bilyän känmikä? Meniñ dövürdeşlerim onı gutarnıklı çözüp bilcek kimdir biri bardır öydyärler. Yöne men muña ınanamok. Çünki bu çözgüt indi tarıhıñ emrinde. Bu yerde meniñ-de elimden gelcek zat kän däl. Uzaga çeken bu cedele nokat goymak üçin M-P-nıñ edebi mirasından yüzlerçe goşgı-gazalıñ onuñ özüniñkidigine ya-da däldigine kepil geçmeli. Munuñ üçin bolsa, ilki bilen nämä kepil geçyändigiñi anık bilmeli. Ol goşgı-gazallar 10-müñ setirden-de agdık. M-P-nıñ adına berlen-de bolsa, ol goşgı-gazallarıñ kimiñkidigini häzire deñiç anık bilyän yok. Munı, Hudaylıgımı söylesem, men-de anık bilemok. Olarıñ asla avtorı yok! Yöne öz vagtında men oları Ulı Yedigeniñ haysı yıldızına bagş eden bolsam, şol-da türkmeniñ iñ yagtı edebi yıldızına övrüler diyen ınamım bardı (yaşlık - gögelelik...). Elbetde, meniñ öz halkıma edip bilcek yagşılıgım - türkmeniñ geçmiş şahırlarınıñ içinden bu ulı mirasa iñ mınasıbını saylap tutmakdı. Men şonı-da etdim. Çünki ol eserleriñ içinde añrıbaş kämili bir ya-da iki däldi, onsoñ olarıñ diñe M-P-nıñkı bolup bilcekdigine men yürekden ınandım. Munuñ üçin meni islän yazgarsın, islän-de - yalkasın. Ol eserleri M-P-dan özge şahırıñ yazıp bilcekdigine şol dövürde-de ınanmandım, häzirem ınanamok. Üstesine-de, ol goşgular türkmene şeyle gerekdi! Bize külli türkmene ortalık şahır gerekdi! Bu yüki-de, meniñ ınancıma görä, diñe M-P göterip bilcekdi. Onı bolsa, şol vagtlar: ”Dindar şahır, dini vasp edipdir, sövda burcuaziyasınıñ vekili” diyip, çekeläp, halıs alıp baryardılar. Şol täze tapındılar, dogrusı, ol ägirdi türkmene gaytarıp berdi. Milli guvancımızı bir topar nadandan halas etcek bolup, meniñ öz halkımıñ öñünde günä iş eden bolmagım ahmaldır? Men beyik şahırıñ mirasına el gatanıma ökünyän. Yöne indi ol setirler onuñ dörediciliginiñ ayrılmaz bölegine övrüldi. Ayırcak bolsañ, öz etiñden kesenden enayı bolcak däl. Ol setirleri özge biriniñ yazandıgına ınanmak hemmesindenem kın. Olarıñ içinde M-P-nıñ derecesinden göz-görtele pes gelyän goşgular-da az däl. Munı kim bilenok? Yöne, belki-de, olar dilden dile geçende, yoylandır? Köne mirasdan üytgemän, yoyulman bize gelip yeteni känmi nä? Aslında şahırıñ hut öz eli bilen yazan kitabı tapılyança bu cedeller düybünden artıkmaç dälmidir? Yene-de bir zat. Ol goşguları meniñ atam pahır... Yeri bolyar, bu dogruda soñ bir gün...”

  Zılıha kitapçanıñ sahıpalarını soñuna deñiç iküç gayta agdarışdırdı. Emma bu yazgınıñ ızını tapmadı. Onı dovam etmek ya-ha adamsınıñ yadına düşmändir, yogsa-da ol munı islemändir. Diñe birnäçe sahıpanı geçirip, nämüçindir bir goşgucık çırşalıpdır.

                      Türkmen, türkmen türkümdir,

                      Türkmen meniñ görkümdir,

                      Toklını satar sekize,

                      Dümmesin alar dokuza!

  Zılıha kagızları dörüp gidip oturışına, ayratın goylan yene-de bir senesiz sahıpanıñ üstünden bardı. Onda şeyle yazgılar bardı: ”Baron Bode (?): Türkmenler adamzadıñ arassa tenine düşen gara tegmildir, olar adamzat üçin utanç, adamzat olara nahak çıdam edip yör! (X1X asır)”

  Bu sözlere düşündiriş ya bellik yok, yöne sahıpa: ”Öldürerler gurt tutulsa...” diyip soñlanyar. Magtımgulınıñ bu setiriniñ nämüçin getirilendigi belli däl. Zılıha ol Baron Bodeniñ diyyänlerine cogap diylip getirilendir diyip güman etdi. Soñra Mülli Tahır öz eli bilen ”Türkmen binasını” Gündeligine göçüripdir.

                      Gurdugım aslında bilgil, bu zeminiñ mıhıdır,

                      Erer ol erkin mıdam, budur ki türkmen binası.

 

                      Terki-dünyä eyleyir, gelse rakıplar gaşına,

                      Bil, polatdan bina bolgan, budur türkmen galası.

 

                      Süleyman hem Rüstem Zal, Cemşit oña bolmuş geda,

                      Günde yüz müñ leşger salsa, degmez şanıñ belası.

 

                      Daglar ondan alar taglım, leşgeri sap-sap durar,

                      Her salanda zülpükarın artar yigitniñ hövesi.

 

                      Teke, yomut, yazır, gökleñ, Ahal ili bir bolup,

                      Kılsa bir cayga yörişni, açılar gül lälesi.

 

                      Külli gızılbaş barını atdı dag arkasına,

                      Gice-saba yatmayır, geler olarnıñ nalası!

 

                      Her yan gadam ursa sayyat, bolmayır ol duşgär,

                      Bendi kılıp, alabilmez, düşmez türkmen balası.

 

                      Arıflar dem-dem geler, toyı bardır her zaman,

                      Merdi-merdan sözlüdir ol, yokdur köñül hilesi.

 

                      Aydadır Magtımgulı, yokdur köñülde bir gara,

                      Hak sılayıp, kılmış nazar, bardır onuñ sayası.

   Bu setirleri Magtımgulıdan özge kim yazıp biler? Başga biri yazan bolsa, onda biziñ Magtımgulı diyyänimiz-de, belki, şoldur? Beyik milli şahır! Gövnüme bolmasa, biz ondan yok zady gözläp, barına-da gadır goyup bilemzok.

  Gündelikdäki iñ soñkı setiriñ ımgır gije yazlan bolmagı ahmal, sebäbi sıya däl-de, yönekey galam bilen yazlıpdır. Başucunda kagız-galam goyup yatmak onuñ endigidi:

  Türkmeni öz ovarramçılıgı yıkmasa, başga dıza çökercek yokdur…

7. AŞΙKLΙNΙÑ ETİ

                     

  Günler dura-bara öz köneki kaddına golayladı. Zılıhanıñ gövnüne, Mülli Tahırdan ayrılan ilki günleri, hamana, bir aylavda Yer togalagı öz okundan sıpıp, gümlama gidibercek yalıdı. Ol günler hemme zadıñ öñki-öñküligine galcagına ınanmak kındı. Gep diñe bir Zılıhada ya-da onuñ gızlarında däl, asıl yasa gelyänleriñ köpüsiniñ yüzünden edil şuña meñzeş bir alamatı okasa bolyardı. Emma, ınha, eyyäm telim ay tirkeşip geçdi gitdi, emma bu yumrulmış dünye öñküsi deyin aylanıp dur, üytgeyän zat yok. Şol öñki goh-galmagallar, tut-da-baslık, adam barı yetişiksiz gara günde, Mülli Tahırı yitirip, dünye eger-eger iñ bärkisi badını-da hayallatmadı, ızına-da garanmadı.

  ”Bu bir köne dünye-dä! - diyip, Zılıha onı arman edindi. - Mundan kimler geçmändir? Mert-da geçipdir, namart-da, yurdunı söyen-de, söymedik-de, il derdini çeken goçaklar-da, öz külbesiniñ derdi bilen saçı agaranlar-da. Mülli Tahır-da indi şolarıñ biri. Bu dünye aslında binamısıñ dünyesi, doganıñ gitse-de, ızından gidip bolanok, ogluñ-gızıñ gitse-de... Atasına-enesine-hä her kim öñünden boyun. Gidenem dagı-duvara gaydıp gelenok.”

  Zılıha-da usul-usuldan bu köne yörelgä kayıl boluberdi, agladı-diñdi, diñdi-agladı, yene özüni köşeşdirdi. Birneme köşeşen çagı-da özüne güymence gözledi. İlleriñ näme iş edyänine ser saldı. Elbetde, üytgeşik edyän işleri yok! Onsoñ entek mundan näme çıkcagını bilmese-de, Zılıha-da il ugruna başga biriniñ aladasını edip görmegi yüregine düvdi. Ulı il işli bolyar-da, Zılıha edere iş yokmuşmı? Hanı Hallıgözel? ”Baldızım, baldızım” diyip, Gülle onuñ gulak etini guradıp yörmänmi? Goy, getirsin baldızını, Zılıha oña kömek etcek bolar, ugruna barsa-ha, ınha, bir kör abray, bolmasa-da, hamır suvı...

  Adamsınıñ ölümi bilen onuñ öz ömrüniñ-hä manısı gutardı, galanı diñe yatlama. Belki, gızınıñ baldızına nepi deger? Mülli Tahırıñ gıbatını yatırcak bolşundan oñlı netice çıkmadı, ol gürrüñler kövsarlap aylanıp yör, kimdir biri aram-aram onı yörite gorcayana meñzeş. Gıbat güycäberse, Zılıha-da yene ot alıp başlayar, peselse, olam az-kem köşeşyär. Şeylelikde, ol asıl Gülläniñ baldızını unudaysa nätcek! Bir gezek Gülle yanına gelende, Zılıha bu gürrüñi yörite gozgadı.

  - Ertir agşam Hallıgözeli getir! Men, oñ bilen gürleşcek. Yöne sen ecemlere gideli yatımlık diyäy, başga artıkmaç zat aytmagın, geregi yok.

  Gülle munı sessiz-üynsüz boyun aldı. Ecesiniñ öz baldızı bilen etcek gürrüñi onuñ üçin gızıklıdı. ”Ecem oña näme kömek edip bilerkä? - diyip oylandı. - Näme edende-de bolmaz, iş-işden geçen, olarıñ harçañlaşıp yörüşleri haçandan bäri! Hallıgözel beteriniñ üstünden barmanka ol ärden aranı açmalı. Bu tayda başga edip bolcak kömek yok.”

  Ertesi agşamlık Zılıha işden gelende, yeññe-baldız eyyäm mıhman tamda ümmüldeşip, çay içip oturan ekenler. Zılıha eşigini çalşırıp, yuvunıp-ardınıp, bularıñ yanına geldi. Ecesi gelen dessine Gülle iymitiñ ugruna çıkdı. Soñra tä gürrüñ gızıgyança caya gara salmadı. Gürrüñ hödür-keremden başlandı diyseñ-de bolcakdı. Birsalım utancırap garaşansoñ, Hallıgözeliñ özi Zılıha habar gatdı:

  - Akmak mıhman öy eyesine hödür ederem-ä diyipdirler velin, onda-da, gelnecem ikimiz eyyäm dıncımızı alıp yetişdik. Men size çay guyup bersem-de gelişmän durcak däl. Me, bucagaz käsänem içäyiñ, yadap gelensiñiz. Siziñ işiñiz kın iş, men-ä kitap okap çörek iymeli bolsam, aç öläymeli.

  Zılıha yılgırdı. Ol yaş gelniñ sadavarlıgına hayran galdı. ”Adamlar bu ılmı institutlarıñ daşından hovatır edişip yörler, içinden habarları yok. Eysem, Hallıgözeli ol tayık eltseñ, meselem, şol institutlarıñ birinde kiçi ılmı işgär bolup bilmezmi? Beterem bolar! Kimdir biri hossarlık edip, onı süyremeli, gereklice kitapları tapışdırıp bermeli, yalñışsız göçürmäni övretmeli, boldugıdır-da şol! Başga näme gerek? Edil häzir-ä iñ esası zat ılım däl-de, başlıklarıñ bir diyenini iki gaytalatmazlık. Elbetde, harp tanamalı, boguna bölmän okap bilmeli. Onsoñ birki yıl şeydip yaltanman kitap göçürişdiriberse, dissertasiyañ materialı tayındır-da. Nämäni nireden gözlemelidigini övrense, galanı añsat. Akademiyanıñ institutlarındakı ılmı işgärleriñ gılla yarı şeydip alım bolanokmı? Haysı biriniñ zehini kitapdan göçürmekden añrık geçyär?”

  - Bey diymesen-e, başıña düşse, senem başararsıñ-la. Ιlımdır-da, övrenseñ övreniberersiñ, övrenyänleñ şahı barmışmı?

  - Ay, onda-da...

  Zılıha öz garşısında gız oturışını edip, bir elini hala diräp oturan gelni ine-gana sınladı. ”Negözel gelin. Yöne munuñ hordugını. Az-kem etine-ganına dagı çıkaysa, sıgırıp seredip oturmalı maşgala. - Ol Hallıgözeliñ melemtil ullakan goyun gözlerine seretdi ol gözlerde yaşlık, utanç hem ahmır bar, hem düşnüksiz müyn. Yene näme? Dızmaçlık hem çekinceñlik. Bu gelniñ bu dünyäñ öñünde beyle näme yazıgı barka töverek-daşından utanıp yaşar yalı?”

  - Ιlmıñ bir zadı bor-la... Durmuş ılmı diyibem bir zat bardır, olam hiç bir ılımdan kem däldir. Ayal maşgala şonı özleşdirip bilse, galanınına gözüni yumsa-da bolar.

  Zılıha öz gepi bu gelne başdan beyle yiti deger öydüp çakam etmändi, yöne, ınha, bir görse, Hallıgözel gözüni balkıldadıp, aglap otır. Zılıha oña ”dur, aglama” diymäge-de yetişmedi, yaş gelin eyyäm döşüni ezdi. Bolası, onuñ añırsı dolup duran bolmaga çemeli? Zılıhanı görende aglabiyr yalı Gülle muña näme diydikä? Bu nä tebibine duşan dertli yalı bozulıberdi-le?

  Hallıgözel yerinden örboyuna turanda, öy eyesiniñ oña gözi gitdi. Yaş gelin vannalı otaga gidip, yüzüni yuvup geldi.

  - Hallıgözel, gözyaş edeniñem-ä govı velin, gel, otur, bile pikir edip göreli, hey, düzelcek zadı yokmı yagdaylañ? - Zılıha oña has golayragından yer görkezdi.

  - Näbileyin, men-ä kelebiñ ucunı yitirendirin. - Hallıgözel yene gözyaş edip başladı. - Doga-tumaram alıp gördüm, ol zatlara ınanıbam baramok yogsam velin. Hiç zadıñ oña peydası yok, gıran degen, illeñkä düzelyär gidiberyär velin, meñk-ä bolcak däl öydyän. Gaytam ol edilmän galan doganı edelim bäri öñkücesinem yitirdi, gıran degen.

  - Ayrılışsañ nädyär? - Zılıha iñ soñkı diycegini iñ öñünden diydi oturıberdi. Muña özem hayran galdı, eysem ol Hallıgözeli äri bilen ayrılışdırmak üçin bu öye getirtdimi? Beyle yöntem geñeş üçin asla onı yanıña çagırmak nämä gerekdi diysen-e?! Emma indi oña cogaba garaşıbermek galdı.

  - Ayrılışıp, men nirä gideyin? Öe gelsem, her gezek ”öz tapanıñ” diyip, yüzüme uryarlar. Gaçıp gitcek yeriñ barmı? Öz eliñ bilen öz mañlayıñı yatırsañ, adam oglundan delalat bolmacak ekeni.

  - Bahanası näme? Nämüçin oñşañzok?

  Hallıgözel övhüldedi.

  - İkimiziñki bolanok diyyär. Men näbileyin nämesiniñ bolmayanını, gıran degeniñ. Menem-ä iliñ edyänini edyän, käşgi kem bolsa bir zat.

  - Ugruna sürseñ nädyär: ”señki dogrı diyip”?

  - Üzeññisinden üç geçseñ diysene!

  Hallıgözeliñ bu sözleri aydışı üytgeşikdi, paltasınıñ daşa degendigi äheñinden görnüp durdı. Onsoñ ol yañadandan hünübiryan aglamaga başladı. Öy eyesine onı goydurmak iş boldı. Onuñ yüreginde uşacık hovsala döredi. Bu işe baş goşup, nahak eden-ä däldir-dä? Başına yok belanı satın alayan bolmasa-da biridir? Ak gar yalı bu gelniñ derdi yaman agır görünyär-le? Gözlerinde çıkgınsız güne düşüp, iki tarapını deñläniñ alamatı bar. Gorkunç. Zılıha oña näme yagşılık edip biler? Hamana, onuñ pikirini añan yalı Hallıgözelem oslanmadık gepi orta atdı.

  - Zılıha dayza, men siziñ yanıñızda galayayın-da? Hä? Ähli işiñizi edeyin. Bir aydanıñızı iki gaytalatmayın. Gövnüñden turmadık günüm öyüñden çıkar-da kovay, gatı görsem: ”Tüf, yüzüñe!” diy! Yöne men indi halıs çıdamok, irdim şol öyden. Yüz tutara adam yok, barı meniñ özümi günäkärleyär, gayınlamam, atam öyümem. Maña barara gapı galmadı. O gıran degenem çagañ bolanok diyip, etimi iyip baryar. Nädip çaga bolsun, ayda bir gezegem yanıma gelip bilenok. - Hallıgözel ulı ili bilen agladı, möññürdi. - Neşe canıñı alsın! Gören zadını ısgap, ısgından düşüp yatır, bulanıp, köçede gatap galan! Dek başımı depircik äre beräen bolsam nätcek! Vah, ozalında şormañlay bolma diysen-e!

  Zılıha Hallıgözeliñ agısınıñ mövcäp barşını görüp, alcıradı. Garşılıklı pikirlere gark boldı. ”Yatan itiñ guyrugından basan bolmasamam biridir? - diyip, öz-özüne käyindi. - Erteki gün bir bolması iş bolaysa, gara geläymese-de yagşıdır hernä maña-da? Yeri, ozalkı derdiñ azmıdı diysen-e?! Munı indi nädip abray bilen ızına ugradıp bolarka?” Ol gizlin hovsala bilen içini gepledip, gıssancına aşhana bakan gıgırdı.

  - Gülle! Ay, Gülle! Getir naharıñ bişen bolsa! Birki agız iymesek, acıgayan oguşyas. Sen nätcek, Hallı?

  Agşam naharından soñ olar üç bolup oturdılar. Hallıgözel içini dökdi. Onuñ gürrüñini diñläp, eneli-gızıñ bir zada gözi yetdi, bu yerde ullakan bir sır yok. Hallıgözeliñ maşgalası bozulcak, yöne yaş gelin munı çıkgınsızlıkdır öydüp, özüni heläkleyär. Ol ärinden ayrılcagından däl-de, iliñ gep-gürrüñinden yaydanyar. Bu türkmençilikde adatı bir yagday.

  - Men gice gelse, gorkuberyän - diyip, ol yüregini açdı. - Meñ ähli boydaşlam gündizden gicäni govı göryärler, men bolsam giceden dagdı boldum. Her gice yer salamda, men öz mazarımı gazandan enayı däl. Ol melul bolup gelyär-de, maña azar berip başlayar. Hereketi pes bolansoñ, gözüne yok zatlar görünyär. Kävagt gicäñ yarında turup, gopgun edyär, sen bu öyde oynaşıñı gizleyäñ diyip, içerini agdar-düñder edyär. Meñ ızımdan pıçaklı kovalayar. Eger men şol vagt eline düşsem, ol meni sümmüllecek. Yöne men indi türgen boldupdırın, öñünden köp zadı duyyan, gılıgınıñ geñ däldigini bildigim, beyleki caylañ birine girip içinden gulplayan-da, ertire çenli çıkamok. Milisge-de çagırıp gördüm, yöne olar pıçagı ulanmasa, biziñ edip bilcek zadımız yok diyyäler. Ol pıçagı ulandı, yöne men onı her öñyetene görkezip bilcek däl, ayıp bolcak. Gıran degmiş, iliñki yalı tiryek çeken bolsa, mundan govı bolardı, tiryekkeşler tovşantüy diyyäler, maşgalasına azarı yokmuş.

  Eneli-gız biri biriniñ yüzüne seredişdi.

  - Vah, köşek, bolsadı ekeñde bir pesden tutmasan-a. Arassa, işeññir yigit bolsadı bir diy ahırı!

  - Men garabagtda indi derekli arzuvam galan däldir. İndi maña arassa, işeññir yigit yetdir öydyäñmi? Hudayıñ düzetmedigini el bilen düzedip bolcak däl ekeni. Meniñ höves edenim diñe vagt geçirmegiñ hövesinde bolup çıkyar...

  Ertesi irden gızı bilen baldızını ugradıp durka Zılıha özüni günäli saydı. Çünki Hallıgözel bu öyden perişan halda gitdi, oña kömegiñ degmecegini boyun almak gussalıdı. Uzın gice aglap çıkan gelniñ yüzi-gözi häzirem düzäyin diyenokdı, gabakları yellenip durdı. Eger kömek etcek bolsa, onda Zılıha bu vagt oña: ”Yanıma göç-de geläy!” diymelidi. Emma onı diyip bilmedi, çekindi. Onuñ neşekeş äri gice-girim gelip, üstüñe dızaberse nätcek: ”Heleyimi azdıryañ” diyip?

  Zılıhadan özüne degerli kömek yokdugını añlan gelin suslandı, yuvaşca hoşlaşıp gitdi. Bosagadan çıkıp baryarka Zılıha oña: ”Bu erkekleriñ düzüvlisi barmı nä, oñuşcak bolubiyrler - diymekden özge çäre tapmadı. - Adamıñ başında govı günem durmaz, erbet günem, seniñkem geçer. - soñam özüne käyindi: - Bercek akılıñ şu bolsa, onı öyüñe çagırmak nämä gerekdi diysene, akmak heley! Meniñki gayta ”Durnanıñ üstüne - urna” diyleni bolayan bolmasa-da yagşıdır” Başını aşak salıp baryan Hallıgözeliñ ruhı öçen gözlerine yakın aradan seretseñ, yüregiñi gısdıryardı. Ovadan melemtik gözleriñ düybüne agır hasrat çöküpdir. Ol gözler soñra Zılıhanıñ yadında ömürlik ahmır bolup galdı...

  Barı-yogı bir hepdeden Hallıgözeliñ patasına baranda, Zılıha özüni agır yazıklı duydı. Ol başları telpekli, eginleri donlı erkekleriñ arasından yüzüni yere salıp geçip barşına gapdallaşıp baryan ayal: ”An-ha, şol oturan o pahırıñ ärsumagı bolmalı” diyende, kınlık bilen yüzüni galdırıp, kepbäniñ çüñkünde bir erbet bolup çommalıp oturan neşekeş yaş yigidi gördi. Onuñam görki gelniniñkiden pes däl ekeni, yöne gözüne gözüñ düşse, yüregiñ gısyar, olarda yaşayışdan nam-nışan yok. Mümkin bir vagtlar bolandır, elbetde, bolandır, dagı näme?! Yöne häzir velin, hiç zat yok, ol gözlerde diñe düypsüz pervaysızlık hem durmuşdan üzñelik bar. Megerem, ol häzir öz başdaş yanyoldaşından müdümilik ayrılandıgına-da düşünyän däldir. Yüzüni sallap, yer dırmap oturışı öz eden işine düşünyändir diydiryär, yöne velin, häzir-de küyi-köçesi başga zatlardadır. Tabıdıñ bir gapdalından götermeg-ä beylede dursun, ol öz gelnini iñ soñkı yola alıp baryan gölegçileriñ ızını berin eygerermikän?

  Yaş gelne yaşamaga delalatı degmedik adamlar Gün öyläne sanan dessine Hallıgözeliñ ovadan teninden galan yeñilcek gara yanıgı övlüyä alıp gitdiler. Olarıñ haydap barışlarından çen tutsañ, onda şu günüñ özünde gonamçılıga yene-de birnäçe gezek gatnamalıdırlar diydiryärdi. Zılıhanıñ çak edişi yalı Hallıgözeliñ adamsı gölegçiniñ içinde görünmedi. Onuñ ene-atası: ”Oglumızı gınanç halıs burup yıkdı, gölegçä yarar yalı bolmadı” diyip, il yüzüne sıpayıçılık etdiler.

  Zılıha patadan gelip, öye girdi-de, gapını içinden gulplap, divana özüni okladı. Onuñ ümsüm öyde ilki kellesine geleni: ”Men Müllüçe bolmadım” diyen pikirdi. - Bir bende alcırap yüz tutdı, menem kömek edip bilmänim-ä - bilmänim, gayta onuñ odunı ölçerip goyberipdirin. Çagıran-da - özüm. İndi men kim bolyarın? Kim?” Ol yüregi hovlap, yassıga yüzüni berdi, içi-içine sıgman agladı. Birneme soñrak yene Mülli Tahırıñ demir seyfi açıldı. Zılıha, hamana, güymence gözleyän dek, onuñ içinden bäş yıl çemesi mundan öñ yazgı edilen kitapçanı saylap aldı.

  ”Adam gündelik mähre mätäç. Daşında boşluk emele gelse, ol yaşayışdan doyup biler. G. munı bilenok, diñe azarını çekyär. Ol özüniñ yekedigini göryär, sebäbine düşünenok. Şertleriñ üytgändigini boşn alası gelenok. (Bay, menem-ä dile ökdeläpdirin-ov! ”şertleri” bolanda näme bolyar?) Diycek bolyanım: ol gızlık dövrüni küyseyär, o dövrem indi yok. Bolanı şol. Men onuñ yakın adamsına övrülip bilerinmi? Eger onı başarmasam, meniñ men bolmadıgım! 3.09.197...”

  Zılıha hasır-husur kitapçanı yapdı. Girre gaharı geldi, gözlerini yumdı. Soñ yene bir sahıpanı açdı.

  ”Kafedrada cemgıetçilik f-ları barada cedel boldı. Men hiç bir f-nıñ bakı däldigini aytdım. İlkidurmuş, gul eyeçilik, kapitalizm, sosializm bularıñ hemmesi şertli düşünceler. Soñkını aydamda, köpüsi diñlemäge gorkup, çıkıp gitdi. Ussa beg maña gözüni süzüp seretdi. Seredibersin. İndi 37-nci yıl yok, divara söyemeceklerini bilyän! Marksizm-Leninizmiñ özi dialektikanı övredyär. Beyleki f-lar çalşan bolsa, häzirkem bakı däldir! 17.11.197...”

  Zılıha ayna seretdi. Daşarda yagış yagıp dur... Onuñ agısı tutdı. ”Bu adam yaşadı, cebir çekdi, söydi, yigrendi, indem, diñe yazgıları galdı, ”öldüñ-öçdüñ, geldiñ-geçdiñ!” Vepasız dünyä!”

  Ol Gündeligiñ sahıpalarını agdarışdırıp, Gözelli sahıpanı gözledi, tapdı.

  ”G.-de men öz ayalımıñ yaşlıgını göryän. Vah, ol günlere yañadandan dolanıp bolsadı! Arman, arman... Vah, arman... G.-nıñ gucagına meni iteryän ahmır dälmi näme? Men munı kime, nädip düşündireyin? Hiç kes muña düşünmez, ayratınam Zılıha. Emma etcek alacım yok, meniñ gözüm baglı, golum dañılgı, öz yüregimde dörän duygı meni günüme goyanok. Men dünyede iñ bagtlı adam. Diyen vagtım diyen maşgalam bilenem ömür sürdüm. Ol günler indi ertekä övrüldi, menem şol ertekiniñ ızında...”

  Yene-de bir sahıpa agdarıldı...

  ”G. üçin gerek bolsa, Zılıha bilen goşı paylaşmalı-da bolsa, paylaşarın. (O nähili goş paylaşık: öyden çıkıp gitmeli-de bolsa diydigim!) G. yaşamalı! Men başga zadı bilemok!”

  İçip bolan çaylı käsesiniñ düybünden siñek çıkan yalı, Zılıhanıñ añrısı bärisine gelerli göründi: ”Gör, munuñ meniñ arkamda edip yören işlerini! O nähili goş paylaşık? O nähili ayrılışmak? Vah, bagrıma indi yakdıñ...”

  Eger-de cay vagtında gapı cıññırdamadık bolsa, onda Zılıha o dünyädäki adamsı bilen tutluşıga gircekdi. Dovamlı cañ onı yerinden çalt turuzdı.

  - Salavmaleykim, gelnece!

  - Salavmaleykim!

  - Salam, Zılıha Amanovna!

  Gapınıñ agzı yaş oglan-gızlardan doldı. Studentler. Zılıha bu bolşa geñirgense-de, oları öye ulı begenç bilen saldı.

  - Geliñ bakalı! Geçiñ stoluñ başına!

  - Biz öz fakultetimizde Mülli Tahırıñ ugrı boyunça gitcek studentleriñ cemgıetini döretdik.

  Zılıha:

  - Haysı ugrı boyunça? - diyenini duyman galdı. Yöne studentler, hamana bu soraga öñden tayınlanıp gelen yalı, pert cogap berdiler.

  - Esası maksadımız dil bilimini, edebiyatı sıyasatdan garaşsız övrenmek. Biz siziñ öyüñizi sorap-idäp tapdık. - oglanlarıñ içinden ekabırı stoluñ başına geçen batlarına habarlarını berdi: - Bize material gerek. Onuñ ömür hem durmuş yolundan. Bize Mülli Tahır barada hemme zadı bilmek isleyäs.

  - Ol barada hemme zadı menem bilemok, köşekler. Bilyärmikäm diyyärdim, yöne bilemok ekenim. Ay, näme, bilece övrenibereris-dä. Yöne esası zat: çäç bilen harpıgı gatışdırmazlıkdır. Gövheriñ külüñ içinden çıkışı deyin, ulı adamlarıñ beyik işleri-de köplenç olarıñ kül bolan ömürleriniñ içinden çıkyandır. - soñra birlay yüzlerine göz aylap çıkan Zılıha bu gelenleriñ yañı yetginceklikden saylanan oglan-gızlardıgını gördi. Buları kim iberdikä? - Siz näçenci kursuñ studentleri?

  Oglanlar biri biriniñ yüzüne seredişdiler.

  - Birinci!

  Zılıha uludan demini aldı.

  - Oñ yalı cemgıet döretseñiz mugallımlarıñız käyyäymesin birden size?

  Saçı ıhlas bilen bir gapdala daralan bugdayreñk oglan hemmesine derek cogap gaytardı.

  - Biz entek mugallımlarımıza geñeşemzok. Bu biziñ öz inisiativamız. Haçan cemgıetiñ düybüni tutarıs, ana, diñe şondan soñ dekanada aytmakçı.

  Zılıhanıñ bu yaş oglan-gızlara haypı geldi. Onuñ yüzi agraldı: ”Agzı sarı cüycecikler. Siziñ geñeşiñiz ertiriñ özünde belli bolsa nädersiñiz ähli yere. Yeke-yekeden çagırıp, alarladıp ugranlarında-ha görersiñiz velin...” Yöne hovsalasını daşına çıkarıp, yaşları gorka salmagı Zılıha özüne uslıp bilmedi. İlki bilen olarıñ öñünde semavarı gaynadıp, gök çay goydı. Gış açarın diyip, ayap yören ülce balından bir bankasını getirdi. Soñra olar bilen bir-birden tanışdı.

  - Adıñ näme diydiñ, köşek, sen? - ol yamanca bugdayreñk studentden ikinci gayta soraşdı.

  - Goşa.

  - Goşa can, siz Universitete yañı giren bolsañız, Mülli Tahırı entek o diyen tanabam-a yetişen dälsiñiz? Kim övretdi size oñ yalı cemgıet dörediñ diyip?

  - Hiç kim. Yöne bir mugallım bize Mülli Tahır barada kän gızıklı gürrüñ berdi. Ol Mülli Tahırıñ şägirdi. Bizem onsoñ oglanlar bilen gürleşdik-de, bärik gaytdık. Ulı kurslardanam üç-dört sanı adam bize goşulcak diydiler. Olar Mülli Tahırı tanayan ekenler. Olar: ”Bu tayda başga onuñ yalı professor yok” diyyäler. Yöne özleri häzir gelip bilmediler, işleri kän.

  ”Vah, agzı sarıcalar... - Zılıha yene başını yaykadı. - Olar size görä ekabırrak-da, onsoñ olar ”işli” bolayarlar.”

  Emma bir semavar çayı içip bolyançalar Zılıha öz üncüsini bütinley unutdı. Gorkını-ürküni bilmeyän yaş ösdürim bilen gürleşmek diyseñ yakımlıdı. Olar derrev Zılıhanam täze cemgıetiñ işine gatnaşmaga boyun etdiler. Zılıha olara islän ähli materiallarını tapışmaga boyun boldı. Başlangıç üçinem öyden olara Mülli Tahırıñ daşı ovadan agaç ramalı ullakan suratını, birnäçe ılmı kitaplarını sovgat berdi. Studentler bu yerden örän şat bolup gitdiler, olar hut ertirden özleriniñ işe başlacakdıklarını aydıp, Zılıhanı-da begendirdiler. Zılıha olara ınananını duyman galdı: ”Kim bilyär - diyip, ol yaşları ugradansoñ, ol öz yanından yagşı umıt etdi, - belki, zamanalar üytgäp yörendir? Belki, biz garrandırıs, şol sebäplem ”Süytde agzı bişen, suvı üfläp içer!” edyändiris? Öz-ä bu oglanlañ gara çını.”

  Şeyle yakımlı umıtlar bilen Zılıha stoluñ üstündäki gap-gaçları yıgnaşdırıp, öy işlerine gümra boldı, bu gün agşam yatanda-da, ol süyci arzuvlar bilen yerine geçip, uzın gice süyci düyşleri görüp çıkdı. Düyşünde onuñ adamsı öye gelip, onuñ saçını sıpap: ”Gördüñmi, Zılıha, hemmesi düzeler, gaygı etme!” diyyärmiş. Bu duygulara mayıl bolan Zılıha ir bilenem begendikli yalı bolup oyandı, ertir çayını-da diyseñ işdämen, keypli içdi. Ertiriñ arassa hovası çigregem bolsa, cana yakımlıdı. Ol stoluñ üstüni yıgnaşdırıp yörşüne içini gepletdi: ”Bu täzeligi gızlara-da yetirmeli, bay, begenerler-ä. Olarıñ ikisi-de dädesiniñ gızlar-a!”

  Ol gün ol institutıñ gapısından-da bir vagtkıları deyin diyseñ yeñil ädimläp girdi. İşdeşleri-de gözüne öñkülerinden has mılayım, has mährem bolup göründiler. Zılıha bu günüñ asıl nähili geçenini-de bilmän galdı. Oña iñ kın düşen zat işdeşlerine bu täzeligi vagtından öñ buşlaman saklanmak boldı. ”Bu habarı häzirden eşitdirsem, studentleriñ başlangıcınıñ öñüne bövet basdıraymayın, soñ eşidäenlerinde-de, yürekleri yarılayası yok-la!” diyip, öz-özüni köşeşdirdi.

  Agşamlık öye gelensoñ, ol çay içip, soñra gızlarını yanına çagırmakçı boldı: ”Kim bilyär, bu işde olarıñ-da kömegi degmegi ahmal?” Emma ol gızlarına cañ etmäge yetişmedi. Bir yerden Kemal yüzüni ak tam edip, yetip geldi.

  - Gelnece, studentler gelip-gitdimi düyn siziñkä?

  - Hava, geldiler. Näme habar? Eygilikmi özi?

  - Eygilik nire, gelnece, olar uzın gün meni iş edindiler. Eyyäm bir günüñ içinde üç edara çagırdılar. Ol... çal cayda: ”Siz gadagan cemgıeti açcak bolyañız” diyip, meniñ al-petimden aldılar. - ”Mülli Tahır nä cenayatçımı onuñ adına cemgıet döretmez yalı?” diysem, - ”Yok. Yöne cemgıet döretmek bolanok. Kim islese, kitaphanadan kitaplarını alsın-da, öyünde okabersin” diyyärler. Maña: - ”Öz döreden cemgıetiñi derrev özüñ yatır - diydiler. - Bize beyle hovplı başlangıç gerek däl. Studentlere sıyasata goşulmak bolanok, olar ılım övrenmeli” diyip tutyarlar. Menem olara: - ”Onda studentlere şol cemgıet hova yalı gerek. Sebäbi Mülli Tahırıñ bütin ömrüniñ manısı-da ılmı, edebiyatı, filosofiyanı sıyasılaşdırmazdan övrenmek ahırı!” diyip, düşündircek boldum. Olar biri biriniñ yüzüne seredişip, batnıksız sırtarışyarlar: - ”Biz Mülli Tahırı senden govrak tanayarıs. Onuñ Leningradda kimler bilen gatanaşyanını-da, ömrüniñ ahırına deñiç nähili pikirde bolanlıgını-da bilyäris. Sen bize akıl övretcek bolma, diylenini et!” diydiler. İki günem möhlet berdiler. Olarıñ içinde gabakları yellenip duran yüzi tegelek, ak mapraç biri bar, ana, şol meniñ üstüme has-da köp herreldi. Gövnüme bolmasa, onuñ mende öñden köyen arı bar yalı.

  - Ey, Tañrım! - diyip, Zılıha ellerini yokarık uzadanını duyman galdı. - Bu ikiyüzli şirpäkileñ tapyan gepine bir seretsen-e! Ιlmı, bilimi sıyasat bilen garışdırmalı däl diyen adamınıñ taglımatını övrenmek sıyasatmışın! Bulara näme diyip, näme aydarsıñ?! Bularıñ haysı bir tilsimine canıñı yakcak? Bu yurtda diñe başını basırınıp yatan yeñer. Bar, Kemal, yet-de, studentleri bu beladan gutar, goy, olar başlan işlerinden el çeksinler, yogsam barını sürläp, okuvdan kovarlar. Vah, galıñ bende ozal nä gün göryär çagasını okuva salcak bolup.

  - Men indi olara nädip gepimi düşündirerkäm? Olar şeyle bir dızmaç, zadıñ çakı däl. Olar meniñ işden kovulcagıma-da ınanmazlar. Onsuzam men bäş yıldan bäri diñe laborantlık bilen gün görüp yörün, sapak berenoklar, berselerem diñe yaraman galan mugallımlañ vagtlayın sapagı. İndi nähili bolar, men bilcek däl.

  Zılıhanıñ yaş yigide yüregi avadı. Az-kem gatırganmanam durmadı: ”Bularıñ beyle baldırınıñ inçedigini, bir iş etdiñmi, ızında durcak bol-da! Yok, sähel gaytavul gördükleri hine sümcekler. Beydibem bir ile-güne peyda edip bolarmı?! Türkmeniñ çöküp galanı şoñ üçin dälmi nä? Öñe çıkcaklar, yöne şarpık datcak däller: ”Hem şehit bolcak hem diri gezcek” diyleni-dä! Bu nirede görlen zat? Bulañ beyle govşakdıgını diysen-e! - özüniñ ecizleyändigini añşıran yalı, Kemal utanıp dımdı. Zılıha-da dımdı, yöne onuñ yüreginde bu vagt näçe diyseñ harasat gopyardı. - Mülli Tahırdan ız galmadıgı bolyar-da, iñ güyçli aspirantı-da, ınha, gamış yalı galdırap otır. Eysem onuñ özi bolsa näderdikä?

  Şonda Zılıha bir vakanı yatladı. Munı oña ir dövürde adamsı gürrüñ beripdi. Mülli Tahır Peterburgda okap yörkä göz astına düşüpdir. Sebäbi aspirantlarıñ kiçicik üyşmeleñinde, kellesi gızıp, ol Türkmenistan garaşsız dövlet bolup yaşap biler diyip, subut etcek bolupdır. Şol günüñ ertesi-de onuñ garşısına cenayat işini gozgap, ”Çaga ogurlayan bandanıñ agzası” diyen ayıplama yöñkäpdirler. Göreniñ görgi, edeniñ bergi bolmazmı onsoñ? Sorag üstüne sorag, edaradan edara gatnamak, haybat atmalar. Arasında onı okuvdan kovdum-da edipdirler, emma mañlayı güyçli bolup, yolbaşçısı bu kararı yatırdıpdır. Çagası ogurlanan bir ayal yarım-yaş aglap, hut onı görkezyärmiş. Eger-de ol yiten çaga tiz tapılmadık bolsa, onda Mülli Tahır ayagını sallap gidibermeli bolcak ekeni. Ana, şonda, hamana, gaçmagıñ ahmal diyip, Mülli Tahırıñ suratını mañlaydan hem gapdaldan alıp, söz bilen-de keşbini çekip goyupdırlar. ”Ortadan uzın boylı, yüzi Orta Azıyalınıñkı, mañlayı giñ, gözleri ullakan, dodakları küti, burnı küñreli. Ayratın belligi yok...” Mülli Tahır soñ-soñlaram: ”Yüzüm-ä özümiñki, ayratın belligim-de: bagtlı öylenenligim!” diyer güler yörerdi.

  Mülli Tahırıñ bir gezek işden ganını gaynadıp gelşi-de Zılıhanıñ yadında. Asıl Aşgabada özünden öñürti onuñ okan yerinden degişli ”Häsiyetnama” gelen bolsa nätcek. Hamana, ol ”Anıklanmadık yagdayda çaga ogrulıgına gatnaşmakda hukuk goraycı guramalarıñ belliginde duran” adammış. Bu galp ayıplamanıñ gorkusı tä ömrüniñ ahırına deñiç-de onuñ başından ayrılmadı. Degişli edaralarda kä dayım bu ayıplamanı oña yañzıdıp durmagı hiç vagt artıkmaç saymadılar. Mülli Tahır ılımlarıñ doktorı, professor boldı, il-günüñ guvancına övrüldi, emma niyetikaza edaralar her övrümde onuñ öñünden çıkıp, aşına avı gatıp gezdiler, zehinini yakdılar. Mülli Tahır zeyrendimi? Başından gum sovurdımı? Yok! Ol diñe hırçını dişläp, bütin ömriboyı öz etmeli işini etdi. Zeyrenmäge ne vagtı, ne-de islegi boldı. Belki, ol zeyrençden iş bitmecegine ir düşünendir?

  Zılıha garşısında başını aşak salıp oturan yaş yigide uludan demini alıp seretdi.

  - Köşek, bolmasa, sen: ”İndi etmen, bir gezeklikçe günämi ötüñ” diy-de yalbaray. - Belki, olar seni bir gezeklikçe bagışlarlar? - Bu öy eyesiniñ yaş yigide berip bilen yeke-täk geñeşi boldı.

  - Vah, ınananoklar! - diyip, Kemal halıpasınıñ dul galan ayalınıñ yüzüne seredip canıkdı. Soñam äm-säm bolup, doñup galdı. Dul ayalıñ yüzünde öz ecizliginiñ döredyän ızasını gördi. Şondan soñ ol edil kimdir biri yakasından siltäp turzan görnüşde yerinden tarsa turdı-da, özüne käyinip ugradı.

  - Bizden Mülli Tahır çıkmadı! Biziñ hemmämiz çigidiñ çetiçe hovp görsek, hine sümyän alakalar! atyalmanlar! Biziñ iyenimiz kepek, içenimiz yata suv! Biz boynı boş, dili, eli baglı gullar! - Kemalı tanar yalı bolmadı, ol reñkini duv-ak edip, gara çını bilen gıgırıp başladı. Edil häzir hiç bir gara güycüñ onı dızına çökerip bilmecegi açık görünyärdi. - Mülli Tahır bize nämeleri övretdi? Yok, ol bize diñe övredip goymadı, ol bize nähili yaşamalıdıgını görkezdi! Biz iru-giç azat yurduñ azat ogulları bolmalı. Arman, biz oña mınasıp däl. Yurdumızıñ iru-giç azat bolmagı mümkin, yöne onda yaşamaga mınasıp adam bu toprakda galandır öydemok. Adamlarıñ özi bir çüprek, düşünceleri iki çüprek, mertlik, gayrat, ar-namıs diylen zatdan yekece türkmende-de hamırmayalık galmadı! Biz kimden gorkyarıs? Biz nämeden gorkyarıs? Biz haçana çenli boynumızı burup yaşamalı?! Haçana çenli! Kim bizi bir süri mala övürdi? Kim?! Gelsin şol adam şu vagt bu tayık! Biz indi islämzok gul bolmagı!

  - Biz diyme, ”men” diy... - dul ayal oña tukat ses bilen geñeş berdi. - Bu ilde entekler gulçulıgı saylacaklar az däldir. Men saña bir vakanı gürrüñ bereyin. Daşarı yurtlarıñ birinde göz becermegiñ täze usulı tapılıpdır. Bu metod boyunça operasiya etseñ, körleriñ köpüsiniñ gözüni açsa bolcakmış. Lukmanlar munı körlere buşlapdırlar, olar begenerler öydüpdirler. Emma olarıñ agramlı bölegi dürli bahana tapıp, operasiyadan boyun gaçırıpdırlar. Soñ, görlüp oturılsa, olar, eger sagalsalar, körlügi üçin berilyän kömek puluñ kesilyändigini bilipdirler... Sen munı yöne degişmedir öydäyme, bu hakıkı bolup geçen zat.

  Kemal yüzüni aşak salladı, onuñ bir demde badı gaçdı, sesi gırılcık çıkdı.

  - Hava, men islämok. Men yadadım, men indi erkin bolcak, hiç kimiñ öñünde boynumı burasım gelenok. İlem nätse, şeytsin!

  - Käşgi ilsiz-günsüz erkin bolup bolyan bolsadı...

  - Gadımı hindiler: ”Hakıkı erkinlik - ruhı erkinlikdir” - diyipdirler, gelnece. - Kemalıñ sesi ınamsız çıkdı.

  Zılıha yerinden turup, käse-çäynekleri yıgnaşdırıp ugradı.

  - Gadımı hindiler onı iñlisleriñ elinden yurtlarını gaytarıp almaga güyçleri yetmedik vagtı diyendirler.

  Şondan bir hepde geçensoñ, olar Kemal bilen köçede tötänden gabatlaşdılar. Agşamara öz pikirine gümra bolup, öye yetip gelyän Zılıha öñünden zompa çıkan egni gara işçileriñ eşigindäki tanış yüzi görüp:

  - Kemal, bu senmi? - diyenini duyman galdı.

  Kemal eyyäm Kommunal edaranıñ zibil çöpleyän bölüminde işläp yören eken.

  - Gelnece, gorkmañ, bu men - diyip, ol Zılıhanı köşeşdirip, zorayakdan yılgırcak boldı. Emma bu ne agı, ne-de yılgırmadı. - Gelnece, meni öz arzam boyunça Universitetden kovdular, ”Yaş nesil bilen işleşmek bolanok. Olara yaramaz täsir edyär” diyen kesgitleme bilen. Olar maña: ”Sen yurdı bolgusız ideyalar bilen hapalamazdan öñürti ilki onuñ zibilini çöplemäni övren!” diydiler.

  - Olar kimler? - Zılıha sesini peseldip soradı.

  - KGB-çiler - Kemal pışırdap, yuvaşca cogap berdi. - Yöne siz gaygı etmäñ, men studentleri halas etdim, hemmesini öz üstüme aldım. - Zılıha gepden-sözden galıp, diñe başını atdı durdı. - Gelnece, men size bir zat aydayın, bärik geliñ... - Kemal egnindäki hopul-sopul eşigini çekişdirip, ”yuvaş!” diyen manıda süem barmagını dodagına yetirdi. - Bu zıñındılara serediñ, gelnece... Göryäñizmi? Men häzir hapaları övrenip başladım. Bir serediñ, yekece-de etli süñk görmersiñiz... Adamlar süñkleri tä düybüne çenli gemirmäge mecbur bolyarlar, yekece-de et galındısını görmersiñiz! Bu nämäniñ alamatıdır öydyäñiz? Bu yurduñ ıkdısadınıñ halıs çökenliginiñ alamatı! Millet häzir aşıklınıñ etine deñiç gemrip ugradı! Emma: ”Aç-da bolsañ, aşık etin iyme, dok-da bolsañ, topuk etin goyma!” diyen türkmen nakılı bar ahırın! Diymek, meniñ çakım çak bolsa, onda sosial partlama uzak garaşdırmaz, halk basım ayaga galar!

  Zılıha bu gezek aşa yadav hem gussalı seslendi.

  - Hay, näbileyin-dä, köşek, bu adamlar mertebesini gorandan, aşıklıñ etini däl, süñküni-de gemirmäni övrenäymeseler yagşıdır...

  Soñra ol yol bilen barşına on yıl çemesi mundan ozal bolup geçen bir vakanı yatladı... Bir gün Universitete gumlı aksakgal gelip: ”Maña Mülli Tahır diyilyäni görkeziñ, oña bir soragım bar!” diyipdir. Studentler-de onı edebiyat kafedrasına alıp gelipdirler, onsoñ ol: ”Men 40 yıl bäri Magtımgulını okayan, yöne onda bir düşünmeyän yerim bar, şonı maña düşündiräyseñ” diyip, köpüñ arasında Mülli Tahırı nazarlapdır. Aksakgalıñ hele-müçük zat üçin gumdan Aşgabada gelmecegini sızan alım loh-loh gülüpdir: ”Men bütin ömrüm Magtımgulını okayan, yöne şonda-da onda düşünmeyän yerim kän. Birce yeri galan bolsa, siz menden öñde ekeniñiz, yaşulı!”

  Şondan soñ gepde yeñlenini bilip, gumlı aksakgal: ”Belki, irde-giçde mundanam özüñ yalı alım çıkar” diyip, kiçi oglı Kemalı Mülli Tahırıñ mugallımçılık edyän fakultetine okuva getirdi.

8. GΙŞΙÑ BOSAGASΙNDA

 

  Güyzüñ soñı göründi. Daşarınıñ gızıgı azalıp, gün-günden içeriniñki artıp baryardı. Agaçlarıñ zerli egin-başları sıpırılıp, yalañaç tenleri çigrek şemala gerildi. Yere düşen yapraklar öñki yalı her ötegçiniñ ızına tirkelip, alakcaşıp yörmän, öz ömürleriniñ gısgalıgını boyun alıp, çüyräp, yere siñip baryardılar. Hovadan gar ısı gelyärdi.

  Zılıha bu gün adatdakısından has beter yekesiredi. Belki, bu yerde hovanıñ-da günäsi yok däldir? Gışıñ ilki başında sovuk hova adamları, adatça, öye hovlukdıryar. Adamlar ir-gözünden peçlerini yakıp, onuñ üstünde garavul kimin oturdılan gara tüñçäniñ birsıdırgın ”gülküsiniñ” astında mesavı gümür-yamıra ulaşmanı govı göryärler. Tomusdan garpız çigidini, güyzden palav kädiniñ çigidini alıp goyanlarıñ peciniñ başı has-da gızıklı bolyar. Gaynadılan garpız çigidini gaynag suva gaytadan çalarak ezseñ, yumşap, tagamı artsa, kädi çigidini gısım-gısımdan peciñ üstünde daglap, çigitläp oturmalıdır, öyüñ içini-de onuñ yakımlı ısı tutar. Bay, şonda gürrüñ ayratınam süyci bolyandır-a! Bu zatlar Zılıhanıñ uzak çagalıgından gözünde galan görnüş. Hanı indi ol günler? Ol durmuşdan bir çak oba göçdi, öyleriñ dulunı televizor eyeledi, indi türkmeniñ öyünde yürekdeş gürrüñçilige yer yok. Adamlar televizorıñ derdinden biri biriniñ sesini eşitmäge-de zar, goñşı-goñşıdan bizar. Adamlarıñ başından beyle zulmı salanına görä, käşgi ol çın gürrüñ edyän bolsadı diysene! Geñ zat, yöne öyüñde gümürdeşere garamça bolmasa, onda televizor görüp-de hezil etmecek ekeniñ. Soñkı günlerde Zılıha yekelige hem övrenişip, hem ondan it yalı basılıp ugradı. Ol özüni niräk urcagını bilenok. Bu günem ol daşarık boynunı uzadıp, ızı üzülmeyän görnüşi sınlap başladı. Ötegçiler ertirden agşama onuñ aynasınıñ öñünden eyläk-beyläk geçişip durlar, ızı üzülcek gümanı yok. Zılıhanıñ gövnüne, olarıñ hemmesi-de bir öyden çıkıp, yene bir öye dolanıp barmalı yalıdı. Keseden sınlana olar aladasız hem pervaysızdılar, dul ayalıñ aynasınıñ gabadından dünyäni kovalap, geçip gidyärdiler. Olarıñ haysıdır bir aladası bolayanda-da, ovnuk-uşak bolmalıdı, Zılıhanıñ gövnüne şeyledi. Olar aynanıñ añrısından haysıdır bir dul ayalıñ özlerine gözi gidip seredyäninden habarsızdılar, asla onuñ duldugındanam. Emma Zılıhanıñ özi munı govı bilyärdi: ol dul! Onuñ bu gış güni gussa çekmekden başga dagı alacı yok. Ol yerden yeke çıkan däl, yöne ”häh” diyende ”mäh” yanında häzir bolup bilcekleriñ birini-de bu vagt göresi gelip baranok. Göresi gelip, yüregi üzülip baryanı bilen-de onuñ arası daş. Gatı daş. Yöne öyde ümsümlik bolsa, Zılıhanıñ gövnüne, ol yakınlaşyar, tövereginde cagıl-cugul köpeliberse-de, gövnüne, ol ummana gaçıp yitip gidyär. Onuñ gızı bilen giyevsini öz yanına getirmäge gıssanmazlıgınıñ düyp sebäbi eysem bu dälmi? Ol entek öz adamsından mıdamalık ayra düşendigini gutarnıklı boyun alıp bilenok. Yogsam, alarça vagt boldı. Munı boyun aldıgı, şondan añrısını ölçäp-dökübermek galyar. Ömrüñ galan bölegini niçik yaşamalı? Yeke özüñmi? Yok, ”Yekelik - Hudaya yagşı”. Belki, gızına ”göçüp gel” diymeli bolar. Yöne häzir däl, bu gün däl, bu gış däl. Tövereginiñ cagıl-cugulı artansoñ, başga hili durmuş başlanar. Onuñ entek Mülli Tahırıñ geçmişini övrenesi gelyär. Görüp otursa, özi dirikä ol entek äri dogruda az zat bilyän ekeni. Emma ol hemmesini bilmeli, onuñ muña hakı bar, ar almak üçin däl, yöne şeylekin.

  Zılıha yerinden turup, aynanıñ öñüne golay bardı. Garşısından övüsyän çapgın şemala dözmän, paltolarınıñ yakasını galdırışıp, çalarak büküdişip baryan yaş-eleñe dıkgatlı seretdi. ”Ey, Tañrım, bu dünyäniñ geçegçidigini! Bu indi meniñ ömrümiñ soñumıka? Öñde başga hiç zat yokmuka? Söygi-de duygı-da, näz-kereşme-de? - uludan demini alanda, onuñ agzından hovur çıkdı. - Seniñ ömür bolayışıñı!”

  Halıs yüregi gısıp, onuñ yadına Dünyä düşdi. Ol Zılıha yalı yekesiräp oturan däldir. Belki, öyünde häzirem mıhman bardır? Meselem, Ata ya-da Kovus Gulmadoviç? Geñ yagday, Dünyä näme sebäpden beyle durmuşa özüni urduka, käşgi akılı-huşı yerinde bolmasa? Ya-da yerinden gelme yeñles bolsa? Zılıhanı özüne yaran edinip bilcegine nädip ınanıp bildikä? Bir agşamda onı öz yanına alayarın öytdümikä? Belki, ol Kovus Gulmat diyilyäne entek yeke gezegem ärinden öññe erkek bilen yatıp-turup görmedik ayalı vada berendir? Beyle ayallarıñ soragınıñ yaş gelniñkiden pes däldigini ol öñem eşidip görüpdi. Kovus Gulmat munuñ üçin Dünyä näçeräk eçildikä? A Haydar Gulmat? Ol üçüsi bir oya nädip üyşüp bildilerkä: Ata, Dünyä, onsoñ olar? Gulmatlar? ”Pis pisi tapar, suv pesi!”

  Yeke özi yene bir salım içini hümledip oturansoñ Zılıhanıñ olara bolan gaharı govşadı. ”Bu gün şenbe güni - diyip, ol pikir etdi. - Megerem, olar häzir yene-de bir yere üyşendirler? Saçagıñ başına geçen bolmakları-da ahmal? Dünyäniñ öyüniñ Zılıhanıñkıdan şagalañlıdıgına-ha şek yok. Belki, Zılıha-da ol yere gitmelidir? Barmaga bahana gıtmı näme, her zat-da bolsa, ikisi bir İnstitutda işleyär. Gucak açıp garşılacagı çın. Häzirlikçe. Soñra Zılıha öz-özüne geñ galdı. Oña näme bolup yörkä? Haçandan bäri ol bu zatlara parh goymayan bolup çıkyar? Aklı bir yerindemikä? Üytgäp yören-ä däldir-dä? Zılıha elini yakasına yetirdi. Toba, toba... Mülli Tahır nädip ayalı dirikä del ayallar bilen ham-çam bolup bildikä? Ya-da ol Zılıhadan belli-külli sovaşıp, ol-da mundan bihabar galdımıka? Edeni öñünden giden erkekler-dä, olara: ”Nirä gitdiñ?” ”Nireden geldiñ?” diyyän yok, ınsap özlerinde. Aslında ayal bolup dogulma diysene, onda-da türkmeniñ içinde! Biri ärinden hasap soracak bolsa, Zılıha soramalıdı, emma ol munı övrenmedi. Sered-ä muña, Mülli Tahır-da bu boluşdan edil beyleki erkekler yalı peydalanıpdır! Neneñ onsoñ gaharıñ gelmesin? Yagtı ayna seredip oturışına Zılıha gaşını çıtdı, ızgarlı köçeden ätiyaçlı basıp baryan ötegçileriñ geynişine has içgin seretdi. Soñam bir görse, eyyäm geyim şkafınıñ öñünde dur. Ol daşarınıñ gızıgınıñ yokdugını ötegçileriñ galıñ geynişinden añıp, yüñ koftasını egnine sokdı, üstündenem yeñil paltosını geyip, ırım üçin aynanıñ öñünde eylesine-beylesine övrüldi-de, gapıdan çıkıp gidibermezden öñürti kimdir birine telefon edip, onuñ bilen duşuşcak yerini belleşdi.

  Ötegçisi seyrek öl köçeden garım-gatım duygulara gark bolup, öñe garşı gidip barşına onuñ yüregi edil tutulan guş kimin urunyardı. Gümanı halıs güyçlenende, ol birki gezek ızına-da gaydarlı göründi, yöne yene-de öñe gitdi. Baryan duşuşıgından näçe çekinse-de, ol indi ızına dolancak däldi. Onuñ Mülli Tahırdan ar almak niyeti yok, yöne oña ahırına çenli düşünesi velin gelyär, şol sebäplem ol bu duşuşıga baryar. ”Birki gezeg-ä, ”barcak” diyip, nahak garaşdırandırın, indi gelermik-ä bir?” diyip, ol yol bilen barşına içini gepledyär.

  Paytagtıñ çeträginde yerleşyän ümsüm bagcagaza Zılıha öñürti geldi, duşuşmalısı heniz gelmändir. Garaşdı. Yañı endamı öl sovuga digdiräberende-de golay-goltumdan öz işi bilen geçip baryanlardan mese-mälim saylanıp, govı geynen bir ayal gös-göni onuñ oturan oturgıcına garşı gaytdı. Häliden bäri garaşıp otursa-da, edil häzir inciginiñ saññıldayandıgını Zılıha duydı. ”Ellini ahmalladan” diyip, Gözeliñ bu zenanıñ yaşını göz-görtele ösdürendigini ol kemsiz bildi. Bäş-üç ädim golayına gelende bolsa, reñkden, kosmetikadan näçe ecir çekse-de, bu ayalıñ yüzüniñ yañı elliniñ onundan gädip ugranıñ yüzüdigini yalñışsız kesgitledi. Gurcagıñ gözleri yalı kirpikmen ullakan ala gözleriñ yokarısındakı bir yazılıp, bir çıtılıp duran gaşlara näçe diyseñ timar berlipdir...

  - Kafeleriñ birine çagıraycagam boldum-da, işsiz erkeklere görnüş bolup oturmalı diydim - diyip, bu ayaldan hovı basılan Zılıha salam-helikden soñ uzak eglenmän, ötünç sorayan äheñde gürrüñ açdı.

  - Zeleli yok-la - diyip, gürrüñdeşine yiti sınçı nazarını dikip yetişen Gülnabat onı köşeşdirdi. - Kafedenem irilmeyändir öytmäñ, şah çıkcak bolsa, çıkarça bolandır, bay, gatnalandır-a! - ol inçemik yüzüne gelşip duran ullakan ala gözlerini Zılıhanıñ gövresinde işdämen gezdirip, ”basım duzsuzımı atcakdırın” diyyän yalı etdi. - Bu bagam erbet däl, erkek bilen duşuşmaga. Çolacada. Hovañ mayıllıgında. Ayak yıgnanansoñ, adam azar bercek gümanı bolmaz, emiş-de otur onsoñ, tä dañ saz beryänçä! Bay, hezildir-ä! - Zılıhanıñ yüzi gızardı. Gülnabadıñ munı görüp, göhi geldi. - Yöne şu gargalar gatı görip, hezil ediberseñ, gagıldaşıberyä, gıran alanlar! Hemmesini seçme bilen velin, payrat-da! Ay, sizem bu zatları görensiñiz-le, nämüçin gürrüñ berip otırın diyeyin-le, ”Bunki serçe düynkä cik-cik övereder” edip? - ol hıyalbentlik bilen töveregine garadı, agaçlarıñ käbirini düybünden tä çür depesine çenli üytgeşik bir nazar bilen sınlap çıkdı. - Bu bagda gicesi bilen oturılan vagtam bardır. Ertesem dünyä täzeden inen yalı bolarsıñ, elbetde, ömür öyünden örleyän ayallar muña düşünmez... İndi-hä ol dövürlerem geçip baryar. - soñam ol duydansız yerden öz gepine özi yuvaşca güldi. Geçip näme, garrap baryañmı diysene, Gülnabadıñ bar bol-a!

  Zılıha bu ayaldan, hamana, ullakan zat tamakin yalı onuñ yüzüne yaramsak yılgırma bilen seretdi. Soñra-da mundan özi utandı: ”Men nämüçin bu lola yaramsaklık etmeli?” Yöne munı daşına çıkarıp, sıpayıçılıgını elden bermedi.

  - Näme-de bolsa, kafede otursañ, bir käsecik çay alıp bolyar öñüñe, kofecagaz ya-da... Yöne eyläñden-beyläñden süvümsiz göz dikseler, heziliñ bolanok, özüñi yitiräyyäñ-dä.

  Gülnabat ovadan gözlerini çalaca süzüp, imrindirici sesini süykdürip hovlukman gürledi.

  - İlkiler menem şeyledim, gız. O zatlar soñ öz-özünden galışyar ekeni. Erkeklerdir-dä, barınıñ islegi şol bir zat, keypden çıksalar bolanı. Olarıñ içinde ”bu üytgeşik ekeni” diyer yalısını men-ä görmedim. Siziñ adamıñızam - siz Mülli Tahırıñ ayalı diydiñiz dälmi? - şolañ biridi. Añırdan geler, edil yöne aç böriñ bardır! ”Näme ayalıñı yedi yıl görmediñmi?” diyerdim velin, gaytam onda-da dişlerini şakgıldadıp: ”Hanı, bol, köp eglenme, ikimiziñ boş gürrüñe vagtımız yok” diyip, derrev basa düşäer! - Gülnabat näz bilen güldi. Yöne onuñ näzik gülküsi bu gezek Zılıhanıñ gulagına içyakgıç bolup eşidildi. Ol utançdan hem gizlin gahardan yaña saññıldap, yüzüni sovdı. Emma Gülnabadıñ velin piñine-de däl, gayta gürrüñdeşiniñ utancından lezzet alyan dek, gitdigiçe has-da pınhan zatlarıñ üstüni açdı.

  - Oñ bilen ilki tanşanımızda menem yaşdım, köp zadıñ ugrunı bilemokdım... - bu vagt onuñ yüzüne utancı yatladyan bir nışan çayılıp, soñam göz açıp-yuması salımda yitirim boldı. - Birentek zadı maña övredenem siziñ adamıñız boldı. İlki onı meñ yanıma getiren meñ öñki adamımıñ dostudı. Ol: ”Bu meñ mugallımım, Gülnabat. Meñ ılmı işim señ bu giceki ıhlasıña baglı!” diydi. Menem artıgrak ıhlas edäymenmi, soñ yöne yapışdı yatdı, sakırtga yalı, ayrılaysa nädersiñ! A gız, şol-a yöne daşıña gaymak çalıp yuvudıbam goybercek, ahmal bolsañ!

  Zılıha gürrüñdeşiniñ yüzüne gövni galıp seretdi. Onuñ gözlerinde: ”Edil beyle-de däldir-le” diyen ınamsızlık bardı. Munı añan Gülnabat Zılıha pitciñ atyan manıda yüzüniñ ugruna ondanam ”inçe” perdeden gopdı.

  - Özem şeyle bir utançsızdı velin, durşı bilen tilsimatdı-da, gız! Bu şäherde men-ä ondan bozuk adam bardıram öydemok. Mülli Tahır diyilse, il bir onı perişde yalı adamdır öydyändir, perişdelik nire?! Añırdan gelşine portfelini gapınıñ agzına oklar-da, hasır-husur daşıña geçer, ”duruñam” bilmez, beylekiñem. Tüys şol Magtımgulınıñ: ”Topulanda, aç gurt kimin topulıp, Ayı kimin asılışı gerekdir!” diyyänlerinden-dä! Ay, Magtımgulını kän okan-da ol, derrev bildiräyyär.

  - Magtımgulını bir yerinde goysan-a, can dogan! - diyende, Zılıhanıñ sesi göz-görtele ıncılı çıkdı. - Bu azgınçılıgıñ arasına Magtımgulı nireden gelyär?!

  Ol öz adamsı barada diyilyäne ”galat!” diyip bilmeyändiginiñ ahmırını, bu şovsuz deñeşdirmesiniñ üstünde tutup, lolıdan çıkarcak bolyana meñzedi. Gülnabat gürrüñdeşiniñ bu pirimine düşündi. Şonuñ üçinem ol Zılıha rehimsiz daraşdı.

  - Señ adamıñ yalı azgını-ha gündiz eliñ çıralı gözläbem tapıp bolmaz! - Gülnabat çola baga ovadan gözlerini aylap, öz näzik sesinden lezzet alıp gürledi. - Oñ bilyänini bu şäherde başga bilyänem yokdur. Ey, Huday, aytsañam, ınanancakgäller, gız, bular!

  Nämedir bir zatdan tebil tapan gargalardan bir bölegi ”gagıldaşıp”, güsürre göge göterildiler-de, beyleräkde yene agaçlarıñ başına gondular. Zılıha uzagrakdan ötüp baryan iki-eke ötegçiniñ içinden birden tanış-biliş çıkaymagından heder edip, gözlerini edil ogrulıkda tutulan yalı elek-çelek etdi.

  - Dur entek, saña näme ınanamok diyyän barmı? Beytme, meni masgara etme...

  Gülnabat gürrüñdeşine düşünmedi.

  - Kim sizi masgara edyän, menmi? - onuñ ovadan ala gözleri düşnüksiz hıcuv bilen Zılıha dikildi. - Beytmeseñizläñ! Meni öñ iki gezek görşeli diyip, garaşdırıp goyanam, bu gün yene görüşcek diyenem özüñiz, meñ näme yazıgım bar siziñ öñüñizde, gız?

  Zılıhanıñ bu bolşa kecebesi daraldı. Ol Gülnabadıñ öz-özünden tov alıp gidibermeginden çekindi.

  - Men sizi çagırdım, yöne men entek size palan zadı gürrüñ beriñ diyemog-a!

  - ”Gel” diyip, bu tayık çagırañsoñız, meni bir topar işimden goyañsoñız, başga näme gerek? Ayt diydigiñiz bor-da onnoñ şol! Näme meniñ yüzümden Ay görcekmi yogsam çete çıkarıp?

  Zılıha utandı. ”Dogrudanam, düyp-teykarına seretseñ, bu ayalda näme günä bar?”

  - Bolyar, gürrüñ beriberiñ, maña üns bermäñ, men bir ugrunı yitiren adam... - Zılıhanıñ sesi aglamcırap çıkdı, ol halı sumkasından elyaglıgını çıkarıp, gözyaşını süpürdi.

  - Meniñ adamlardan yüzüm utananok. Adam ogluna bergim yok. Äriñ nähilidigini bilesiñ gelyäni çın bolsa-ha, diñle, bolmasa, meñ vagtımı alıp nätcek? Meni türgen eden señ adamıñ. Men dagın yogsam bir emelsizce gelindim, del erkek görsem, elimi-ayagımı yitirip, näme etcegimi bilmän duran. Señ äriñ velin, meni elegelmez edip gidendir! İndi men eger-eger adam oglundan pes düşemok. Mülli Tahır meniñ bu ugurdan halıpam! - Ol şeyle diyip, Zılıhanıñ yüzüne hayasız güldi. ”Halıpa” sözüni bu ayalıñ agzından eşitmek yakımsızdı. Emma ol: - Hava, hava, ol meniñ halıpam! - diyip, öz diyenini tutdı. - Ol-a halıpadı, menem - şägirt. Bay, övredendir-ä! Keypden çıkandır! Meniñem ol vagtlar tüys diyen vagtım, ärden galıp, özümi niräk urcagımı bilmän yören... Olam içini sovatdı, menem. Ol-a okadyar, menem aldıgına okayan! O vagtlar meniñ entek gızlık hovrumam öçmändi, terdim, näzikdim, o zatlañ hemmesi seniñ äriñe gidendir. Bir gezegem bara...

  Zılıha bütin süññi bilen sandırap, bu gürrüñleri hırçını dişläp diñledi. Onuñ gaharı süyr depesine urup, gulakları eşitmesini goyañkırlapdı. Onuñ indi gaytargı bermäge-de yagdayı yokdı. Lolınıñ hayasız sesi onuñ gapılañkırlan gulaklarına allaovarradan bir yerden gelyärdi. Zılıha bu vagt öz içinden güyci yetdiginden adamsına gargınyardı. Neneñ gargınmacak? Mülli Tahırıñ mährem sıpatı bu vagt onuñ gözüniñ öñünde sıpatını üytgedip baryardı. Gülnabadıñ velin, gövni bir yalı, Zılıhanıñ yüzi sallandıgıça ol gayta ekezlenyärdi.

  - Ol arasında bir gitdem, gız, menden. Yöne soñ yene-de geldi. Altmışı alkımlansoñ, gız, ınha, yañı-yakında-la, bir gün, yene çıkaydı bir yerden. Oña çenli meñ adresimem telim üytgäpdi-le, gız! Onda-da sorap-idäp tapayıpdır. ”Näm boldı, hanı sen bir çak meni undan yalıdıñ-la?” diydim. Gayta gısmılcırap: ”Yaşım añrı gitdigiçe seni küysedim. İndi gövnüme bolmasa, senden başga yekece ayalam meñ ugrumı tapmacak yalı” diyyär. Alcırap gelen ekeni, pahır, hereketi peselip... Yöne näme, menem oña deñiç inçe tilsimleriñ hemmesini övrenen azı yaran ayal, çınımı etsem, ölünem direltcek... Yigitligini gaytarıp berdim-ä diyip bilcek däl, yöne görnetin canlanan-a çın! Şonda ol maña: ”Sen meniñ elimde bu ugurdan okan ayallarıñ iñ zehinlisi!” diydi.

  - Goy indi, bes et! - diyip, Zılıha çıdaman gıgırdı. Soñam ötyän-geçyänlere eşitdirmecek bolup, dişiniñ arasından sızdırdı. - Bes et, men çıdamok!

  - Çıdaman nä, gız, sizi bu tayda agaca söyeyän barmı diyeyin-le? - çılkasız hikirdi çıkdı. Gülnabat sähelçe gozgananda yüzüniñ galıñ pudrasından bir gatını gısganman töveregine tozatdı. - Goyup näme, mende günä barmışmı, gız? Men sürünmedim-ä oñ üstüne, özi sürnüp geldi, yaşulı adam halına. İndi bu günem men günäkärmişim, hamana. Be, bulañ bolan bolayışını, gız! İlki äriñize erk ediñ, maña gıgırmañ! Men hiç kimiñem ärini öyüne barıp, elinden çekip alıp gaydamok, özleri gelyärler, emencek oglan yalı dilenişip. Onsoñ aybı özüñizden gözläñ-dä!

  Zılıha soñkı gezek seyfi açanda, Gündeliklerden Gülnabat baradakı yazgıları gözleyişini yatladı.

  - ”Mülli Tahırıñ özi yok, Hudayı bar. Onuñam hiç kimden artık yeri yok eken, hava, hava! - Zılıha canı yanıp dişinden sızdırdı. - Ol-da edil iller yalı ekeni! Erkek - eşek! Meni aldap, süyt kölüne batırıp, arkamdan nämeler etmändir? Menem oña güp ınanyan, agzı sarı guşcagaz! Vah, şu vagt diri bolan bolsadı, bazırdadıp-bazırdadıp, yüzüne bassamdım, içim-ä sovardı-da!”

  ”G. görlenden däl! Yöne öz teninden utanyar. Türkm. ayal-ñ uçdantutma keseli. Alıp çıkmalı! 17.11.196...”

  - ”Merez etmeli! - diyip, şonda Zılıha sesini saklacagam bolman, gahar-gazap bilen gıgırıpdı. Onuñ sesiniñ badından depesindäki gımmatbaha hrustal lyustranıñ enayı düvmeleri tasdan halınıñ üstüne payrap dökülipdi. - Avıñ sapını etmeli! Birini alıp çıkanıñı az gördüñmi?! Meñ-ä enter-pelegimi övrüp gitdiñ, diymäyin diysem! Haysı bir öz-özünden utanyanı sen alıp çıkcak?! Ey, hudayım, bu erkekler nämäniñ gözleginde? Bulara näme yetenok?!”

  Zılıha gaharına zordan basalık berip, okamagını dovam edipdi. Üstünden sähelçe göz gezdirip, telim sahıpanı agdaransoñ, yene-de birinde egleneni yadında.

  ”Adam ogluna bu dünyede gövün maksadına yetme yok. Men nämüçin ot-elek bolup yörün? Näme gözleyän? Nämäni yitirdim? Bolup yörşüm nähili? Bu dünyede menden bagtlı adam barmı? Belki-de, yokdur. Älem-cahan meniñ üçin deñ iki bölünyär: yarı - Zılıha, galan yarı-da - galan yarı-da! Emma nämüçin men köşeşip bilemok? G. nireden peyda boldı? Ol nädip erkimi elimden aldı? Ol ten söygüsiniñ beyik ussadı! Adam otda yanmanı övrense niçik bor? Özüne zıyansız, köymän, yöne lovlap yanmanı övrense? G. edil şol ot-da! Näletsiñmiş gelin! Baş alıp çıkar yalı bolmadı. Men indi huşunı yitiren divana övrüldim.”

  ”Gör, munuñ düşüp yören kövlemesini! - diyip, Zılıha geñ galıp, özüne basalık bereni yadında. - Men-ä ol vagt munuñ ugrunda kökenekler bolup yörün, bu-da”

  Ol Gündeligi agtarıp gidip oturışına uguralla yene-de bir sahıpada eglendi.

  ”G.-de meniñ bir bölecegim bar...”

  - ”G.-larıñ haysında? - diyip, Zılıha halıs nägile bolup hüñürdedi. - Yazcakmı, düşnükli bir yaz-da, kimdigini! Men indi bularıñ haysıdıgını nädip bilmeli?”

  Ol Gündeligiñ daş yüzüne seredip, bu yazgılarıñ kim baradadıgını añcak boldı. Bilip bilmedi. Diñe yazgınıñ senesinden çen tutup, bu yerde Gözel barada gürrüñ gidyändigini añladı.

  ”Men G.-iñ hasratına düşünyän. Nämüçin adam bu dünyede yaşası gelşi yalı yaşamalı däl?”

  - ”Seret muña! - diyip, Zılıha içini tutdı. - Maña näme diyyärdi, bu tayda näme yazyar! Men görgülin-ä takva edip goydı. Atam öyümde nähilidim: diyenim - diyen, aydanım - aydan, han özüm, soltan özümdim. Bu meni gelenimden beyläk agzına garadıp goydı. Lükgeligim bilen munuñ üyteşikligine ınandım. Vah, nämüçin ınanıp ömrüñi köydürdiñ diysen-e?!”

  Ol gündeligi demir sandıgıñ içine zıbırdadıp zıñdı-da, özüni yüzüniñ ugruna divanıñ üstüne okladı. Şol ugra-da öz agır gövresini duydı. Ol indi bir vagtkı lälicek gız däl! Erte-birigün 50 yaşamalı. Mülli Tahır barmı ya-da yok - des-deñ. Esası zat öñki yaşan ömrüñe mınasıp bolmalı. İndiden soñ yaşayışdan nämäni algılı bolcak? Durmuşıñ şatlıgı-da, gaygısı-da ızda galdı. Mülli Tahır hemmesini özi bilen äkitdi, ol özüne geregini daş yanı bilen aldı. Eysem, Zılıha näme gerekdi? Ol näme ömründen razı dälmi? Adamsınıñ agzına garanı bilen ol näme bütin ömrüni öz isleyişiçe yaşamadımı? Yok, yog-a! Onuñ güni elmıdama iliñ yetibilmez belentliginde boldı. Bu şäherde, bu ilde oña gözi gitmedik känmidir? Onuñ öz ınancından, söygüsinden, hey, yamanlık gören yeri barmı?” Zılıha yüzüni yokarık galdırıp, Mülli Tahırıñ divardakı suratına seretdi. Adamsı sähelçe gussalı nazarı bilen öz ayalından bu vagt hut şunı sorayan yalıdı: ”Ιnancıñdan yamanlık gördüñmi, Zılıha? Sen nämeden nägile bolyarsıñ?” Yene agı, yene gözyaş. Bu öyüñ beyle yürekgısgınç bolayanını. İñ inçe duygularıñ, söygüniñ hem näz-kereşmäniñ bir kem otuz yıl höküm süren öyünde, gel-gel, bu günki gün, nädip beyle yürekgısdırıcı ümsümlik döräp bilyär?

  Durmuş - sahna, pelek - bazıgär, adamlar birgiden erksiz oyuncaklar. Olar bir gün gülen bolyarlar, bir gün - aglan, şeydibem gül ömürlerini kül edyärler. Adam muña diñe bir menzile yetip, akılı goyalıp, ızına ser salanda göz yetiryär. Emma ondan soñ oynı täzeden başlamaga vagt yok. Zılıha maşgala albomunı ele alanda, muña düşünip bagrını paralayar, emma düzetcek zadıñ yok, diñe hırçıñı dişläp, başını yaykap oturmalı. Maşgala albomunıñ gatlarında onuñ Mülli Tahır bilen dövran süren bagtlı yılları galıpdır, olar indi yatlama övrülip yatırlar. Ol suratlarıñ käsine gözi düşende, Zılıha yılgırman durup bilenok, käsini görende-de, gussa batyar. Mülli Tahıra ”durmuşıñ artisti” diyenler yalñışmadık bolarlı, ol adamda artistlik damarı ömrüniñ ahırına deñiç tirsildedi durdı. ”Sebäbi men ozal-ebedinde artist bolmalıdım, meniñ arzuvım şoldı. Yolumı urdurıp, ılma baş goşdum” diyip, onuñ özem boyun alardı. Ay, onsoñam, türkmeniñ väşisi gıtmı näme? Bu halkıñ içinden gayta salıkatlısını tapmak gara görgi. Mülli Tahır-da şolañ biridir-dä, yöne iñ zehinlisi bolmagı ahmal? Zılıha indi munı yatladıgıça içini tutyar, görüp otursa, dirikä adamsı onuñ asıl enter-pelegini övräen bolsa nätcek?! Oña özüne guvanmaga, öz görküniñ hözürini görmäge pursat goymandır, onı mumlı yüplüge dönderipdir. Yogsam, özüniñ kem atanıñ gızı däldigi, görk-görmeginiñ yakın-yada gürrüñdigi onuñ yadına düşmezmidi? Yok, onuñ bileni-biteni äridi, onuñ kellesinde näme pikiriñ aylanyandıgını bilcek bolup, gül ömrüni sarp etdi. Onuñ birce islegini öñünden bilende, aylavda atı çıkan dek begenerdi. Begeniber indi, ana, bütin ömrüñ atıñ çıkıp gezdiñ! - ol özüne gıcalat bercek boldı. Soñam: - Bu yerde näme erbetlik bar? - diyip, öz-özüne gazaplı garşı çıkdı. - Erbetmi eysem? Ayalıñkı şoldur-da, yanındakı erkege yaranıp bilse, başga merk gerekmi? Zılıhanıñkı-da şol boldı, bütin ömri adamsınıñ ugrunda hallan atdı. Yarandı, yaranmak kemini goymadı. Şeylelikde, iki ömürden bir ömür - Mülli Tahırıñ ömri döredi. Hanı onda Zılıha? Zılıha näme adam dälmi? Onuñ bu dünyäde yaşamaga, özüni görkezmäge hukugı yokmudı? Hiç kes oña ”yokdı” diyip bilmez, yöne ol meyletinlik bilen öz ömrüni adamsınıñka goşdı. Onuñ işine, zehinine, abrayına, adına! Hava, bu hut şeyle! Onda ol indi näme isleyär? Eysem, öñki ömri onuñ isleyşiçe bolmadımı? Boldı. Oña zor bilen etmecegini etdiren barmı? Yok. Yöne öz ömrüniñ bolmandıgını, bir kem otuz yıllap, goy, iñ yakın-da bolsa, başga biriniñ ömrüni yaşandıgını ol diñe indi bilip galdı. Nähili elhençlik! Zılıha yüregi hovlap, yerinden turyar, yaralı gaplañ kimin apañ-apañ basıp, öyüñ içinde ters aylanyar. Töveregindäki göryän ähli zatlarını kül-uşak edip taşlası gelyär. Gap-gaçlarıñ şeyle pursatda onuñ eline ilip, öz ovadan cäç ömrüni sovuk divarıñ yüzünde tamamlanı az däldir.

  Dul diyseñ dul-da! Bir görseñ-ä, adamsınıñ suratını bagrına basıp, gözünden boyur-boyur yaş döküp otır, ınha, görseñem, gır cını şol. Hamana, adamsı bilgeşli onı yeke taşlap, niräkdir bir govı yere yeke özi giden yalı... Däli-porhan, her niçik-de bolsa, Gülnabat hakında Zılıha hiç kime, hat-da Güllä-de dil yarmadı. Bu günki duşuşıga-da ol hiç kese duydurman gaytdı.

  Zılıhanı bu yatlamalardan bir zarbada oyaran zat - duydansız yerden üstlerine abanan gara boldı. Oña ayallarıñ ikisi-de geñ galdı.

  - Nädip tapdıñ, gız? - diyip, özüne timar berip oturan Gülnabat hoş bolup, diyseñ näzik ses bilen süykdürdi. Geynipsiñem-le, gız, näme duşuşıga dagın baryañmı?

  - Geler yerde gelmeseñ näme, her zat gövnüne gelyär adam pahırıñ! - şaññı ses ümsüm bagı yañlandırdı.

  - Bilyäñmi näme, Olya? - Gülnabat öz boydaşına Zılıhanıñ içini yakıp, gürrüñ berip başladı: - Munuñ adamsı ullakan professordı. Şeyle salıkatlı adam. Özüñ bilyänsiñ, elbetde, il yüzüne... Elinde-de elmıdama ullakan goñur deriden portfeli bolardı. Men-ä ol krokodiliñ derisindenmikä diyyädim, şeyle ovadandı. Oñ özem erbet däldi, portfeliçeräk bardı. Yöne şeyle dızmaçdı. Añırdan geler-de: ”Çıkarın!” diyip gıgırar, entek kövşüniñ bagcıgınam çözen däldir özem! Soñam uzın gice yatırmaz, professor diyceksiñ! Bay, yaşkam heläk edendir-ä, ökdedi-dä... Gövnünden turcak bolup, ömür etmeyäniñi edersiñ. Näme diyseñem, gadırım-a bilyädi-le... Onuñ yalını men öñde-soñda gören däldirin. Ayalına-da barıp ”iş bilen başga şähere gitdim” diyyändir-dä, käte men-ä şonı bir hepdeläbem öyümden çıkarıp bilmezdim.

  - Bolya-la, gız, senem, süycütmesen-e, erkeklerdir-dä! Sen nä olara näbeletmi? Men aydyan-a, öylenen gicesi gaçıp yanıma gelenem bar. Onsoñ beylekisinden näme tama etcek bulañ?

  Gülnabat öz pidasını dalamasını boldum edip, göyä öz hünärini aklacak bolyan yalı gürrüñe geçdi.

  - Meñ bilyänim, ayal azsa, günäsi erkegiñ boynunadır. Men dagın täze tikinen köynegimi geyip köçä çıkmaga-da utanardım, hakıt, yuvup, petini gaçırıp, onsoñ geyerdim. Muña kim ınanar? Yöne bagtıñ yatsa, oña çäre barmı, gız? Biz dagın başdan bir govuca erkegiñ eline düşen bolsak - Mülli Tahır yalı diyeyin-le! - bu vagt etegi bäş garış heley bolup oturmalı. Bu zatları sen govı bilyäñ, Olya! Yör, gideli, yogsam bu necis gargalar hezil bermez, ahmal bolsañ, depäñe maçıladarlar!

  - Sizem biz bilen gidäyiñ, yeke bolsañız, yüregiñizem gısyandır. Yatıp gaytsañızam bolar! - Gülnabadıñ boydaşı yüregi avapmı ya-da başga sebäbe görämi, Zılıha garaşılmadık teklibi etdi.

  Zılıha muña bir ölüp bilmedi, ol indi ”gürrüñimi gutardım” diyen äheñde bu ayallara canlarına degäycek bir söz diyip galmagı yüregine düvdi.

  - Goyaveriñ, hey, menem siz yalı nätanış ayallañ öyünde yatıp bilerinmi!

  İki boydaş Zılıhanıñ näme diyyänine düşündi. Gülnabat öykeländigini bir sözde bildirdi.

  - Edil adamıñız yalı ekeniñiz, gız... Ol bende-de: ”Yat yerde tey uklap bilemok” diyip, gicäni çirim etmän geçiräerdi...

  Zılıhanıñkı yene bolmadı. Utuldı. Kepcebaş yalı ovsunıp duran Gülnabadıñ entegem özüne diyere gepiniñ kändigine-de, özünden gep alıp galmacagına-da onuñ gözi yetdi. Onuñ bilen agzıñı deñemek - yeñilkellelik bolcakdı.

  - Çirim etse-de, etmese-de, onuñ öz işi. Men özüm barada aydyan. ”Ärim gorpa yıkıldı” diyip, ızından gorpa bökmelidir öydemok. Her kesiñ öz abrayı özüne gerek. Yöne är sarpasını saklamak heley üçin kiçi derece dälmikän diyyän. Elbetde, sarpasını saklanıña degyän är bolsa. Onsoñam, men onuñ Tañrısı däl, ayalı! - diydi-de, uludan demini alıp, bu yerden tizräk daşlaşmak bilen boldı.

  Şol gaydışına, ol öz-özünden gaçyan yalı, ızına seretmän, badını govşatman, şäheriñ ortasına yetdi. Bu yerde az-kem sagınıp, dızını eper yalı oturgıç gözledi. Opera ve balet teatrınıñ hovlusına girip, köne hovzuñ başında suvuñ akışını sınlap, birsellem imisala oturdı. Agır pikirlerden daşlaşmak üçin çäre agtardı. Bu teatr barada peyvagtına pikir etdi. Munı İkinci cahan urşı gidip durka zerur edip açıpdırlar. İlkinci ädimleri neneñsi şovlı bolupdır: ”Zöhre ve Tahır”, ”Şasenem ve Garıp”, ”soñra ”Leyli ve Mecnun”! ”Aldarköse” baletine näme diycek, ol häzire bu güne deñicem-ä tomaşaçı yıgnayar. Zılıhanıñ özi-de bulara azından birnäçe gezek tomaşa edendir. ”Zöhre-Tahıra-da”, ”Şasenem-Garıba-da”,

”Leyli-Mecnuna-da” bir gelip-iki gelip goyan däldir. İndi nämüçin bu yerden tomaşaçılarıñ ayagı kesildikä? Hanı öñki höves, öñki hıcuv? Ol indi yok, sebäbi indi bu teatrıñ gözbaşında duran zehinler yok. Hanı Altı Garlı? Hanı Dañatar Övez bilen onuñ egindeşleri Yuliy Meytusdır Anatoliy Şapoşnikov? Hanı Yolaman Humma? Hanı Annagül Annagulı? Maya Kulı? Olarıñ mövsümi sovuldı, teatrıñam şovhunı yatdı. Bu sungat öñ türkmenlerde bolmandır diyip, teatrıñ güycüniñ gaçanını aklacak bolyarlar. Emma muña kim ınanar? Eysem, Beyik Selcuklañ köşgünde bolmadık sungat barmıka? Belki, görnüşi başgaça bolandır? Patışa bolar-da, ışk tansına tomaşa etmezmi? Opera, balet inçe sungat, ol mähelläniñ däl-de, saylantgı adamlarıñ gadır goycak sungatı. Belki, milli intelligensiya gatlagınıñ yuka bolandıgı üçin bu teatr türkmende ornaşan däldir? Yöne bu sungat Gündogarda bir yurtda yol alsa, türkmende almalı, sebäbi türkmeniñki yalı bay dessançılık däbi her bir ilde yok. Halk dessanları milli opera ve balede tayın material dälmi? Şeyle egsilmez klassıkı baylıgı, gorı bolan halkda opera ve balet yol almasa, onda kimde almalı? Megerem, belanıñ körügi türkmeniñ milli sungatına goyulyan gadırıñ yıl-yıldan gaçyanlıgındadır? Bu halkıñ garamatını çekyänler iñ ulı iki tetrıñ adını dürs goymagı-da başarmadılar. Yogsam, nämüçin Opera ve balet teatrına Magtımgulınıñ, Akademiki Drama Teatra-da Mollanepesiñ adı dakılmalı? Olarıñ ikisiniñ yeriniñ çalşık düşeni göze dürtülip duranokmı? ”Ιşk mülküniñ şası” Mollanepesiñ adı Opera ve balet, Magtımgulınıñ adı-da Akademiki Drama Teatra gelşip durmanmı? Mülli pahır munı niçezar düzetdircek boldı, hey, netice çıkdımı?

  Adamsı yadına düşende, onuñ gahar-gazabı yañadandan gaynap ugradı. Ol özüni nahak yere güymecek bolyandıgına, häzir öz yüregindäki harasadıñ operadan, baletden  drama, belki-de tragediya has yakındıgına düşündi. Ol bu gün öz adamsı bilen yüzbe-yüz gürleşmese, ıncalıp bilmecekdigini sızdı. Ol teatrıñ hovlusından çıkdı-da, yolı kesip geçip, yakınlaşıp gelyän ulaga elini galdırdı. Aşgabadıñ günbatar çetinde taksiden düşende, ilki merdemsi yörän-de bolsa, gonamçılıga yakın baranda, badını govşadıp, çuñ pikire gark boldı.

  ”Gepletseñ, Mülli Tahırıñ dünyä aklı yeterdi, onda nämüçin ol dirikä beyle işlere baş goşduka? Näme sebäpden arasında keypi-sapa özüni aldırdıka? Ya-da edil bu meselä gelende, onuñ-da aklı yetmedimikä? Belki-de, aklı añrı yanı bilen yeteni üçin şeydendir? Bu dünyäniñ soñı puç ahırın. Munuñ iñ soñunda näme bar? yedi depik gazılan gara gabır bar! İne, seniñ iñ soñunda alcak galañ! Senem girersiñ gara yere bir gün, Zılıha! Oña girmecek barmı?”

  Gaygılı pikirler onuñ ısgınını gaçıryardı, olar üzlem-saplam görnüşe geçdi. Yüreginiñ çuñundan bu mazarıstanlıkda yedi depik gum bolup yatan mährem yassıkdaşına duygudaşlık çogup başladı, agısı tutdı. ”Ey, Tañrım, men nämüçin o bendäni yazgarcak bolyarkam? Nä hakım bar? - soñam yene özüne garşı gitdi: - Hakıñ bolmazmı, arkañdan telim heley bilen ham-çam bolup yörenini bilersiñ-de? Garagını akdırmalı! Vah, gutuldı ahırın ol indi menden, ardurca gutuldı... Gara guma garılmadımı nä? Diri bolan bolsa bolmıyamıdı bu vagt. Gucagına girip, giñ döşüne başıñı goyup, bir özüne arz etseñ, eden işleri üçin! Onuñ özünden başga kime arz etcek? Onuñ yalı adam bu dünyäde yok. Diri bolanlıgında, ol, belki-de, hemmecesini düşündirerdi, çig yerini goymazdı, onuñ bir sözi meniñ üçin yeterlik bolardı, ıncalardım, gövnümde kir-kimir galmazdı ”Ayalıñ iki Tañrısı bardır, onuñ biri - öz äridir” diyyänleri çındır. Onuñ diyeni meniñ üçin kanundı. Kanun. İndi näme, ol gözüni yumdı diyip, hemme zat tersine çövrülmelimi? Üytgäymelimi? Belki, Gözelem yokdur, Gülnabadam, bu meniñ öz oylap tapan zatlarımdır? Ey, Huday, goracak bolup, men gayta munuñ abrayını döküp yören-ä däldirin-dä? - Gabrıstanıñ çetinden girensoñ, ol: - Yalñışlık edyän bolaymayın? - diyip, bövrüni diñledi. - Türkmençilikde ayal adamıñ yeke özi övlüyälige gelyän däldir. Barmak boylam bolsa, bu vagt yanında erkek göbekli bolan bolsa, govı bordı, arman... Arman!”

  Türkmeniñ añırdan gelyän düzgüniniñ tersine, bu gonamçılıkda merhumlarıñ başucındakı mazar daşlarında yatanlarıñ suratları bardı. Şonuñ üçinem çar tarapıñ göz bolup durdı. Olar näçe diyseñ hovuñı basyardı. Garrap, görcegini görüp, eşitcegini eşidip, indi bu yerde, bakıetde orun alanlar-da, göklügine orlanlar-da iki gıradakı mazar daşlarından öçügsi nazarlarını dikişip otırlar. Ak öylän Zılıhanıñ gözüne giç ikindi bolup göründi. Ol çaltrak öz adamsınıñ yatan yerine yetmäge gıssandı.

  İne, Mülli Tahırıñ mazarı. Adam boyı mazar daşınıñ yüzünde onuñ adatdakıdan has sus görünyän keşbi bar. Ölen adamınıñ suratı nähilidir bir düşündirip bolmacak, sırlı gussa bilen örtülyär. Belki, şonuñ üçindir, käbir aşa yiti adamlar suratına seredip, adamınıñ diridigini ya-da ölüdigini yalñışsız aydıp bilyärler. Mülli Tahırıñ-da suratından çar töverege yüregiñi gıyyan gussa yayrayar. Zılıha bu suratıñ öñünde nädip dızını epenini-de duyman galdı. Ol adamsı bilen gaharlı gürleşmäge gelipdi, yöne häzir bar gaharı zım uçana döndi. Gözüni yaşladı.

  ”Yatırmıñ? - diyip, ol çalaca pışırdadı. - Yatırmıñ? Yüregiñ gısanokmı? Barcak dälmi öyüñe? Nädip bu yürekgısgınç yurtda yeke özüñ mıdar edip bilyäñ? Vah... - diyip, ol soñunı aga yazdırdı. - Vah, öz erkiñdäki zatmı diysene? Öt günämi, nädeyin, meñ elimden gelyän zat yok, gezip yörün indi kölege yalı. Çagıraveri yanıña tizräk. Menem indi beydip, horlanıp yörmäyin. Uzak gezsem, bucurıgı artcak bu dünyäñ... - Birdenem gözyaş güyçlenip, gürrüñiñ hörpi üytgedi, ol adamsından sorag edip başladı: - Nämüçin sen dirikäñ bet işlere baş goşduñ? Men saña az boldummı? Hanı, ömrüñi meñ bilen geçircekdiñ-le? Meni nämüçin aldadıñ, ile masgara edip gitdiñ? Ak girse-de, añ girmedik diyerler saña! Sen näme yaş yigitmidiñ beydip özüñi şata tutar yalı! Aldıñmı indi almıtıñı! Gör, indi señ ol ham-çam bolanlañ ızıñdan nähili gürrüñ edyäler, bihaya-da sen indi, bozugam. Diñe men bilyän señ beyle däldigiñi. İle nädip gep düşündircek? Agız agızdan yel alıp, ummadam çıkıp baryar bu gıbatlar. Barına-da özüñ günäkär! Yene men dözümsiz bolyan, galıñ agzı cäheksizleñ agzını yıgcak bolup, halıs durup galdım, bilyäñmi sen şonı? - Mülli Tahırıñ keşbi bir görseñ pervaysız, bir görseñem geñirgenyän görnüşde ayalına garap otırdı. Zılıha onuñ gözlerine seredip, uzak vagtlap dımdı. Hemişeki ıssı mähri duyası geldi. Yöne nämüçindir, ikisiniñ arasında indi düşnüksiz, göze görünmeyän bir perde bardı. Ol perdäniñ özi görünmese-de, barlıgı bildiryärdi. Mülli Tahır öz ayalına ol perdäniñ  añrısından garayardı. ”Kırk günden soñ öleniñ ruhı Yerden göçyär” diyilyänine Zılıha häzir ınandı. Äri bilen şunça yürekden gürleşcek bolsa-da, nämüçindir başa baranokdı. Adamsı gürrüñden gaçalak edyän yalıdı... Zılıha mañlayını tutup agladı. - Hey, beyle-de bir zat bormı?! Cogap ber-ä! Cogap ber! Nämüçin meñ bilen gürleşesiñ gelenok? Ya-da: ”Men-ä etcegimi etdim, senem indi nätseñ şeyt!” diyyäñmi? Nämüçin dımyañ? Men señ yanıña yörite geldim, bir ışarat görcek bolup geldim! Ayt indi bir zat, beytme, gınama meni! Señ meni eşidyäniñi bilyän, senem bir ölermiñ! Beyle dürdäne adam-da bir başbitin ölüp gidermi? Bilimli ölmecek bolsa, onda sen ölmeli däldiñ. Sen öz bahañı bilmän gitdiñ, ılımda Tañrıñ deñine yetenem bolsañ, adatı adamlarıñ biri bolup gezdiñ. Öleñde-de, edil şolarıñ biri yalı öldüñ... Sen nämüçin beytdiñ, Mülli, nämüçin?

  Men indi nädip yaşamalı? - diyip, ol çök düşüp, adamsından soradı. - Ayt, men nätmeli? Özüñ bilen deñ bolmalımı? Gıbatıñı edenlerinde nätmeli, başımı basırınıp yatmalımı? Eşitmedik bolmalımı? Binamıslıga urmalımı? Üstüme sürünyänlere näme cogap bermeli? Seniñ öz betçilikleriñi yañzıdyanlara näme diymeli? Olarıñ bogazını çeynemelimi, yüzkessir çalmalımı, näme etmeli, ayt ahırın! Ayt, men nädip yaşamalı mundan beyläk, Mülli?”

  Mülli Tahır mazar daşınıñ yüzünden öz ayalına öñküsi yalı gussa bilen seretmegini dovam edyärdi. Gün ikindi yerine golayladıgıça-da, Zılıhanıñ gövnüne bolmasa, adamsınıñ keşbindäki öñ govı görünmedik has çuññur hasrat yüze çıkyardı. Zılıha muña hayran galdı. Arkanrak çekiliberseñem, Mülli Tahır birden yılgırcaga-da çalım edyär. Zılıha suratdan gözüni ayrıp bilmän, arkancaklap, adamsınıñ mazarından daşlaşıp ugradı.

  ”Men nädip yaşamalı, şonı ayt! - diyip, Zılıha özelenip soradı. Yekesiremekden hem nalaçlıkdan yaña çikgeleri çılgım-çılgım yıgırt atan ovadan göz ovalarından boyur-boyur yaş döküldi. - Meniñ öñ-de iñ ulı geñeşçim sendiñ, häzirem - sen. Yaşırman ayt, men nädip yaşamalı?”

  Gün ikindi yerine barıp, agşamıñ sovugı yakınladı. Mülli Tahırıñ keşbi bu vagt mazar daşınıñ yüzünden oña: ”Özüñ bil, meniñ saña indi akıl berere çakım yok... - diyyän yalıdı. - Sen panıda, men bolsam, bakıda. Panınıñ işleri başgaça bolyar. Panınıñ işlerini özüñ bilyäñ, Zılıha!”

                                                                                                                                   1991, güyz